Skip to main content

Full text of "INSTITUTIONES IURIS NATURALIS"

See other formats 


This is a digitai copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legai copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the originai volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we bave taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercìal use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legai Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legai. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is stili in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . google . com/ 



/ J ,■ 






no; 2,o»y*».* '' 



^QRARY 



PHIL080PHIA LACEN8I8 



SITE 

SERIES mSTITUTIONUM 

PHILOSOPHIAE SCHOUSTICAE 

EDITA 

A PBESBYTEBIS SOCIETATIS JESU 

IN COLLEGIO QUONDAM B. MARIAE AD LACUM 

DIBCIPLmAS PHILOSOPHIGAS PBOFESSIS. 



lUS NATURALE. 

PAB8 n. 
lUS NATURAE SPECIALE. 



FREBURGI BRISGOVIAE. 
SUMPTIBUS HERDER, 

TTPOGRAPHI EDITORIS PONTIFIGH. 

MCM. 

VnOH TI, MOKACHU, S. LUDOVICI AXSRIGAE. 



INSTITUTIONES 

lUEIS NATUEALI8 

SBU 

PHILOSOPHIAE MORALIS UNTVERSAE 

SECUNDUM PRINCIPIA 

S. THOMAS AQUINATIS 

AD USUM SCHOLAREM 

ADOBNAVIT 

THEODORUS HETER S. J. 



IN ns QUAB AOTTNTTJB FU TOLlTllTATrai 
BKOULA PBOXIMA K8T BATIO HTJMAVA, BZ- 
OULA AUTXM 8UPBKMA BBT IXX. AXTKBNA. 
8. THOM. AQ. 



PABS II. 

lUS NATURAE SPECIALE. 



CUM APPROBATION^**»rtr^qHlgfl_ÌR" 



\^L/E 




■ ìar^j 

FRffiURGI ~BMSeOTlSE. 
SUMPTIBUS HERBE B, 

TZPOaEAPBI EDITOBIS PONTIFICn. 

MCM. 

TINSOBONAE, ABOSNTOBATI, UONAOHn, B. LUSOTIOI AMSBIOAE. 

Xh±s One 




K3CS-69C-7GLG 



Gnm opus, cai tìtulas est: 

.Institationes iuris natoraliB Bea philosophiae moralis anìversae, II*, 
aactore P. Theodoro Meyer S. J., aliqoi eiosdem societatis revisores, qoibos id 
commìssam fuit, recognoverint et in lacem edi posse probaverint, facoltatem 
concedimas, at typis mandetar, si ita iis, ad quos pertinet, videbitor. 

In quonun fidem has litteras manu nostra sabscrìptas et sigillo moneris 
nostri manitas dedimas. 

Exaeten, die 13. Augosti 1899. 

Henricus Haan S. J., 
Praep. Prov. Germ. 



Imprimatur. 

Fribur^ Brisgoviae, die 25. Mail 1900. 

4^ Thomas, Archiepps. 



Salvo iure proprietatis et translationis. 



TypU HerderiAids Fribnrgi BritgOTiM. 



Conspectus rerum. 



^ 



Prooemium 3 

Pars IL lus naturae speciale. 

Sectio prima. Ins individnale sen absolutnm. 

Idber unicus. De officiis et iuribus hominis absolute 
spectati. 

Prólogus 5 

Capnt I. De officiis hominis erga Deum. 

Articnlusl. De religione generatim. 

§ 1. De obiectivo religionis conceptu. — Definitio. — Distin- 

gaendi ratio 6 

§ 2. Natura et origo religionis secundom inventa «modemae* 

scientiae 8 

§ 3. De exsistentia religionis natoralis obiectivae . 13 

Thesis I. Exstat religio natoralis obiectiva, non solum theoretica, sed 

etiam practica ; immo officia religionis ceteris omnibus antecellunt 13 

Corollaria 15 

Notanda ad solvendas diffictUtates 17 

§ 4. De religionis revelatae possibilitate 18 

Thesis n. Possibilis est divina revelatio tum generatim spectata tum 
in specie mysteriorum sen veritatum, quae captum humanae mentis 

transcendunt 19 

Notanda ad solvendas difficuUates 21 

Articulus2. De religionis officiis in specie 22 

§ 1. De cultu Dei intemo. — Varia intemi cultus officia, tum 

affirmativa tum negativa 22 

Thesis in* Ad Dei et verìtatum religionis cognitionem convenienter 

perficiendam naturaliter obligamur 24 

Corollaria 25 

Notanda ad solvendas diffictUtates 25 

§ 2. De cultu Dei extemo 26 



VI Conspectos rerum. 

Thesls IT. Debetor Deo iure natnrae coltus externus .... 26 

Notando ad solvendas difficuUates 29 

§ 3. De specialibus quibosdam cultus diyini actibus 29 

A. De sacrificio 30 

B. De voto 31 

G. De iaramento 33 

Capnt n. De officiis homìnis erga se ipsum. 

Articalusl. A quo sommo principio deriventor. — De ordinato sui 

amore 35 

Articnlas 2. Officia hominis erga se ipsum circa itnimnm . » . 37 

§ 1. Circa intellectum 37 

Thesis T. Unusquisqoe eas notiones acquirere tenetur, quae ad essen- 
tialem hominis sapientiam, i. e. ad finem sibi a creatore praestitu- 
tum rite cognoscendum et tuto proseqoendum, necessariae sunt 37 

Coronaria 38 

Scholiutn, Duplex ordo in evolvendis animi facultatibus distin- 

guendus, alter dignitatis alter physiologicus et paedagogicus 38 

§ 2. Circa voluntatem 39 

Thesis TI. Suam quisque voluntatem ad amplectendum ordinem moralem 
reddere expeditam ac pronam ideoque debitum illi in appetitus in- 

feriores imperium vindicare tenetur 39 

CoroUaria 39 

Notandutn ad solvendas difficuUates 39 

Articulus 3. Officia hominis erga se ipsum circa corpus ... 40 

§ 1. Officia negativa. — De autochirìa 40 

Thesls TII. Autochirìa proprie dieta tamquam intrinseco mala legi na- 
turali repugnat 41 

Coronaria 44 

Notanda ad solvendas diffietUUUes 45 

§ 2. Officia affirmatiya 47 

Thesifl YUI. Positive etiam servare vitam et corporis sanitatem, gene- 
ratim tamen non mediis extraordinarìis aut quavis condicione, 

tenemur 47 

Coronaria 49 

Articulus 4. Officia circa bona status extemi 50 

Thesls IX* Bona status extemi in tantum curare tenemur, in quan- 
tum ad finem moralem huius vitae necessarìa sunt; praeter hunc 
respectnm ad moralitatem vero aliquam per statum extemum pro- 
sperìtatem quaerere non obligamur, immo generatim nobilius est 

eam neglegere 50 

Scholium. Evangelica Consilia et philosophia mondis . 51 

Capnt in. De officiis hominum mutuis inter se. 

Articulus 1. De generali officio amoris erga proximnm ... 52 



Conspectus rerum. vn 

Thesis X. Tenetur homo amare prozimum suum sicat se ipsom 52 

Coronaria 53 

Scholium, Regula, qaae vnlgo ,lex natorae' dicitnr: «Quod 
tibi fieri non vis, alteri ne feceris* — et: ,Qaod tibi vis 
fieri, alteri facias". — O^cia amoris erga prozimum alia 
sunt piane analoga hominis o^ciis erga se ipsum, alia 
autem aliquem iustitiae respectum continent vel admix- 

tum habent. De bis tantum bic agendum ... 54 

Articulus 2. De officiis mutuis circa bona animae .... 55 

§ 1. Circa bona intellectus 55 

A. De mendacio. — Yerus eius conceptns ... 55 
Thesis XI. Omnis deliberata centra mentem locutio legi naturali con- 
traria est 57 

Coronaria 59 

J Notanda ad sólvmdaa difficuUatea 59 

6. De affirmativo veracitatis officio. — lus et obligatio 
arcani. — Gelandae veritatis industriae, quae et qua- 

tenus licitae? 60 

C. Quaestio iuris. — Quomodo mendacium se habet ad 

iustitiam? 62 

§ 2. Circa integritatem et perfectionem moralem ... 63 

A. De damno spirituali per privationem illato ... 64 

B. De scandalo 64 

Articulus 3. De officiis mutuis circa vitam et integritatem corporis. — 

lus congem'tum personalis integritatis. — Quae buie directe ad- 

versentur. — Uli congruum ius defensionis respondet ... 65 

Thesis XU. Violenta vitae defensio, immo et cruenta, si opus fuerit, 

centra aggressorem iniustum, servato «moderamine inculpatae tu- 

t^lae'', iure naturae licita est 67 

Coronaria 69 

Notanda ad solvendaa diffictdtates 69 

Scholium, Aggressio quando vere actuàlis? .... 70 

Articulus 4. De officiis mutuis circa bona status eztemi . 71 

§ 1. Circa honorem 71 

A. Honoris notio 71 

B. De iure circa honorem et famam .... 72 

C. Quibus modis honor et fama laedantur ... 73 

D. De defensione honoris generatim .... 75 

E. De duello 76 

rhesis XIII* Duellum sub titulo satisfactionis prò laeso honore suscep- 

tum legi naturali repugnat 78 

Notanda ad solvendas diffictUtates 83 

Scholium, Simulatio duelli, etsi innocua, non licet . . 83 

§ 2. Circa libertatem extemam 83 

A. De libertate extema universim 83 



Tm Conspectas rerum. 

ThedB XIT. Omni homìnì in actìonibos extemis iadependentia ab alio- 

rum arbitrio iore connato competit 84 

CoroUaria 84 

Noianda ad solvendas diffieuUatea 85 

B. De libertate conadentiae. — Varia acceptio et abaaoB 

huius Yocis. — Libertas conscientiae stricte dieta 85 

Theais XT. Omni homini libertaa conscientiae stricU dieta simol com 
libero eiua usa iore absolnto et inalienabili competit; qoae antem 
nlterios extenditor, extemae limitationi ex iore obnoxia esse potest 86 

Corollario 87 

G. De libertate religionis (com libertate conscientiae connexa) 88 

I. Libertas religionis intema 89 

n. Libertas religionis extema 89 

Seholium. Ratio redditor, ob qnam boios Articoli § 8: De 
officiis mutois circa res extemas et opes — hoc loco prae- 
termittator. De eadem qnippe materia fdsins agendom in 
iure sociali privato 89 



Sectlo secnnda. Ins sociale priYatnm. 

PtoìoguB 91 

Liber prìmus. lus domesticum. 

Caput I. De societate coniugali. 

Articalasl. De fine matrimonii. — Finis principalis — fines secundarii 92 

Theslf XTI. Finis prìmarius matrimonii in condigna hnmani generis pro- 

pagatione per bonestam prolis generationem et edncationem consistit 93 

Articulas2. De necessitate matrimonii 94 

Theils XTIL Nalla natorao lex per se obstat, qnominos quia prae 

matrimonii stato caelibatum eligat 94 

Seholium 96 

ArticulusB. De natoralibus reqoisitis ad legitimom matrimoninm . 96 

t 1. Philosophicom eorom fondamentom 96 

I 2. Qualis sit inro natorae matrimonii onitas ... 96 
I 8. Qualis sit iare natorae matrimonii stabilitas ... 97 
Thesls XYIII. Vinculom matrimonii iure natorae ita per se indisso- 
lubile est, ut nonnisi divina interveniente aoctoritate solvi possit 98 
Coronaria 100 

Articulu8 4. Do inribus et officiis coniogum 100 

Caput II. De societate parentali 

Articolusl. De officio et iore parentom edocandi soos liberoa. — 

Qoaestio praevia 101 



Gonspecios rerum. ix 

Pag. 
§ 1. De officio educaidonìs 108 

Thesis X£X« Parentes ad saomm liberomm educationem stricto natu- 
rali officio tenentur 103 

§ 2. De iure educationìs 105 

A. In ordine naturali 105 

Diesis XX. Parentes munus educandi buos liberos, qua naturale est, 

ezclusiyo iure sibi vindicare possunt 105 

Coronaria 106 

B. In ordine iuris divini positivi. — Consectaria quattuor 107 

irticalus 2. De mutua sociali relatione inter parentes et liberos . 108 

§ 1. De parentali potestate et oboediendi officio liberomm 108 

§ 2. De officiis pietatis filialis Ili 

)apnt ni. De sodetate herilì. 

^rticulus 1. £ius notio et naturalis condicio 112 

SehoUum. Remedium a natura provisum contra modemam 

calamitatem pauperismi 115 

rticalus 2. De servitute 116 

§ 1. Praeviae notiones 116 

§ 2. Quaestio iuris naturalis de statu servitutis . . 117 
hesis XXI. Servitus proprie dieta, quantumvis mitigata, humanae 
dignitati minus conformis et gravibus periculis obnoxia est; iuri 
autem naturae per se et intrinsecus repugnat, si ita homo alterius 
dominio subiicitur, ut hic nullo iuris officio erga illum teneatur . 118 
§ 3. De titulis servitutis usurpari solitis. — Quaeritur, utrum 
et quatenus iuri naturae consentiant, in specie titulus 
nativitatis 119 

ipnt IT. De domo seu famìlìa completa. 

Prologus 122 

ticulus 1. De fine sociali domestico 123 

ticulus 2. De auctoritate domestica 124 

esls XXn. Patei:familias qua naturale caput domesticae societatis 
a cunctis eius membris oboedientiam in iis, quae administrationem 
et disciplinam domus respiciunt, iure naturae exigere potest . 124 

CoroUaria 125 

SchoUum, Soli religioni christianae debetur emancipatio uzo- 

rum ex indigna servitute 125 

"ler Secundus. De iure proprietatis. 

Prologus 126 

put I. Necessaria huius discursus praeambula. 

ticulus 1. De originaria hominis potestate in res extemas . 128 

§ 1. Si absolute et in abstracto consideratur . . . 128 



X Coiu^ectiiB rerum. 

nesls XXni. Omni hominì ina competit assolatimi ad rebns ez- 

temis utendom 129 

Coronaria 129 

§ 2. Quid in concreto haec potestas importet . 180 
nesls XXIY. Vi ioris absolnti rebus atendi anosqaisqae rem qoam- 
libet in individuo spectatam ex iis, quae nondum ab aliis aequali 
iure assumptae fuerint, in suum usum sibi deligere et usurpare 

legitime potest 180 

Coronaria 181 

Articulu8 2. De notione et elementis domimi 132 

ArticulusS. De commnnìsmo et socialismo 135 

§ 1. Utriusqae natura declaratur 185 

§ 2. Socialismi evolutio et phases historicae . . 189 
§ 3. De novissima (.scientifica*) forma socialismi in specie 

notanda 147 

A. Fundamentalia illius principia philosophica . 148 

I. Historiam materialistice concipi vult tamquam pro- 

cessum evolutionis 148 

II. Perfecta iorium aequalitas onmium hominum ; eius 

duplex interpretatio 149 

III. Finis idealis supremus vitae hominis et humanae 

societatis ad oeconomiam productivam et propor- 

tionatam fruitionem reducitnr .... 149 

IV. Omnis religionis contemptus .... 149 

B. Socialistica documenta ab oeconomia sociali quaesita 149 

I. ,Lex aenea mercedis* (Lassalle) .... 150 

II. Nova theoria de rerum valore (Werththeorìe, Marx) 151 

G. Idea novi ordinis oeconomico-socialis , quem socialis- 

mus proxime postulat 158 

D. Socialismus agrarius a communi forma quomodo recedat 154 

Capnt n. lus domimi privati qua inviolabilis institutio socialis 
thetice et critice adstruitur. 

Prologus 154 

Articulus 1. Rationes, quibus hoc ius invicte praeiudicatur . 155 

§ 1. Ratio oeconomico-socialis 155 

Thesis XXY* Privata rerum dominia prò praesenti saltem naturae 

humanae statu generatim loquendo necessaria snnt . 155 

A. Si honorum communium administratio publica uni- 
versim spectatur 157 

B. Si eadem in sensu Mandi limitata accipitur 158 
Notanda ad solvendas difficuUates 161 

§ 2. Ratio historìco-iuridica 162 

Thesis XXTI* Origo ìuridica privati rerum domimi neque a primaevo 

aliquo pacto neque a civili populorum legislatione repeti potest . 165 



Conspectos rernm. xi 

hesis XXTII. Yeros orìginarins tìtulus stabilis proprìetatis rerum 
ipsnm est ins congenìtum rebus atendi, finibas vitae socialìs, im- 

primis domesticae, accommodatnm 168 

Coronaria 170 

Notanda ad solvendas difficuUates 172 

r tic al US 2. Specialia Marxii docamenta critice examinantar 180 

§ 1. Ad principia philosopliica 181 

§ 2. Ad principia oeconomica 182 

ipnt m. De variis dominii condicionìbus. 

rticalas 1. De modis acqairendi dominiam 187 

§ 1. De modis orìginariis 188 

A. De occupatione. — Eam esse vere orìginariam mo- 
dum acqairendi eamque principalem, asseritar Oo<^ 
theseos) tamquam evidens CoroUarium thea. xx vTT 188 
Eias requisita 188 

Notanda ad solvendas difficuUates 189 

B. De accessione 191 

§ 2. De modis derìvativis 192 

A. Traditio 192 

esis XXYIII* Translatio dominii per modam traditionis immediate 

in iure naturae fandatur 192 

Corollario 193 

B. Hereditaria successio 193 

»8Ì8 XXIX. Saccessio hereditaria generatim ex ultimae yolontatis 

dispositìone facta, inter parentes et liberos vero etiam ,ab in- 
testato", per se iure naturae valida est 196 

Scholium L Haec doctrina perfecte conciliatur cum fine et 

necessitate legislationis positivae circa hanc materiam . 198 
Scholium IL Socialistae impugnant ius hereditarium tamquam 

„ inseparabile elementum*^ ipsius iuris proprìetatis prìvatae 198 

Notanda ad solvendas diffiadtates 199 

C. Praescriptio. — Eius condiciones .... 200 

liculus 2. De ex tensione et limitibus iuris proprìetatis . 201 

§ 1. De dominio circa opera ingenii 201 

9Ì8 XXX. Ius utendi opere ingenii ad fructus industriales com- 
parandos per se eius auctorì, per derìvationem autem ei, cui ab 

auctore traditum fuerìt, iure naturae exclusive competit . . 203 

Notanda ad solvendas difficuUates 204 

§ 2. De amissione dominii 205 

A. Ex voluntate domini 205 

B. Absque voluntate domini. — De rebus inventis. — 

De thesauro invento 205 

§ 3. De morali limitatione dominii. — Tres gravissimae con- 

clusiones 206 



XII Conspectus remm. 

§ 4. De YÌolatione domimi 208 

À. QuiboB modis Tioletur 206 

B. De legitima defensione contra Tiolentam inyasionem 209 

C. Inioste laesus in siiis bonis ins habet ad restìtotioDem 209 

Caput IT. De contractibus. 

Articnlas 1. De contractibas in genere 210 

§ 1. Eonim notio et naturale fdndamentom .... 210 

§ 2. De requisitÌB contractom constitnentibas 211 

A. Personae habiles 212 

B. Materia possibilis 212 

C. Consensos — verna — liber — mntuns — ntrimqae 
suMcienter manifestatns 212 

§ 3. De forma accidentali contractnnm. — Condicio — modus 
— dies — causa — demonstratio — disiunctio — 

arrha, poena, iuramentnm 214 

Scholium. A forma naturali contractuum distingnendae snnt 

formae legales, iure positivo inductae .... 216 
§ 4. De vi obligandi contractuum. — Obligatio ex iustitia — 

quamdiu subsistat 216 

Articulu8 2. De contractibus in specie 218 

§ 1. De eorum partitìone 218 

§ 2. De contractibus gratuitis. — Promissio — donatio — 

commodatum — mutunm — depositum — mandatum 219 

§ 3. De pactis onerosis in communi notanda .... 221 

A. Eorum natura et iustitiae regula .... 221 

Thesis XXXI. Ift contractibus permutatoriis communis regula et con- 
dicio iustitiae in servanda aequalitate inter datum et acceptum 

moraliter aestimata consistit 221 

Notanda ad solvendas difficultates 222 

B. De pecunia ut est medium permutationis. Definitio 

et varìae notiones — proprius valor pecuniae . 222 

§ 4. De praecipuis speciebus contractuum onerosorum . 224 

I. Permutatio strictius accepta 224 

n. Emptio et venditio. — Merx — pretium 224 
in. Locatio et conductio — Emphyteusis et feudum — 

locatio et conductio operae hnmanae 226 

IV. Census seu constitutio annuorum redituum . 227 

V. Contractus fenebris. — Status controversiae . 227 

VI. Cambium 282 

VII. Varia negotiatio de syngraphis publicis 283 
VIII. Sponsio, sors et ludus — emptio spei — olla for- 

tunae, ,loteria*, — licitatio 238 

IX. Cautio : fideiiussio, oppigneratio, assecuratio . 234 

X. Transactio 285 



Gonspectns rerum. xm 

P»g. 

§ 5. De contractibuB societatÌB 235 

I. Contractos societatis Btrìcte dictus seu associatio 286 

II. Gontractus «triniis' 236 

m. Associatio anonyina (Actiengesellscliaffc) 237 



Sectio tertìa. Ins sociale pnblicnm. 

Proloffus 240 

ber primus. lus civile publicum intemum. 

put I. Fundamenta physìologica ìurìs cìvilis publici. 

tic al a s 1. De origine societatis civilis 241 

§ 1. De origine historica 242 

A. Documenta historica 242 

B. Gonclusiones historico-philosophicae .... 246 
§ 2. De origine philosophica 247 

A. Varia doctrinae systemata 248 

L Radicalismos socialis 248 

II. Theoria pacti socialis 248 

ni. Systema successivae aggregationis privatae . 250 

rV. Fatalismus historiciis 250 

V. Legitimismus historico-rationalis 251 

B. Vera doctrina critice adstruitur 251 

XXXn. Obligatio iuridica, per quam coetos politicus oniver* 

i formaliter exsistit, a pacto sociali deduci non potest . 252 
sis XXXTn# Supposita multitudine simul vivente, sive ea pania- 
tim naturaliter et organico erta, sive libero Consilio ex hominibus 
independentibus collecta sit, obligatio stabilis, per quam civitas 

iuridice ezsistit, inmiediate ex lego naturali oritur . . . 256 

Coronaria 261 

Notanda ad aolvendas diffictUtates 264 

:iculus 2. De fine societatis civilis 266 

§ 1. Praevius quaestionis conspectus. — Variae sententiae et 

opiniones, secundum varia principia philosophica . 266 

§ 2. De fine societatis civilis formaliter considerato . . 272 

A. Theoriae quaedam critice signantur .... 272 
l. Theoria rationalistico iuris individualismo accom- 

modata (Rechtsschutztheorie) .... 272 
XIY* Finis societatis civilis formaliter completus non in mera 
personarum et iurium securitate seu externa harmonia communis 

libertatis procuranda consistit 272 

Scholium. ^Liberalismus*^ et civilis libertas . 274 
II. Theoria , moderni Status ** per excellentiam dicti 

(Culturstaatstheorie) 276 






Tbetb JLULf. Keqwe stttM pdbfid tir i it M pnftor se ezàrtii acque, 

coDsderata, flUiiB propràs ìbs e«ae p o ttrt 276 

CarolUHm 278 

m. Abtolntaft ìt^hamm memamt nrà iTwtgeadnittene 

Tlwds XXXTL Finis propnos — cift»l«t pdbliae me ad ipsom q[iii- 
dem ,iiiiÌB ordineiD' ex toco €C co semsm cvaBdom se eztesdit, 
ot ameUe exteriorìs ritMe rebctiaBes tmmqmMm poshÌTe ordìnandae 

eins potcsUti direci» gnhJifWMtr 278 

Coronaria 281 

B. Veins finis theCioe adstnùtnr 282 

L Veri finis aiterà sea rMfniaiU necesBsrà 282 

Thesis XXXTIL finis sodelatis cirilis sh necease est : 1. boonm 
comnnme; 2. per se extemam et intra praeamtis ▼ìtae tenninos 
coDclnsom ; 3. qnalitatÌTe iMnom hnmanam coaupleiam : 4. soli et 
omni societati civili propriom : 5. eaaentiali in lòs terrà sopremo 
homimun fini sabordinatom ........ 282 

Notanda ad sohendas diffiemUaUè 284 

ScMium 287 

II. Determinata finis ennntìa&di formala . 288 

Thesis XXXyuI* Finis sodetati civili natoraliter propositQS est: tom 
ordinem sodalem, qaem natnrae rationalis dignttas et organica sode- 
tatis stmctnra postolant, efficaciter folcire, tom — intra limites eios- 
dem ordinis — omnimodae dvilis prosperitatis sodaliter proseqaen- 
dae condicìones extemas, pabUce necessarias, harmonice providere 288 

Coronaria 292 

§ 3. De fine sodetatis dvilis materialìter considerato . 298 

A. An et qoatenas morom honestas et religio ad coram 
pnblicam pertinere possint 293 

B. An finis sodetatis dvilis sob lege Christiana exten- 

sive aliqoam mntationem sobierit .... 295 

C. An idem finis a grada dvilis coltorae qaantitatiye 
dependeat 298 

Thesis XXXrX, Quo magis et oniversalios in aliqao popolo vel ali- 
qoa aetate genoina dvilitas animiqoe coltora, et per eam socialis 
dviom spontaneitas evolota foerit, eo angostioribos limitibos gene- 
ratim loqoendo qoantitativa extensio finis poblid secondom osom 

actoalem et practicom circomscribìtor 299 

CoroOaHum 299 

Scholium 1 299 

Scholium 2 800 

Articolos 8. Notio societatis civilis ab elementis eam constitoentibos 

petita 801 

§ 1. De elemento constitotivo materiali seo de corpore sode- 
tatis dvilis 801 



Conspectos rerum. xv 

P»g. 

A. De popolo 802 

I. De elementis nationalibiis popoli — tripUx esse 

potest popoli ad oationalitates relatio . 808 

Quaestio prima. Nom dentur qoaedam natoralia 
iora gentiom (anatìonalitatom*^), qoae etiam in 
caso politicae onionis com alia natione potentiore 

inviolabilia censori debeant? 304 

liesis XL« Qoaeyis natio vel nationis pars, etiam civiliter subordinata, 
ios habet naturale soae particolaris nationalis exsistentiae , in 
specie soae lingoae conservandae et in commoni saltem sociali 

commercio osorpandae 805 

Schólium 1, De spontanea assimilatione .... 806 
Schólmm 2, De assimilatione vel commixtione providentiali 806 
Qoaestio altera: Nom varia elementa eiosdem na- 
tionis, historice et politico disioncta, vi iurìs nato- 
ralis facoltatem sibi vindicare qoeant in onom corpos 
politicom coalescendi? (^Principiom nationalitatis*) 807 
Bespondetur per qoinqoe doctrinae capita .... 808 
II. De reliqois elementis organicis popoli . . . 809 

B. De territorio 814 

I. Doplex error reiicitor 814 

IL Dobiom solvitor 815 

Schólium. De ideali ambito corporis politici . . 816 

§ 2. De elemento formali societatis civilis .... 817 

A. In qoo eios forma sita sit 817 

B. Qoaedam consectaria 819 

I. Moltitodo an et qoatenos sit persona ioridica 819 

n. Statos poblicos (der Staat) qoomodo differat a 

«societate" 820 

ticalas 4. De idea completa et definitione societatis civilis . 821 
§ 1. Varia referontur eios schemata; — qoorom generales 

qoaedam classes distingoi possont 822 

§ 2. Gonveniens societatis civilis descriptio concloditor . 831 

Schólium 1 832 

Schólium 2 882 

Schólium 3 333 

it U. De suprema politica auctoritate seu de prin- 
cipio organismi politici. 

Prologus 834 

i col OS 1. De auctoritate politica in se seo absolote spoetata. 

§ 1. De natora aoctoritatis politicae 384 

XLI. Soprema civilis potestas in se spoetata ios est essentia- 
iiter diversum tom ab independente herili dominio, tom a potestate 

domestica com dominio fondorum conioncta 336 

CoroUarium 839 



XYi Conspectos rerum. 

§ 2. De origine anctoritatis politicae 

Thedfl XIII. Saprema civilis potestas in se spectata ex nollo fonte 
homano, sed a Deo ut anctore natorae immediate descendit 

CoraUaria 

§ 3. De obiectiva comprehensione politicae auctoritatiB 
SchoUum. Fundamentom dignitatis in officio subiectionis ci- 
vilis, simulqne condicio necessaria omnia verae libertatis 
civilis 

Articala8 2. De originaria determinatìone subiecti anctoritatis civilis 

Prologus 

§ 1. Status controversiae exponitor 

A. Prima sententia (asserens ius humanom) . 

Bellarmini Card. 

Soarezii 

B. Sententia altera (asserens ius divinnm) 

§ 2. Examen criticum 

A. Praeiadicia qnaedam falsa praenotantor 

Thesis XLIU. Doctrina, qoam de origine politicae potestatis Bellar- 
minos et Soarezios cum aliis multis gravissimis doctoribos profite- 
bantur, essentialibos notis ab ea differt, qnae, a Rousseavio exculta, 

«saprematia popnli' vulgo appellatur 

E. Theoria veterum critico examinatur .... 

Theslfl XLIY. Veterum theoria — qnatenus per eam simpliciter et prò 
quacumque historica hypothesi asseritur : soli popnlo qua tali im- 
mediate per Deum ut auctorem naturae supremam civilem potesta- 
tem conferri, regibus autem et principìbus determinate sumptis 
eam per se alio iuris titnlo competere non posse nisi titulo trans- 
lationis per consensum ipsiusmet communitatis aut per iustam 
eius privationem factae — a recentiore iuris philosophia merito 

derelinquitur 

Notando ad sclvendas difficultatea 

§ 8. Positive asseritur, quae sententia tenenda videatur 

Thesis XLT* Causae subiectum potestatis civilis primitus determinantes 
generatim loquendo causis ipsum corpus civile historice constituenti- 
bus analogae sunt; quapropter, etsi semper multiplicem humanae 
libertatis cooperationem partim directam partim indirectam sup- 
ponunt, non tamen semper et necessario, sed prò analoga tantum 
historica origine et condicione reipublicae, consensum socialem 
quasi electivum ad formalem iuris effectum requirunt ; alias eodem 
organico socialis naturae influxu, quo corpus sociale paulatim for- 
matur, non raro citra omne praeveniens consilium, ius regiminis 
omnibus, qui einsdem corporis membra esse velint, reverendum 
inducitur 

Coronaria 

ScMium, De diverso charactere , iuris novi' et , iuris antiqui '^ 



Conspectas reram. zvn 

P»g. 
Articalns 3. De variis. formis regiminiB civilis .... 405 

§ 1. De eanim partitione 405 

SchoUum, De recentìus tentata classificatione civìtatum par- 

tìm philosophica partim historìca 413 

§ 2. Aestimatio philosophica trìplicis formae regiminis 415 

A. ntmm omnes iustae? 415 

hesi8 XLYI. Regìmen tum monarchicom tom aristocraticain tnm de- 

mocraticnin per se iustom dicendom est 415 

Corollarium 416 

Notanda ad solvendaa diffictUtcUea 416 

B. Trìplicis formae comparativa aestimatio . . . .418 

XLYU* Nnlla ex enomeratis formis regiminis ahsolate et sim- 
pliciter, sed onaqaaeque relative, i. e. consideratis cuiusque po- 
poli adionctis, ceteris praeferri potest 421 

Coronaria 422 

Scholium, Sententia S. Thomae Aq 424 

aput lU. De lege fundamentali seu «constitutìone* so- 

cietatis civilis. 
rticalas 1. De lege fondamentali in genere 426 

§ 1. Generalis notio 426 

§ 2. De fonte iurìdico legis fondamentaUs .... 428 
Generale principium: Lex fondamentalis («con- 
stitutio'^) primitos civilem societatem constituens evi- 
denter inde legitime emanat, unde ipsa civilis societas 
in individuo, adeoqae cum certa regiminis forma, 
legitime ut talis exsistere incipit .... 428 

Coronaria 429 

Scholium, De exaggerato quodam „conservatismo'' politico 430 
§ 3. De mutatione legis fundamentalis seu ^constitutionis'' iam 

stabilitae 432 

esis XLyill. Constitationem legitime stabilitam abrogare aut in re 
essentiali mutare per se neque arbitrìo multitudinis ncque soli 
placito supremae potestatis competit, sed ex iure ordinano ad 
universum corpus politicum pertinet, i. e. ad consensum omnium 
ordinum civilium, quibus illud secundum totalitatem moraliter re- 
praesentatur 434 

Bsis XL£X* Per accidens, scilicet ob extraordinariam et urgentem 
necessitatem publicam, suprema civilis auctoritas aliquando 
non iniust^ aliquam potestatem in ipsam legem fundamentalem 
sibi assumit, sive ad eam prò casu particulari vel ad tempus 
suspendendam sive etiam, ubi extrema necessitas exigeret, im- 

mutandam 437 

Coronaria 439 

Scholium. Gravia in hac re perìcula cavenda . . . 439 
Meyer, las naturale. IL b 



irni Conspectus rerum. 

Articala8 2. De fimdamentali lege saccessionis in specie 441 

Thesis L* Soccessio in regimine monarchico generatim longe felicios 
secondam principiom hereditatis qaam secundnm principium elee- 

tionis ordinator 442 

Notanda ad solvendas diffictUtates 444 

ArticulasS. De «systemate constitutionali'' 447 

§ 1. Praeviae notiones historicae 447 

§ 2. Critica sjstematis aestimatio 454 

A. Consideratio generalis 454 

ThesLs LI* «Systema constitutionale*, quod vulgo vocant, per se et ex 
natura sua sanis principiis socialibus nullatenus congruit ; prò stata 
tamen abnormi societatis civilis, qui illius initia praecedebat et 
comitabatur, per decursum saeculi XIX generatim loquendo 
neque practica utilitate neque relativa opportunitate caruisse di- 

cendum est 456 

Scholium, Fine politico piane diverso diversas partes poli- 
ticas ,constitutionalismnm'' probasse constat; bine eiuB- 
dem historicae modificationes apud varios populee . 4d0 

B. De quibusdam ^constitutionalibus" principiis in specie . 462 
I. De principio .separationis potestatum' . . 462 

ThesLs LII. Separatio ac distributio potestatum inter diversa sub- 
iecta talis, qua vitalis unitas supremae auctorìtatis civilis eiusque 
proprii subiecti realiter solvitur, iure naturae reprobatur . 462 
CoroUarium 463 

Thesis Lin. Est autem omnino conveniens, immo ad finem boni ac 
moderati regiminis generatim necessarium, ut diversa illa munia 
auctorìtatis publicae, salva huius vitali unitate, quoad exercitium 
stabili institutione totidem subiectis inter se distinctis inhaereant 464 

Notanda ad solvendo» difficultates 465 

n. De «repraesentativa** populi cooperatone 469 

1. De vano fine obiectivo, ad quem «repraesentatìo*^ 
populi ordinatur 470 

2. De vana sociali structura populi repraesentandi 472 
Conclusio duplex de modo repraesentandi popnlum . 479 

Scholium 479 

Caput IV. De iuris relatione inter caput et membra so- 
cietatis civilis. 

Prologus 480 

Articulus 1. lurìs relatio inter caput et membra in genere con- 
siderata 481 

Conclusiones (ex iam probatis) fundamentales instar 

thesium exponuntur 482 

Notanda ad soltendas difficultates 485 



Gonspectos remin. xix 

icalns 2. De eadem relatione in hypothesi .asnrpatioiiìs'. 

§ 1. Notìo et criterium usurpatioms 487 

A. De praetenso ,inre facti completi" .... 489 

UT. Nullam factum humanum ea sola ratione, qnod historìce 
completum exstat, vim iuris legitimi confort .... 491 
CaroUarium 493 

B. Utrum omnia possessio potestatis pnblicae .soffiragio 
populi" legitimetui* ? 494 

JY. Alienae legitimae ditionis «annexio" formali titulo ,8uf- 
fragii popularis" facta ab usurpationis nota nnllatenns ezimitur . 496 
Scholium. Nova liberalismi industria 498 

C. Utrum ex usurpatione potestas legitima aliquando 

oriri possit? 499 

§ 2. De insta civium ad usurpatorem habitudine . 502 

i8Ì8 ITI. Regimini usurpatoris iam pacifica possessione stabilito 
ci?es in iis omnibus civilem oboedientiam praestare tenentur, 
qaae ad servandum ordinem publicum et ad ordinarìam reipublicae 
adminìstrationem in bonum corporis socialis pertinent ; actibus au- 
t«m pablicis, qui directe ipsam usurpationem centra ius legitimum 
obfirmandam respiciunt, positive cooperarì nec debent nec per se 

licite possunt 503 

CoroUarium 505 

icQlus 3. De hypothesi tyrannici abusus potestatis in se legitimae 506 

§ 1. Documentum praevium 506 

§ 2. De rebellione 509 

A. Definitio; non quaevis etiam activa resistentia cum 
rebellione confundenda est 509 

B. Quaestio iuris. — S. Thomas. — Scholastici . . 509 

IjTII. Omnis rebellio proprie dieta iurì naturae repugnat . 516 

Carottarium 519 

§ 3. De iuris praesidio centra abusum potestatis . . . 520 

A. De resistentia passiva 521 

LViil. Resistentia passiva contra quemlibet abusum potestatis 
ìdium est praddce fere semper aptissimum .... 522 

B. De resistentia activa 523 

UX* Ea aliquando rerum condicio evenire potest, qua et ac- 
iva resistentia contra abusum potestatis publicae per se spoetata 

ori naturae contraria non sit 524 

Notanda ad solvendas difficultates 528 

Summa doctrinae huius articuli instar coroUarii subiicitur 533 
Scholium 1. Indoles politica „ liberalismi** per decursum sae- 

culi mutationem subiit 534 

Scholium 2. Verum remedium contra quoslibet intemos mor- 

bos politicos 535 

b* 



xz Conspectus reram. 

Caput T. De vitali activitate organismi politici seu de 
functionibus publicae auctorìtatis. 

Prologua 

Articnlasl. De fanctionibus potestatis legiferae .... 
§ 1. De legislatione civili 

A. De natura et dignitate legislatìonÌB civilis. — Con- 
clusiones alìqoae 

B. De necessitate legislationis civilis .... 
G. De fanctionibus ad legislatìonem praeparatoriis 

I. De cognitìone legislatoria 

II. De deliberatione legislatoria 

§ 2. De lege civili 

A. De materia legis civilis 

I. Materiae limitatìo ex ambita potestatis 

Thesifl LX« Qaidqaid ad finem societatis civilis specifice propriam nalla 

ratione refertar, cam iaris effecta materia legis civilis esse neqait 

CoroUaria 

II. Materiae limitatio per naturam actaam 

B. De forma extema legis civilis 

I. De forma enuntiandi legem 

ThesLs LXI. Verba legis talia sint oportet, qnae V intentìonem legis- 
latoria stabiliter obligandi commanitatem safficienter ezprimant, 
et 2<* materiam obligatìonis qaantam fieri potest clare ac deter- 
minate sea exclasa ambigaitate definiant 

CoròUarium 

II. De promalgatìone legis 

Thesifl LXn. Assertìo, qaa per modam principii generalis affirmatar 
legem civilem legitime promalgatam nonnisi per acceptatìonem 
pepali perfecte constitai et vim obligandi obtinere, vero fonda- 
mento caret et recto ordini civili adversatur .... 

C. De forma intema legis civilis 

I. De vi obligandi legi civili propria. — Tradantar 
principia 

IL De obligatione mere poenali .... 

ThesLs LXin. Esse posse leges civiles etiam mere poenales recte ad- 

mittitur 

Coronaria 

III. Utmm lex civilis valeat ^irritare*" actos ceteram 
natoraliter validos 

D. De sabiecto legis civilis. — Duplex requisita condicio 
Corollarium 

E. De interpretatione legis civilis 

I. Quotuplex distingaatar 

II. De interpretatione doctrinali. — Regala servanda 



.^ 



Conspectus rerum. xxi 

SchoUum. De privilegio 581 

F. De consaetadine vim legis habente .... 582 

I. Quid et quotuplex consuetudo? .... 582 

II. Gondiciones consuetudinis legitimae 583 

icalus 2. De functìonibus potestatis iudiciariae .... 584 

Prclogus 584 

§ 1. De administratione iustitiae generatim .... 585 

A. De tribunalibus publicis 586 

I. Finis tribunalium proprius et ambitus competentiae 586 

Coronaria 586 

n. Yarii modi constituendi tribunalia . . 587 

B. De obiectiva iudicii ferendi norma .... 589 - 
Is LXrr. Ex officio index secondum legem scriptam indicare te- 

netor ; per accidens tamen aliqnando ab ea deviare vi einsdem 

officii et potest et debet 589 

CoroUarium 591 

§ 2. De administratione iustitiae civilis 591 

A. Qua ratione in iure naturae fundetur . 591 

B. De natura et elementis iudicii civilis. — Orde iudicia- 

rius — personae — sententia 593 

§ 3. De administratione iustitiae criminalis .... 596 

A. Notiones fundamentales 596 

Coronaria 598 

B. De obiecto iustitiae criminalis. — Delieta — crimina 600 

C. De poenis 602 

I. De vario poenarum genere 602 

II. De poena mortis 605 

1<» Quaestio iuris 606 

8 LXY. Suprema civilis potestas in se ius comprehendit poenam 

mortis infiigendi 609 

Notando ad solvendas difficuUates 611 

2^ Quaestio utilitatis et opportunitatis . . 618 

8 LXTI. Piena legalis abolitio poenae mortis, etiam prò hodiema 
condicione societatis civilis, nulla sufficiente ratione sive politicae 

opportunitatis sive utilitatis suadetur 619 

SchoUum 1. De constantì non-exsecutione poenae mortis 622 

Scholium 2, De modo instituendi iudicii criminalis . 623 

cui US 3. De functionibus potestatis exsecutivae et gubemativae 624 

Prologus 624 

§ 1. De administratione disciplinae publicae (^politiae") . 626 

A. De huius officii natura et proprio fine . 626 

I. De cura securitatis publicae .... 628 

n. De cura positiva utilitatis publicae . . 631 

B. Gautiones ad recto administrandam disciplinam publi- 

cam necessaiiae 634 

yer, Iob Datnrale. n. b ** 



xz Gonspectos reram. 



Caput V. De vitali activitate organismi politici seu de 
functionibus publicae auctoritatis. 

Prologus 5IM 

Articulasl. De fimctionibas potestatis legiferae .... 5S9 

§ 1. De legislatione civili SS9 

A. De natura et dignitate legislatìonÌB civilis. — Con- 
clusiones aliqoae 589 

B. De necessitate legislationis civilis .... 541 

C. De fanctionibns ad legislationem praeparatoriis 544 

I. De cognitione legislatoria 545 

II. De deliberatione legislatoria 548 

§ 2. De lego civili 551 

A. De materia legis civilis 552 

I. Materiae limitatio ex ambita potestatis 552 

Thesis LX« Qoidqaìd ad finem societatis civilis specifico propriom nolla 

ratione refertor, com ioris effectn materia legis civilis esse neqoit 552 

Coronaria 558 

II. Materiae limitatio per natoram actaom 555 

B. De forma extema legis civilis 559 

I. De forma enontiandi legem 559 

Thesis LXI. Yerba legis talia sint oportet, quae 1** intentionem legis- 
latoria stabiliter obligandi commonitatem sofficienter exprimant, 
et 2** materiam obligationis quantum fieri potest dare ac deter- 
minate sea exclosa ambigoitate definiant 559 

CoroUarium 560 

II. De promulgatione legis 560 

Thesis LXn. Assertio, qua per modum principii generalis affirmatur 
legem civilem legitime promulgatam nonnisi per acceptationem 
populi perfecte constitui et vim obligandi obtinere, vero funda- 
mento caret et recto ordini civili adversatur .... 562 

C. De forma intema legis civilis 567 

I. De vi obligandi legi civili propria. — Traduntur 
principia 567 

U. De obligatione mere poenali .... 569 

ThesIs LXin. Esse posse leges civiles etiam mere poenales recte ad- 

mittitur 570 

CoroUaria 572 

III. Utrum lex civilis valeat , irritare" actns ceterum 
naturaliter validos 57S 

D. De subiecto legis civilis. — Duplex requisita condicio 577 
Corottarium 577 

E. De interpretatione legis civilis I 

I. Quotuplex distinguatur 

II. De interpretatione doctrinali. — Regula semnia 




Conspecius remnL zzi 

SchoUum. De privilegio .... $£ 

F. De consuetudine vim legis habente . ^2l 

I. Quid et qaotnplex consaetudo? . ^± 

II. Condiciones consaetadinis legitimie ^ 

Artica lu 8 2. De fanctionibns potestatis iadiciariae . 5*- 

Frologxis - 5^ 

§ 1. De admimstratione institiae generatim 1& 

A. De trìbonalibfis pobticis .... iìK 

I. Finis trìbnnalioni proprina et ambimi eiaB^elflBtME 59 
Coronaria .53? 

n. Vani modi constztBcudi 

B. De obiectiTa iodidi ferȣ 
lesis LXIT. Ex officio index secj 

netur ; per accìdens tamen alif|niaéii a* 

officii et potest et debet 3ifr 

CoroUarium "SàC 

§ 2. De administratioDe irwtftìif orui . ^iC 

A. Qoa ratione in inre Mtaat ùaàtac ^*C 

B. De natura et elemenlB iméòL «rniaL — ^jam màam- 

rius — personae — — ^-— «m . z^ 

§ 3. De administratione insdtìae "^"^"i^m ótff 

A. Notiones fundamentalea -^ 
Coronaria -5^ 

B. De obiecto ìustitiae 

C. De poenis . 

I. De vario poenamm \ 

II. De poena mortis . 
1° Quaestio iuris . 

8Ì8 LXT. Suprema civilis potestas in se 

mortis infligendi 

Notanda ad solvendas difficuUata 
2° Quaestio utilitatia ce 1 
Bsis LXYI. Piena legalis aboliti© poenae : 
condicione societatis civilis, nulla 1 
opportunitatis sive utilitatis snadeinr 
SchoUum 1. De constanti non-4 
SchoUum 2. De modo instituenfi ì 

t i e u 1 u 8 3. De functionibus potestatk < 
Prologtis .... 




§ 1. De administratione é 

A. De huius officii n 

I. De cura secu 
n. De cura p« va 

B. CautioT»***» "d re 






XXII Conspectus rerum. 

I. Gaationes ex parte ipsius administrationis . ( 

U. Cautiones legales t 

§ 2. De re militari 6 

A. De origine et fine rei militaris ( 

B. Qua ratione res militaris in iure naturae fnndetur . &4X 

Thesls LXTII. Quemadmodum generalis obligatio civium est, ut ad 
patriam bonumque commune ab intemis et extemis hostibus de- 
fendendum fideliter concurrant, ita ius et officium est supremae 
auctoritatis civilis, tum ea, quae ad efficacem defensionem ne- 
cessaria sunt, quo minore fieri potest privatorum bonorom dispen- 
dio, mature previdero ac praeparare, tum ipsam defendendi ac- 

tionem imperio ordinare ac dirigere 642 

CoroUaria 643 

G. De yariis modis et formis in ordinanda re militari 

usitatis 643 

I. Expositio historica 643 

II. Critica aestimatio 647 

Scholium. Verum remedium centra militarismum 648 

§ 8. De cura et administratione redituum publicorum . 649 

A. De fontibus redituum publicorum in genere 649 

L Fontes primarii 650 

U. Fontes secundarii seu subsidiarii .... 658 

B. De contributionibus publicis 654 

I. De iure exigendi tributa 654 

Thesifl LXYIII. Ad ius supremae auctoritatis civilis pertinet, ut re- 
dituum publicorum insufficientiam ad necessarios reipublicae 
sumptus per imposita civibus tributa compiere legitime possit, 
servatis tamen condicionibus lege fundamentali sancitis 654 

Coronaria 656 

IL De vario contributionum systemate 657 

III. Resultans consideratio practica .... 668 
G. De debitis publicis 669 

I. Notiones praeviae 669 

II. Quaestio iuris et politicae honestatis . 670 
§ 4. De generali providentia publica ad prosperitatem civilem 

positive promovendam 672 

A. De cura publica circa ,oeconomiam nationalem* . 678 

I. Notio oeconomiae nationalis .... 678 

II. Principia obiectiva, quibus omnis oeconomia natio- 
nalis dirigi debet 674 

III. De variis formis oeconomiae nationalis 677 

IV. De necessaria publica interventione in praesenti 

causa oeconomico-sociali 682 

Thesis LXIX. In causa oeconomico-sociali bis temporibus agitata su- 
prema civilis anctoritas ex iure et officio proprio partim primario 
partim secundarìo intervenire potest ac debet .... 688 



Conspectus rerum. xxni 

Pag. 

Coronaria 689 

Schólium, Assidue recolenda illustrìs Encyclìca Leonis XIII 

,De condicione opificum" 15 Mail 1891 . 689 

B. De cura publìca circa culturam animorum 689 

I. Praenotatur obiectiva eius limitatio — partim ex 

iure natui-ae, maxime autem ex iure divino positivo 689 
II. De liberiate religionis seu cultus . 692 

Thesis LXX. Imperium civile iure naturae circa religionem nullatenus 

indifferens esse potest 698 

Coronaria 695 

Thesis LXXI. Ubi in universo corpore civili actu viget unitas cultus 
verae religionis, nefas est inducendo libertatem cultus illam de- 
struere; ubi autem aliunde iam diversa religionis professione 
popalus ceteroquin politico unitus in se divisus est, prò ratione 
argentis politicae necessitatis et ad maius malum vitandum libertas 
cnltus, tametsi numquam in se probari, tamen ut minus malum 
sapienter tolerari potest ac plerumque debet .... 696 

Coronaria 698 

Notanda ad solvendas difficuUates 699 

Schólium, Officium circa honestatem publicam 700 

m. De cura publica circa scholarem pueroi'um institu- 

tionem 701 

1. De scholls generatim praenotanda . 701 

2. Quo iure in scholas politica potestas polleat . 704 
hesis liXXn. Potestati politicae iure proprio nequaquam talis in 

scholas infiuxus competit, quo illa ipsum munus educandi pueros 

sibi directe assumere censori possit 704 

^esis LXXm. Civili potestati circa scholarem institutionem puero- 
rum duplex cooperatio ex officio competit, altera negativa, quae 
in publica iurium, etiam personalium, tutela consistit, altera posi- 
tiva, sed externa et subsidiaria, quatenus ad fundandas et susten- 
tandas scholas necessarias socialis spontaneitas oneri impar publico 

succursu indigeat 711 

Coronaria 714 

3. Utrum et quatenus scholarum usus legali coac- 

tieni subiici possit? 719 

esis LXXIT. Scholarìs institutio puerorum ab omni compellente 
interventu libera, in se considerata, eo quidem non inune- 
rito commendatur, quod iis, ad quos solos cura educationis iure 
pertinet, liberam sui iuris exercendi facultatem relinquit ; in praxi 
tamen generatim gravi inconmiodo obnoxia est . . . . 720 
B8ÌS LXXT. Obiective revera exstat aliquod ius efficaciter obligandi 
et hinc, quantum opus fuerit, compellendi pueros christianos 
ad subeundam institutionem singulis necessariam; verum hoc ius 
primario et tamquam proprium ad ecclesiasticam, secundario tan- 
tum et subsidii instar ad civilem auctoritatem pertinet . 722 



xxiT Conspectns rerum. 

P«t. 
Hbcsb LXXTL Ubi de insthatiotie et interna directioiie Bchobunm 
cirilia aoctoritM cmn ecclesiastica sincere cooeordat. moderata 
aliqoa le^ealis disciplina consentìente Ecclesia pnblice sancita, qoa 
tiyu pmerìlis aetas ad osiun scholamm efficaciter obligetor, practice 
omnimodae scholarì libertati longe praeferenda est ; ex inTcno con- 
tfarium potins dicendnm, nbicnmqae srstema scholare coactÌTam, 
tamqnam institutio exclnsiTe cìtìIìs. illis condicionibns omnino 

caret 724 

Ci^dlaria 726 

IT. De cura pnblica circa scientias et aries 727 

1. Praeriae notiones 727 

2. Condosiones : negativae — et posidvae . 731 
SékoLiwm. De necessitate liarmonicae cnltorae animorom . 785 

Liber SdCUndnS. lus civile publicum extemum seu 
ias intemationale. 

Froioffut 786 

Capnt I. De iure internationali in genere. 

Articolasi. De natorali exsistentia et obiectiva comprehenaione 

ioris intemationalis 788 

§ 1. Estne aliqaod ios intemationale vere naturale? 788 

A. Opinio negans expenditur 788 

B. Sententia affirmans probator 748 

Thesis LXXTII. Exstant officia et iora natoralia, quibos diversae so- 

cietates civiles inter se moraliter et ioridice devinciontor . 748 

§ 2. De officiis et ioribos gentiom originariis 745 

A. Officia gentiom originaria 745 

Thests LXXTIII* Praeceptom natorale, qoo individoi hominis se in- 

vicem amare tenentor (cf. n. 49), pari modo ad societates civiles 

qoa tales pertinet 745 

Coronaria 746 

B. Iora gentiom originaria 749 

Thesis LXXIX. Omnis gens tamqoam societas civilis constitota eo 

ipso ios habet personalitatis politicae, simol com ioribos logice 

consectariis 749 

Corollario 749 

§ 8. De ioribos gentiom natoralibos acqoisitis . . 758 

A. Praenotanda 758 

B. Titolos acquircndi dominiom nationale iore natorae 
legitimos. — Eo pertinentia ioris natoralis principia 759 

C. Ios natorae ex laesa iostitia commotativa contingen- 

ter ortom 768 

Articolos2. De paotis intemationalibos et foederibos . 768 

§ 1. De natora vi oho parti intornationalis .... 763 



Gonspectns rerum. xxv 



766 
766 
771 
773 
773 



§ 2. De essendi condicionibns pactonun intematìonaliam 

A. De requìsitis ad pactmn validiiin 

B. De solutàone pactorom intemationaliam 
§ 3. De vi obligandi pactonun intemationaliam 

A. De vero pactitiae obligationis fondamento 

Theste LXXX. Quemadmodom vis perfecte sea ioridice obligandi, 

omni valido pacto insita, in solo iure natorae fondator, ita niai 

sopponator iu8 naturae tamqnam suprema lex universi ordinis 

socialis omnes nationes immediate iuridice óbligans, ipsi quoque 

iuri positivo, inter gentes liberas quocumque titulo communis con- 

sensus erecto, obiectivum vere obligandi fundamentum subtrahitur 776 

Seholium. Indoles „ moderni iuris'^, cuius libertas ,evolu- 

tionis' eo magis augetnr, quo magis a iure naturae 

emancipatur 778 

B. De accessoriis contractuum publicorum firmamentis . 780 

Capnt n. De iure internationali tempore belli. 

Articulus 1. De bello in se spoetato 785 

§ 1. De belli definitione ac divisione 785 

§ 2. Num bellum per se sit moraliter malum? . . 788 

Thesis LXXXI. Bellum in se consideratum naturaliter prohibitum cen- 

seri nequit 788 

Articulus 2. De legitimo belli usu 791 

§ 1. Condiciones ad bellum licitum requisitae . 791 

Thesis LXXXn« Ad bellum licite suscipiendum haec triplex condicio 
requiritur: 1. Auctoritas supremae civilis potestatis, 2. causa 

insta et necessaria, 3. intentio recta 791 

Coronaria 793 

Seholium, Nuperrima studia firmandi pacem intemationalem 

aut certe minuendi frequentiam bellorum 797 

§ 2. De ipso modo bellum gerendi 798 

A. De belli initio 798 

B. De actione bellica 799 

C. De belli exitu 802 

Thesis LXXXin. „ Ultima*^ Victoria post bellum etiam iustum nullum 

victori novum iurìs titulum in hostem devìctum parit, sed, supe- 
rata iam iniusta resistentia, expeditam dumtaxat facultatem prae- 
bet sua iura aliunde fundata, ab hoste hactenus laesa vel detenta, 
cum aequa satisfactione efficaciter repetendi necnon in posterum, 

si opus sit, cautione muniendi 804 

Coronaria 807 

Notanda ad solvendaa difficultates 810 

Seholium. Regulae christianae de bello secundum doctorem 
scholasticum Victoria, — Accedunt regulae „humanitatis**, 
quas hodiema societas generatim a belligerentibus exigit ; 



XXYI Conspectus rerum. 

in specie huc refenmtar «Actes de la conférence de 

BruxeUes 1874'* 81^ 

Caput III. De sociali problemate gentium. 

Articalus 1. De obiectivo fondamento talis problematis ... 814 

§ 1. Ratio empirica 814 

A. Sensns fere commonis peritorum .... 814 

B. Realis intemationalis necessitas .... 816 
§. 2. Ratio philosophica sea idealis 818 

Thesis LXXXIT. Organica societatis homanae stmctora secundum 
ideam et directionem naturae nequaquam per solum nomerom so- 
cietatam civiliom, cam aequali libertate et independentia sibi 
coexsistentiam, sed oltimatim per eammdem oniversalem aliquam 

90ciaUm unUatem terminator 818 

CoroUaria 821 

Articulos2. De condicionata reali possibilitate societatis intematio- 
nalis 822 

§ 1. Condicio natoralis 822 

§ 2. Condicio positive-proyidentialis 824 

§ 8. Aliqoa consectaria 827 

ArticulusS. De partiali solotione problematis .... 828 

§ 1. Urgens necessitas 828 

§ 2. Consilia, qoae a pbilosophia Christiana in hoc negotio 

SQggeruntur 881 

A. I^rimario consulitor 881 

B. Secondario consoli tor 83S 

Scholium 887 



Emendanda, 

Pftf . tO *4 InitiuM rap|4« nua«raM 2A. 
Pac* si ,4« roto* mtpi^ nua^niM 27. 

r^c. Mt Mb twm noto^, Ux>o 4 SmU dUU 4 «t«. — I«f«: 4 SMit. dist. li. q. 1 «t 2. 



lUS NATURAE SPECIALE. 



Meyer^ Ina nstnrale. IL 



XXVI Conspeetos renmL 

in specie hac refenmtar ^Actes de la conférence de 

BruxeUes 1874- 812 

Caput III. De sociali problemate gentium. 

Articuliisl. De obiectivo fondamento talis problematis . 814 

§ 1. Ratio empirica 814 

A. SensQS fere commonis peritorom .... 814 

B. Realis internationalis necessitas .... 816 
§. 2. Rado philoeophica seu idealis 818 

Thesis LXXXIT. Organica societatis homanae stractora seeundum 
idtam et directionem naturae nequaquam per solum nomerom so- 
cietatnm civiliom, cam aeqoali liberiate et independentia sibi 
coexsistentiam. sed oltimatim per eammdem miiversalem aliqnam 

sociaiem unitatem terminator 818 

Coronaria 821 

A r t i e u 1 a s 2. De condìcionata reali possibilitate societatis internatio- 
nalis 822 

§ 1. Condicio natoralis 822 

§ 2. Condicio positive-providentialis 824 

§ 3. Aliqaa consectaria 827 

Arti col OS 8. De partiali solmione problematis .... 828 

§ 1. Urgens necessitas 828 

§ 2. Consilia, quao a philosophia Christiana in hoc negotio 

suggenintur 881 

A. IVimarìo consulitur 8S1 

B. Secondario consolitor 833 

i^choìium .... 887 



Emendanda. 

Pag. ao ma initiuM «uppl* numeram .>6. 

VMf, SI ,<!• Toto* suppl* nuin«>runi il. 

Pag. 4M K^^ n. ò^a I«^: MO. 

Pag. &9» sub twm noUc^ Uhtm 4 $«nU «li*U 4 «te. ~ !•$«: 4 S«ttt. dist. li» q. 1 et : 

Paf. T90 a<l «L MoUu** «leidit u. 7^ 



lUS NATURAE SPECIALE. 



Meyer, Ina luitiirale. n. 



Prooemium. 



t. A genéralibus morum ac iurìs prìncìpiis, quae in prima parte 
huius tractatus delineata atqne stabilita sunt, iam ad eoram usum 
iheoretico-practicmn applicationemque convertimur. Et vero quo- 
niam illa omnia demum ad legis naturalis i^nmmam reducuntur, 
erìt haec ìpsa nobis in tota hac disquisitione instar fecundissimae 
Maioris alicuius syllogismi, cui si alìae atque aliae successive 
Minores substituuntur, infinita particularìum conclusionum varìetas 
orìtur, quarum singulae specialem aliquam vel agendi vel iuris 
asserendi regulam continent. Itaque vel expresse vel tacite suppo- 
sita generali legis naturalis norma in prosequendis et apte assu- 
mendìs illis praemissis Minorìbus indeque ducendis conclusionibus 
totum fere huius partis propositum consistit. In hunc finem spe- 
dales hominis humanaeque activitatis relationes ex ordine respi- 
ciendae erunt, tum quae in individua hominis natura fundantur, 
tam quae eidem secundum varios sociales nexus conveniunt. Hos 
ipsos dein iterum secundum varios gradus, quos in sociali orga- 
nismo totius generis occupant, consideremus oportet. Ita denique 
fiet, ut, quantum philosophiae concessum est, totius ordinis mo- 
ralis specialia lineamenta cum praecipuis suis elementis tum ethicis 
tum iuridicis non perlustrare modo sed et rationibus philosophicis 
communire possimus, praesertim cum eadem ut plurimum divina 
revelatione atque Christiana institutione iam praesignata habeamus. 
Pro nostro proposito tamen non vacat omnibus et singulis con- 
siderandìs officiis et iuribus, etsi per se philosophiae obnoxiis, 
explicite immorari, quod prope infinitum est, sed ad ea potius 
sobrie restringimur, quae vel plurimorum aliorum quasi conspectum 
praebent, vel peculiare practicum momentùm sive per se siva 
per adiuncta aetatis nostrae prae se ferunt. 



4 Prooemìnin. 

2. Ita limitatum universum huius partis argumentum, secundam 
humanarum relationum primaria fundamenta distrìbutum, hìs tribus 
sedionibus ambìtu inaequalibus comprehendìtur : 

Sectio prima. lus individuale seu absolutum. 

Liber unicus. De ofiSciis et iuribus hominis absolute spectati. 

Sectio secnnda. lus sociale privatum, seu de ofiSciis et iuribus, 

quae in nexibus socialibus prìvatis fundantur. 

Liber L lus domesticum. 

Liber II. De iure proprietatis seu dominii rerum. 
Sectio tertia. lus sociale publicum. 

Liber L lus civile publicum intemum. 

ÌAber II. lus civile publicum extemum seu ius intematìonale. 



Sectio prima. 
Ins ìndÌTÌdnale sen absolntnm. 



Liber unicus. 

De officiis et iurihus hominis absolute spedati. 

Prologus. 

3. Homo secundum individualem etìam naturam consideratus, 
quemadmodum rationalis, ita essentialiter socialis est, immo ab ipsa 
nativitate numquam non in concreta societate vivit. Nefas propterea 
videri possit ius humanum absolutum a iure sociali distinguere 
et de ilio separatim agore velie. Et vere quidem, si ita de eo 
agere .absolute'' quis instituat, ut more pseudophilosophorum 
saeculi XVULl ab hominis statu quodam piane extra- vel antisociali, 
quem naturalem et originarium scilicet appellabant, mentis cogi- 
tatione proficiscendo, naturam humanam ipsa sua socialitate exuere 
vel ab ea per abstractionem arbitrariam penitus praescindere 
praesumat. Id enim esset non naturam humanam consulere, sed 
eam mutilare, non verum hominem, sed inane figmentum sibi 
considerandum proponere. At vero neque iis assentiendum est, 
qui, verum omnis societatis finem ignorantes et personali hominis 
dignitati plus aequo detrahentes, in subiecto humano prius fere 
dvem quam hominem agnoscere videntur, et eius, sin minus officia 
mere ethica, certe iura iurisque officia perfecta nonnisi conse- 
quenter ad societatem civilem, immo ex eius solum institutis deri- 
vari posse existimant ^. Itaque ut errori tam pernicioso ipso facto 



^ Ceterom haec de methodo controversia ìlli analoga est, quam ,schola 
hìstorica* sub medium saeculom XIX soscitavìt centra communem Scholae 
doctrìnam de exsistentia iurta naturalis proprie dicti, i. e. per se et antecedenter 



6 Sectio I. Liber I. Caput I. Artìcolus 1. § 1. 

obnitamur, non dubitamus exemplo Veterum in hominìs prii 
assolute spedati officia et iura inquirere, ea videlicet, quae 
utut in societate concreta exsistenti, minime tamen ut memb 
familiae vel civitatis vel alterìus cuiuscumque particularìs se 
tatìs, sed solum ut individuum humanum est, naturaliter < 
venire probantur; individuum humanum dico, i. e. naturae 
manae secundum totam eius integritatem particeps, proinde n( 
socialitatis neque communium socialium relationum ad genuE 
ad alios homines coexistentes saltem ut possibiles expers. 

Sic igitur spectatus homo eiusque activitas triplici relat 
ad Deum, ad se ipsum, et ad proxìmum suapte natura obst 
gitur, quarum unaquaeque peculiare legis naturalis applicas 
fundamentum praebet. 

Caput L 

De officiis hominis erga Deum. 

4. Sensu aliquo latiore omnia hominis officia ad officia € 
Deum reduci possunt; alia enim obligatio, nisi quae ultimati] 
voluntate supremi legislatoris Dei emanaverit, exsistere nec; 
Strictius autem ea tantum officia huc recensentur, quae I 
directe respiciunt et quae in relatione hominis ad Deum im 
diate fundantur. Eadem primarium et arctissimum morale 
culum constituunt, quo homo Deo obstringitur, et propterea q 
per excellentiam communi religionis nomine comprehendi sol 

Artlculus 1. 

. De religione generatimi, 

§ 1. De obiectivo religionis conceptu. 

6. , Religio**, ut ait S. Thomas, „ proprie importat ordinem 
Deum. Ipse enim est, cui prìncipaliter allìgari debemus tamqi 



ad iu8 positivam validi (vide P. I, n. 549 — 567). Hinc est, quod ipse P. Wi 
eeteroqoin inter scriptores catholicos optime meritos, suh inflium eiutdem ^sd 
historicae^ sellici te monendam esse putaverit: Es ist ,,irrig, wenn man von 
Untersuchung der Urrechte des Menschen ausgeht und ilm mit denselben 
Staate gewissermassen gegentìberstellt. Da der Mensch thatsftchlich auasei 
des Staates nicht ist and nicht sein kann, so darf ihn die philosophische Re 
lehre aach nar in und mit dem Staate nehmen* (Natorrecht und Politik \\ 
18711 § 5; cf. §8 8qq.). 

* De tote hoc argomento inter alios cf. M. Oatti 0. P., InstìtationM 
g«tioo-polemicae de ventate et divinitate religionis. Romae 1866. ChH 



De religioine generatim. — De obieetivo religionìs conceptu. 7 

identi princìpio ; ad quem etiam nostra electio assidue dirigi 

it in oltimam finem.** ^ Sicut autem ordo ad Deum fùnda- 

alil q eun veritatum summa consistit, quibus relatio nostra 

D m exhibetur et e quibus conclusiones practicae 

lam of igiosa derivantur, ita et religio complete sumpta 

] e i etiam illas veritates continere censenda est, et 

ito initiu*: Complexns yeritatnm, qnae hominis ad Denm 

es t, et offlciorniii, qnae inde derivantnr. — linde 

1. DistinguUur religio: 

1. obiediva et suhiectiva, prout illae veritates et obligationes 
re vel in homine eas cognoscente et vitam ex illis dirigente 

I itur; unde religio subiectiva recto in Dei cognitione et 

colta reponitnr ^ ; 

2. theoretica et practica, quatenus primum vel alterum mo- 
n m constituens (veritates vel obligationes religiosae) seorsim 

or; 

3. f ^ is et positiva (supematuralis revelata). Dia veri- 
et < iciis, quae ex Dei hominisque natura necessario fluunt 

etra lu cognosci possunt, constituitur; haec vero factum 

Wiìmen S. J., De religione revelata (1897), Proleg. et lib. I, cap. 1 et 2. 
Ign. OtUger S. J., Theologia fandamentalis (1897) voi. I. 

' S. theol. 2, 2, q. 81, a. 1. — Eodem in loco s. Docior recenset 
rnios modos, quibnB vox religionis etymologice derivali posse videatnr, qnin 
ex ii8 urnm prae aliìs explicìte praeferat. Primns est Oiceronis, qui illam a 
»relegere' (ìterom iteramqne perpendere) derivai, dieens (De nat. deor. 1. 2, e. 28) : 
>Qui aatem omnia, qnae ad cnltum deorum pertinent, diligenter retractarent 
et tamqnam relegerent, snnt dicti religiosi a rélegendo^ Alter et tertius modus 
S. Augmtini, qui (De vera religione e. 55, n. Ili) eam derivat a areligare** : 
(Religat nos religio uni omnipotenti Deo. Ad unum Deum tendentes et ei uni reli- 
gsntes animas nostras, unde religio dieta creditur, omni superstitione careamus* ; 
alias a «reeligere*^, scil. Deum neglegenter amissum. Ita De Giv. Dei 1. 10, e. 3 : 
iHonc (Deum) eligentes vel potius reeligentes — amiseramus enim neglegentes 
— hunc ergo reeligentes , unde et religio dictA perhibetur , ad eum dilectione 
tendimus, ut perveniendo quiescamus." Augustine quoad priorem derivandi 
niodum iam Lactantius (Instit. TV, 28) praeierat: „Vinculo pietatis obstricti 
Deo religati somus, unde ipsa religio nomen accepit/ Haec triplex autem 
stjmologia, ut apte obeervat S. Thomas, aequaliter insinuat «religionem proprie 
importare ordinem ad Deum". 

■ De suhiectiva religione ita iam Lactantius y Instit. IV, 4: ,Non potest 
nec reL'gìo a sapientia separari , nec sapientia a religione secemi : quia idem 
Deus est, qui et inteDegi debet, quod est sapientiae, et honorari, quod est reli- 
gionis. Sed sapientia praecedit, religio sequitur; quia prius est Deum scire, 
conseqoens colere." 



8 Sectio L Libar I. Caput I. ArtìcalaB 1. § 2. 

Bupponit particulare, quo Deus libero suo decreto hominei 
de naturali religione uberius edocet, vel veritates humanae r 
impervias et relationes novas per supematuralem providi 
oeconomiam conditas, ut redemptoris, vocationis ad finem s 
naturalem etc, revelat, subsidia salutis extraordinaria largii 
cultum sibi exhibendum praescribit. — Ad philosophiam so] 
ligio naturalis per se et directe, altera autem indirecte ta 
et hypothetice pertinet. 

§ 2. Natura et erigo religionis secundum inve 
^modernae'' scientiae. 

7. Conceptus obiectivus religionis, quem secundum S. The 
et philosophiam scholasticam statuimus, genio , positivo*', 
moderna scientia gloriatur, vel ideo absque ulteriore examine 
sufficere non potuit, quod partim veritatibus et conclusio 
ordinis metaphysici nititur. Propterea recentiore aetate non 
viri docti et amplis modemae scientiae subsidiis instructi a* 
sitivam religionis notionem eruendam viam historicae et e 
logicae inquisitionis inierunt, scrutantes et conferentes cuncts 
iectivae religionis vestigia per singulas regiones et gentes, qu 
mentio historica et geographica exstat, in saeculorum decur& 
servata. Ita erta et assidue exculta nova illa scientia, cui n 
«Religions¥rissenschaft''. Primum quidem prae ceteris natuj 
sectatores hanc tamquam novum scientiae progressum salutt 
nova scilicet inde arma sperantes, quibus inseparabilem 
religionis cum natura humana efficacius negarent. Sed e 
accidit Ad illustrandam potius veram originem religionis illa 
previdente, haud mediocriter contribuit. Contenmi fortasse 
tenus poterat notissimum illud Plutarchi ^ testimonium, quo 
,ab ullo umquam homine, qui terras obierit, visam esse u 
templis diisque destitutam, quae precibus, iureiurando, oi 
non utatur, non honorum causa sacrificet, non mala 
tare nitatur*. Pronum erat responsum veteribus q i più 
gentes fuisse adhuc prorsus incognitas. At vero h< pei 
tensa iUa et assidua studia etimologica antiquorum testi] 
minmi in modum illustrata, completa et confirmata sunt, ac 
testes in hac re auctoritate conspicui affirmare non dubitent, 
hodie coniare, numquam et nuspiam in his terris hominei 

« Cootrm Coloten e. SI. 



Natura et orìgo religìonis secundum inventa ,modemae'' scientiae. 9 

a quali tque religione vixisse^, Immo, „quod maiorìs aesti- 

l\ , ex iisdem scientiae fontibus iam id quoque novimus, 

gis 1 vitandi labor per successivas aetates redeundo gen- 

humanae culturae primordiis appropinquaverit, eo purioris 

)iiis vestigia reperiri et ubique monotheismum varias formas 

polytheismi tum pantheismi praecessisse, has vero tamquam 

cormptelas paulatim invaluisse. Id v. g. de antiquissimo 

) Indorum, necnon Persarum, Assyriorum , Babyloniorum, 

iegyptiorum ex monumentis certo concludere licet^. 

Bine autem via satis aperta erat, qua scientia sincero veri- 
studio dedita facile ad veram quoque religionis originem 
jue eius obiedivutn conceptum cognoscendum pervenire posset. 
! ea de re divinitus revelata documenta nobis non suppe- 

;, factum universale religionis ethnologice consideratum, non 
i rationabiliter conclusionem admitteret, nisi veram et origi- 
1 radicem religionis ipsam esse ideam Dei homini a prin- 
G generis naturaliter cognitam simul cum omnimoda sui ab 
3remo dominio dependentia. Et haec quidem naturalis 
i, quae omni creaturae rationali fere a primo rationis usu 
I lis est, non toUitur, sed supponitur, si illi insuper, ut fide 



> Cf. a Gutberlet, Lehrbach dar Apologetik I (Mttnster i. W. 1888), 35 sqq., 
ubi oomplura gravissima testimonia de hac re notata reperìmus. Ita inter 
tlioB viros in excolenda nova hac scientia conspicuos Tiele, Anglus^ (Outlines 
p. 6) asserit: ,Eein Stamm, kein Yoik ist bis jetzt gefanden worden, ohne 
eioen Glauben an hdbere Wesen, und Reisende, die dies behaupteten, sind 
spftter dorch Thatsacben widerlegt worden. £s ist deshalb vollkommen erlaubt^ 
die Beligion in ibrer allgemeinsten Bedeutung ein Universalph&nomen der 
Menschheit zu nennen." 0. Peachel (VOlkerkunde [ed. 6, 1885] p. 273): ,Die 
Fnge, ob irgendwo aof Erden ein Yolksstamm ohne religidse Anregungen und 
Voratellnngen angetroffen worden sei, darf entschieden vemeint werden/ Simi- 
liter Max MUUer (Ursprung und Entwickluug der Religion p. 88) : «Man wun- 
derte sich frOher, dass schwarze Menschen Uberhaupt so etwas wie Moralit&t 
oder Religion besìtzen kdnnten. Wir haben anders zu urtheilen gelernt, dank 
hanptsSchlich den Missionftren, die ihr ganzes Leben unter den Wilden ver- 
lebt, ihre Sprache gelemt, ihr Yertrauen gewonnen haben, und die, wenn sie 
taeìi ihre eigenen Yorurtheile haben, doch im ganzen den guten Elementen 
im Charakter der Wilden volle Gerechtigkeit angedeihen lassen. Wir k5nnen 
jetzt sicher behaupten , dass trotz aller Nachforschungen keine menschlichen 
Wesen irgendwo gefanden worden sind, die nicht etwas besassen, was ihnen 
alfl Religion galt.* 

' Gf. Chr. Pesch S. J. , Der Gottesbegriff in den heidnischen Religionen 
dea Alterthums , Frib. 1886 ; Der Gottesbegriff in den heidnischen Religionen 
der Neuzeit, 1888; Gott und GStter, 1890. Gutherlet 1. e. § 7, p. 68 sqq. 



10 Seciio I. Liber I. Caput L Artieulns 1. § 2. 

novimus, supernaturale augmentum cognitionis Dei, necnon 
maeva alìqua circa Dei cultum institutio divinitus accessit. I 
quoque vestigia in quibusdam formis divini cultus fere univ 
liter traditis et apud plurimas gentes ceterum diversissimas 
muniter usitatis, v. g. in ritu sacrificiorum, apparent. 

Interim autem fere omnes, quotquot a Christiana vei 
recentiore aetate defecerunt philosophi, ad omnia potius al 
dissima efFugia se convertunt, quam ut obviam lucidamque 
tatem agnoscant^. Et si quidem singuli fere a principiis 
,philosophiae" procedere solent, fere tot falsa figmenta cir 
gionis conceptum et originem exstant, quot varìae eli p 
sophiae ^emancipatae'* distingui possunt, non exceptis a 
et materialismo. Quae singula vel obiter percurrere cum lei 
sit ncque ad rem necessarium, aliqua eorum capita genet 
et multis communia hic notasse sufficiet. 

Initium sumimus a rationalismo critico Kantii, quam( 
ipso specialem religionis conceptum potius radicaliter e n 
tollero quam in falsum convertere dicendus est. Secundum 
doctrinam^ vulgaris rationalismus omnem specialem Dei < 
qui generali morum honestati superaddatur , aut tamquam n 
contrarium reiicit, aut saltem tamquam philosopho superi 
contemnit. Hinc late propagatus ^indiflferentismus". 

Deinceps autem plerique suum religionis conceptum in 
busdam animi sensis, quae religiosa vocant, reponere coepe 
verum prò varia cuiusque philosophica indole de bis phaenoi 
psychologicis varii varie philosophari solent. 



' ,Mit einem solchen [dem wahren] Begriff von Religion wftre nat 
jene freie Moral, jene Gleichgiltigkeìt gegen die Wahrheit, welche die Sij 
dea modernen Lebens bildet, oìcht vereinbarlìch. Man hai deshalb, am 
yirreligiOs' werden zu mUssen, das Wort [Religion] ans seiner hergebr: 
Bedeutong heransgeboben , man hai sicb daran gewSbnt, den Affect de: 
wendong za irgend etwas GOttlìchem oder auch nnr Uebersinnliehem ala p 
logìsche Thatsache za fassen, and dann mit einem fabelbaften Aafwanc 
Scbarfsinn sicb die Aufgabe gestellt, dem von der Erkenntniss einea p 
lichen, tiberweltlicben Gottes abgelOsten Gewftchs eine andere Wurzel 
znphilosophiren* {Tilm. Pèsch S. J., Die groasen Weltrfttbsel II [ed. 2], 

' ,Icb nebme folgenden Satz ala einen keines Beweiaes benOi 
Grandsatz an: Allea was aaaser dem guten Lebenswandel der 
thnn za kOnnen vermeint, um Goti wohlgef&Uig zu werden, iat bl r 
gionawahn and Afterdienst Gottea** (Die Religion innerhalb der Gr 
Vemunft Werke, Aasgabe Hartmstein, VI, 358). 



Natura et origo religionis secnodom inventa «modernae* scientìae. H 

adhuc theismum aliquo modo profitentur, tametsi alìunde 

10 imbutnm, relìgionem agnoscunt in vago quodam et 

\ro affectionum instinctu, quo animus quasi numine afflatus 

\ se et terrena elevari se sentiat et independenter a functio- 

intellectuaUbus aut notionibus dogmaticis numini se unitum 

tur. Praecipuus dux huius opinionis fuit SMeiermacher 

,1768—1834), theologiae protestanticae doctor, omnem religionem 

[ (caecum) ,sensum dependentiae hominis ab infinito". 

in a religionem christianam indifferentismus dogmaticus (!) 

18 ( . Huic spiritui cognata est schola „ pietistica'' in sinu 

^ li. 

In eadem religione ^sentimentalitatis'' generatim etiam pan- 

ì compiacenti eam vero, si verborum ambages detrahas, 

pantbeisticam hatninis apotheosin et adorcUionem sui ipHus 

t. Secundum Hegd religio est libertas resultans ex sui 

< Ija spiritus absoluti in homine. 

f [uam Aug. Comte, fundator ^positivismi'' qua systematis, 

1 m religionem proprie in solo cuUu hominis, in singulorum de^ 

Toti erga toialikUem humanitatis, consistere finxit, recentiores 

oni positivismi seu empirici naturalismi iterum aliter atque 

r sibi conceptum religionis formare conantur. In eo fere 

eniunt, quod religiosi sensus et cultus phaenomena immemo- 

assuetudine in genus humanum inducta esse supponunt, cuius 

tu quisque suo modo in homine aliquam causcdem dispositìonem 

psyehologicam assignari posse existimat. Secundum Herbert Spencer 

seosus religiosus in homine ex aliqua scepsi oritur: est nempe 

quoddam indefinitum, obscurum desiderium [„ein unbestimmter, 

8chwàrmerìscher Drang"], quod in eo fundatur, quod omnibus 

wsistenHd mundi mysterium est (!) iugiter revelari postulans. Unde 

iUìcò in omne feruntur, quod aliquo modo speciem habere videtur 

tantilli luminis illud transcendentis. Similiter Darwin ad „agno- 

sticismum' recurrens. John TyndaU putat per religionem satis- 

fim illi psycbologicae necessitati, quae homini insita sit, sphaeram 

cognitionum sibi datam aliquo modo ope fictionis poeticae trans- 

grediendi. John Stuart MUl, qui in religione vix aliud considerat 

mai ntilitatem, praeaertim socialem, religionem definit ^intensam et 

in te coUectam aflfectuum votorumque directionem in obiectum ali- 

^uod ideale, quod tamquam summa perfectio aestimatur, et supra 

<mmes egoisticos fines elevata". Nihilominus et ipso religionem 

ut pbaenomenon psychologicum considerat, phantasiae operatio- 



12 Sectìo I. Liber I. Caput I. ArtìculiiB 1. § 2. 

nibus obnoxium. Feuerbach, ex pantheista factus materia 
germina religionìs etiam in animalibus reperii, quae sint 
ducta materìae. In homine religìonem apparere i ar 
qui per scientiam debellandus sit; egoistice suis ( 
requisitionibus satisfactionem quaerere, quae si non exi a 
nec esse cur religio exsisteret. — Quibus accedunt com] 
aliorum similis valoris dolina^. 

Inter eos denique, qui tamquam interpretes .modem 
sophiae'' in praesentia potissimum innotuerunt, hic quoqae 
nandus videtur Fr. Paulsen, professor berolinensis, qui diserte qi 
„idealisticum monismum^ profitetur, nihilominus vero cum a 
praedilectione de religione agore videtur. Ipsi quoque : 
non in scientia, sed in animorum sensu et fidei instinctu radi 
,Man kann die Religion allgemein als den Glauben an eine t 
scendente Welt erklàren. Sie entsprìngt liberali aus ei ] 
pfindung des Ungentigens der empirisch gegebenen WirklicU .*' 
Pitopterea praeter scientiam etiam religionem homini nec 
esse agnoscit, eamque illi eatenus pacifico coexsistere p< q 
tenus in sua sphaera se contineat. ^Es bleibt der Religion < 
Aufgabe, den Sinn der Dingo nicht mit Begriflfen fìir d< 'V 
aber mit heiligen Sinnbildem fìir das Gemttth zu deu ..* (!)• 

Universis istis errorìbus, per quos religio omni obù i 

tate exuitur et fere somnii illusionibus psychologice 8( il 
plus minusve utilibus assimilatur, directe opponitur an' 
et indelebilis veritas philosophica : exsistere religionem 
vere obiectivam. Quod dum prò omni sana philosophia i 
aggredimur, non tam singulos illos errores quam commn 9o: 
fontes: multiformem atheismum, materialismum, positiv ii 
pantheismum, adversarìos habemus. Yerum ad hos, aliunde < 
tìssimis argumentis confixos, iterum explicite confutandos d< 
doro hoc loco nobis propositum esse nequit. Ad suam poi 
quique peremptoriam crisin ex invictis philosophiae princi re- 
mittendi sunt. Quapropter de religione cum iis, qui neq 



1 De recensitis et complurìbos aliis errorìbus fusius agnnt: C. Oi rUi 
Lehrbuch der Apologetik I, 7 sqq. Tilm. Pesch S. J., Die groasen W( 
II (ed. 2) , 491—554. Cf. Cathrein S. J. , Moralphilosophie II (ed. 8) , ^ 

• System der Ethik (Berlin 1889) p. 325. 

' Einleitung in die Philosophie (Berlin 1892) p. 10 sq. (Crìticaa anmiad 
versiones in hoc opus vide apud : Outberlet, Philosophisohea Jahrbuoli VI [ISdS] 
189 sq. 268 sqq. 882 sqq.). 



De exsistentia relìgionis nataralis obiectivae. 13 

1 Dei personalis neque animae immortalìtatem admittunt, 
) < utare supersedemus. Multo minus cynìcus nihilismus 
digic s moralìs a Nietzsche denique inventus uUatenus me- 
ìn quo hic utiliter immoremur. 

Ì3. De exsistentia religionis naturalis obiectivae. 

). 1 [S L Exstat religio naturalis obiectiya, non solum 
D e praetica; immo officia religionis ceteris 

^1 it. 

Praenotanda. Termini in propositione usurpati secundum 
tionem et explicationem § 1 praemissam accipiuntur. Thesis 
ut liquet, duplicem praecipue assertionem continet, singil- 
amìnandam. 

Probatnr pars 1. Ut vere exsistere obiectiva religio natu- 

r fcum theoretica tum praetica comprobetur, requiritur et suf- 

disse, 1. esse aliquam summam veritatum, naturali 

lis lumino cognitam, quibus hominis ad Deum relatio physica 

moralis perhibeatur; 2. secundum hanc relationem specialia 

qi iam hominis officia erga Deum a lego naturali deduci. Atqui 

de ntroque certo constat. 

Prob. min. ad 1. Huc imprimis pertinent quae de Deo 
infinite perfecto eiusque relatione ad mundum creatum universim 
et ad creaturam rationalem in specie tum in Theologia naturali 
tam in Cosmologia et Psychologia philosophice demonstrantur, et 
quibus Deum novimus tamquam rerum omnium principium et fi- 
nem, tamquam benevolentissimum creatorem, absolutum et omni- 
potentem dominum , gubematorem , provisorem , ordinatorem, 
l^slatorem, infinite sapientem, benignum, iustum et sanctum, 
tamquam hominis ipsius denique supremum bonum et beati- 
ficnm finem. His omnibus autem multiplex et omnimoda hominis 
fl Deo dependentia physica et moralis enuntiatur. Et vero is de- 
pendet a Deo ut ens contingens ab ente necessario, ut creatum 
a creatore, ut intellegens ab intellegentia et ventate absoluta, ut 
volontate praeditum ab infinito bone et fine ultimo, ut liberum a 
sapremo legislatore, remuneratore ac vindice. 

Prob. min. ad 2. Rectus naturae orde, quem lex natu- 
ralis servandum praecipit, omnino exigit, ut easdem hominis re- 
lationes ad Deum, quas ratio nostra ut essentiales cognoscit. 



14 Sectio L Uheft I. Capai I. Articoliis 1. § 3. 

voluntas quoque ut tales Ubere et sincere agno9cat\ Àtqui 
exigentia commonstrat veras hominis obligationes rdigiosas 
Deum ex lege naturali orìundas. Ergo. 

Prob. min. subsumpta. Fraedictas relationes Zii^tf 
cere agnoscere per se aliud non est, quam voluntatis t 
elicitis, immo et imperatis, ubicumque saltem veritas et 8in< 
ipsorum actuum elicitorum hos postulat, multiplicem i i ', 
excellentiam absolutam hominisque absolutam dependen 
indigentiam ad minimum interius profiteri, adeoque Dei r» 
colere, tum adorando, tum gratum animum, fiducìam, 
promptum voluntatis obsequium exhibendo. Ergo eo ipso, i 
voluntas ad liberam et sinceram agnitionem illarum relatio] 
per legem naturalem obligatur, etiam specialibus rdigiosis o^ 
Deo obstringitur, 

Probator pars 2. Antecellere ceterìs omnibus sane ea < 
dicenda sunt, quae in homine 1. spoetato ordine rdatù m 

quibus fundantur, prima sunt, 2. ratione dignitatis et neca 
reliquis omnibus praestant. Atqui utrumque de ofGiciis rei* 
facile ostenditur. Ergo. 

Prob. min. ad 1. Quaecumque alterius ordinìs officia, immi 
illa etiam, quae homini secundum respectum identitatis, quo com 
semet ipso comparatur, conveniunt, in relationibus fundantur, quae 
saltem hominis realitatem et exsistentiam subaudiunt. At relatio 
absolutae nostrae dependentiae a Deo tum physicae tum moralu 
in ipsa notione naiurae nostrae ut realiter constitutae immediate 
continetur. Praetorea nonnisi intuitu primariae huius et primi- 
tivae relationis, qua homo Deo ut legislatori subicUur, e ceteris 
etiam relationibus vera et perfecta moralia officia derivari pos- 
sunt (cf. P. I, n. 292). 

Prob. min. ad 2. Quod si orde dignitatis et necessitatie 
consideratur, oo certe potiora officia intelleguntur, quo magia 
immediate et formaliter finem ipsum supremum respiciunt, se- 
cundum quem omnis demum moralis orde mensuratur; hac ipsa 
autem praerogativa prae omnibus religiosa officia distinguuntur*. 

I Ita iam Cicero conoludit: ,At est eorum [deonun] eximia qoaedam 
praestaiwque natura, ut ea debeat ipaa per se ad ae oolendam elicere sapientem" 
(De nat deor. 1. 1, e. 41). 

• S. Tkcm., 8. th«)l. 2, 2, q. 81. a. 6. 



De ezsistentia relìgionis naturali» obiectìvae. 15 

Corollaria. 

). L Omms relìgio, etiam naturalis, determinato veritatis fùn- 

3, quod eius partem theoreticam constituat, nitatur oportet 

[ 'opb i 1 religionis notionem adulterant quicumque eam 

D F Q animi sensibilitatem vel ad obscurum psycho- 

lomenon absque ullo intellectuali fondamento reduci 

ai bn mr. Et si quidem horum philosophia a solis fere 

.e factis'^ proficisci gloriatur, discant saltem ex uni- 

nr \ eiusmodi facti psychologici, quod , utcumque sub variis 

se manifestata cunctis tamen gentibus commune et con- 

i agnoscere coguntur — discant, inquam, illius origi- 

fi r universalem et homini rationali propriam, nimirum 

fortoitam assuetudinem nec caecum instinctum, sed ipsam 

lem esse omnibus naturam rationalem, legis naturalis prae- 

, eoìos vox denuntians homini omnimodam suam a Deo 

domino et legislatore dependentiam, a nomine, qui ra- 

ntìtur, penitus ignorari potest. 

n. Theoreticam autem religionem, ut ostensum est, non 
mmus determinata officia practica consequuntur, a ceteris offìciis 
moralibus ratione obiecti formalis specie distinda, sed eadem lege 
wAuraìi praecepta. Quapropter, qui excluso omni „ dogmatismo^ 
(jaem vocant, nullum religionis exercitium rationi congruum, nisi 
^od in praxi honestatis morum consistat, agnoscunt, ipsum or- 
dinem moralem, quem revereri praetendunt, impie potius mutilare 
erasque partem essentìalem vel neglegere vel repudiare convin- 
contor. — Hinc facile colligitur, quanti facienda sit illa vitae 
probitasy illa civilis virtus et fidelitas, qua vel ipsi athei aliique 
religionis contemptores gloriari audent, dum primis legis naturalis 
praeceptis non obtemperant — humana iura constanter et fide* 
liter servaturi, si superis placet, postquam iura divina impie con- 
cnlcarunt^. 



* In aHqno oposonlo politico, quod iam 1847 in Germania paruit auctore 
^Sybd: Die politìsohen Farteien im Rheinland (Dusseldorf), legitur p. 86: 
,Da8 Wahre ist, dass jede positive oder negative Ansicht iiber Religion mit 
der Politìk miznittelbar nieht n&her zusaromenh&ngt , als die verscbiedenen 
Systeme der Chemie mit der gescbichtlichen Wissenschaft der Malerschulen. Das 
einzìge Medium, wodurch aie eine nfthere Verwandtschaft nachweisen mdchten, 
der EinfiuBS anf die Sittlichkeit, ist durch die Erfahrung hinreichend widerlegt. 
Bmi artìiodaxer Jiheist kann ein ebenso tugendhafter oder nichtswUrdiger Mensch 
tein, wie der rwehtgUhUrigste Katholik oder Protestante — Utrum hic vir post 



16 SeetÌD L Libar L Caput L Aztieidoi 1. f 3. 

m. Ideo iat^ absnrdìaBimaa smnil et ràpoblicae pei 
9Ì88ÌTnas inrentiones mod^rnae impiet&tis mento iiiimeran<] 
opinio. prìnnim quidam ex Rantimia ^antonomia ratioms' h 
mox deinde instar eritmi aitioiia cnltiirae^ ìneautis me 
assidne propinata* qna negatar onmis intermu et neeesaarius 
Inter ethicam et rBligùmmn. Accedit qnod haec ^etilica 
pendens" (la morale indép^idante) hac aetate aystematìce 
et tamqnam principinm paedagogicnm comm^idari coepit, 
accommodatmn scilicet fntmraa (pam parant aocdetati athe^ie 
ideam hnmanitatis vel sopra ftmdami^iita «aciaotiae* Dar^ 
Spencerii demum felicita erigendae. fToymn sane, videre 
non paacos «philosophos'" singolari stadio de etfaiea dìssei 
et volomina conscrifoentes non alio Consilio, qoam ot, s 
posstt, scientiam ethicam Dei nesdam constmant, qoae \ 
modo sofBciens vitae socialis lìrmam^itom morale cìtra o 
religìonem soppeditare qoeat. At vero, qoocomqoe se ve 
id frustra attentante quia etiam none verom manet: .Dix 
ffipiens in corde suo: Xon est Deos* (Ps. 52). — Universos 
qiie ordo moralis essentialiter et logica necessitate rdai 
rr infume rationalis ad Deum supponiti immo totos m 
adoo ut, si ab illa per absordom abstrahitor, omni p: 

vi nt efficacia morali privetur necesse sit. Un < m i 
ntfhnh circa ideas morales et practica die li i loci 

y\\\TPn ot r^^f»fltìore« i^xperientias hodie adhac, ai viveret, idem tmm 
«•iiihy fruttini* f^nf^i, merito dubitare licet 

' <y\fkm luto hic i»Tror ab ineunte hoc saecolo mentes ceteroqnin noi 
iMMMq»r«r»MÌ». voi indo apparet. quod ipse M. Guizot qna professor histc 
»mUi, Multilo t<nrU«oi)«i Alino 182« iU siioe aaditores alloqui potoerit: 
.,.M^ .loM».o v,M»^. i|ui ont fati dea études philosophiqnes un pea étei 
.-♦ 1.» ,MoU ,»v<donl nivMHird'hui que la morale existe indépendam 
•t«.- »..M*.(..M..., ,j„,, U dì^linctìon du bien et du mal moral. lobligmi 
•^»u » -M» ,»o t^M* \s^ I.MMI. ^.M.| d»^ loiji que rhomme reconnalt dans sa 

sss\ ....« M.M ,,.1. K., Km^ ,y^ u W\^m^ et qui ont en Ini lenr pi 

* ' ''' "'*"***^^ ^^''' *n*l»o^tum* (Cours dTiistoire moderne 



De ezsistentia religìonìs natoralis obiectivUe. 17 

!tori nisi per suam relationem ad rationem absolutam Dei, 

ì Ali vis humanam voluntatem vere obligandi, nisi per Dei 

ti s vocem, quam ipsa denuntiat? (Vide P. I, n. 181 sqq. 

1) 

lY. sane religio ad socialis vitae stabilitatem, felicitatem 

piane necessaria, qnapropter, nt iam gentdlis philosophia 

it, ,onmis humanae societatis fundamentum convellìt qui 

io n convellif*^; minime tamen iis assentiendum , qui ex 

tantum capite, ex sola videlicet hominum sociali relatione, 

n a proprio suo principio religionis obligationem et officia 

«1 per se spoetata derivare videntur. Non enim prò sola 

btorum multitudine in favorem imperantium, quo facilius regi 

, sed prò singulis hominibus, sunmiis et infimis, philosophis 

nidibus, haec officia tamquam absolute humana exstant. 

Y. In ordine etiam naturali vera religio a spuria merito 

fistinguitur. Quemadmodum enim veritas nostrae relationis ad 

Deorn nonnisi una esse potest, et contrariam falsitatem excludit, 

ita et vera religio per se una est, tametsi spoetata sola lego naturae, 

insois applicationibus et formis accidentalibus, varia esse possit. 

VI. Oenuina religio speciatim a superstitione longe discrepat, 

(jnippe quae semper quaedam aberratio est a vera religione, si ve 

latione obiedi quod colitur, sive ratione modi. Idem fere dicen- 

dum de religioso fanatismo, in quem religio subiectiva degenerare 

potest, ubi mens ignorantia vel passionibus obcaecata prò variis 

religìosis officiis imaginationis deliria sectatur. 

Notanda ad solvendas difficnltates. 

10. 1. ,Deo non exhibetur aliquid propter eius utilitatem, sed 

propter eius gloriam, nostram autem utilitatem^, ut apte monet 

8. Thomas^. Et vero obsequium religionis Deo praestandum 

06 in Dei indigentia neque in anthropomorphismo circa res 

inas fundatur, quasi Deum, quemadmodum exprobrant ratio- 

e, instar humani principis habeamus, qui supplicationibus, 

ilis et voluntariis oblationibus flecti et conciliari debeat; 

l piane vi rationalis ordinis praecipitur, cuius veneratione et 

3nra licet observatione iidem obtrectatores gloriantur. 

2. Non minus inani praetextu impii ad infinitam creaturae 
i creatore distantiam confugiunt, ut a praecepto religionis se 

» PUao, De leg. L 10. « S. theol. 2, 2, q. 81, a. 6. 

Xeyer, Ina saturale. IL 2 



18 Sectio L Liber I. Caput L Articiiliis 1. § 4. 

emancipare conentur. Quamquam enim omnia Dei cultos ab ho 
exhibitus imperfectua est, non ideo Deo indignum, sed pli 
qua Bando necessarium est illmu ab omni creatura rational 
libertate praedita exigere. 

8. Contra placita Kantiana in specie sufficit xaemin < 
quae ad confutandam doctrinam moralem Kantii, a I 
et religione independentem , alibi (P. I, n. 170. 253 sqq.) ( 
sunt. Nequaquam enim solum a praestituta 1< i ut 

obligante ad Dei exsistentiam et religiosam r .tion d 
quasi fortuito cognoscendam progredimur, sed rdatio tu q 
Deum amnis perfedae obligcUionis moralis essentialis ei f\ 
dicio est. 

4. In thesi minime aaseritur, ad religionem, ubi in 
rationali recipitur, nullo modo etiam pios affectus et i 
animi sensa pertinere. Ex vivida namque perceptione ] 
suasae mentis contemplatione religiosarum veritatum illieo ( 
grua quoque sensa in animo oriri generatim loquen ch< 

necessarium est; quae consequenter et volun i 
afficiant oportet, tum ad actus officiis religiosis oo] 
citando, tum eosdem reddendo intensiores et perf< ì 
denique habitualem erga Deum piam voluntatis e : 

nutriendo et conservando. Id tantum n< itur, in li 

in se spectatis et a certo veritatum fi » [utis i 

proprie religionem consistere. 

§ 4. De religionis revelatae possibilitate. 

U. Rdiffiofiis revdaiae seu positivae nomine intell< Itur e 
ploxus veritatum et officiorum, supematuraliter, i. e. • i 
a naturali rationis lumino diversam divinitus manifestai I 
rarelatio diripia obiective sumpta significai; subiective » 
ipso actu accopta est alicuius verìtatis incognitae vel ke< 
positivi cxt^ma manifestatio , aut verìtatis partim iam C4 
natiu^alisvo praocepti clarìor explicatio homini a Deo i e 

immediati^ facta. Eam realiter exsistere apologetica eh: 
demonstrat, ncque etiam a sana philosophia ignorari 
Xihilonùnus recentionmi t^mporum increduli, ii praeeertim, 
deismo voi naturalismo addicti sunt. alii generatim omnem su 
naturalem 1^ manifostaUonem a prìorì pbilosophiae nomine 
eludere praetendunt, unam tantmn Dei manifestationem, qi 
pariti ^reveUtìonem^ recare aolent> eamqoe natoralrai ezsis 



De roHgìoiHs revektae posaibilitate. 19 

) i posse asserentes; alii eos saltem illios lìmites 

int, ut Deus nihil homini, quod huius ratio asse^ 

non val< , revelare posse dicatur. Ab hae igitur iniuria non 

super turalem revelationem quam ipsam philosophiam vìn- 

) ad n un proposìtum pertinere merito existimamus^ omnem 

im ult< orem investigationem de religione revdata necnon de 

convi ia et necessitate theologiae reservaturi K 

T II* ] iliilis est diylna reyelatie tum gene- 

re mysteriofTuM sett yeritatum, qmè 
transcendunt» 

obatur (ars t. Positiva Dei revelatio generatim spoetata 
repugnat neque ex parte Dei, neque ex parte hominis, neque 
[ te obiecti. Ergo possibìlis est. 

Prob antec. per partes. 1. Non repugnat ex parte Dei. 
A enim repugnaret, quia revelare non potest, vel quia eum dedecet ; 
neutrum dici potest. Non primum: nam certe Deo negari ne- 
quod vel ipsis hominibus competit, qui possunt et quidem multis 
i invicem manifestare ideas suas; ergo a fortiorì Deus pot- 
qoi hanc bomini facultatem dedit. Non alterum : nam si Deum 
< et curare et apte ad finem dirìgere vel minìmas crea- 
quanto minus dedecebit eum nobilissimam mundi crea- 
m, i. e. bominem, et quidem quoad praestantiorem eius partem, 
3, secunduìn indigentiam instruere et ad finem dirigere, ina- 
ine si quando revelationem naturalem quacumque ex causa, 
ii ex infelice hominis culpa, contigerit fieri generatim loquendo 
3 sufficientem. Neque obstat immutabilitas Dei, Nam si 
prò sua sapientia et bonitate revelationi naturali insuper 
i^ i superaddere voluit, id non in tempore mutato Consilio, 
I -no statuit, omnem eius rationem praevidens. 

2. Nùn repugnat ex parte hominis. Homo enim ex natura ita 
aratus est, ut ad veritatum cognitionem multo magis doctrina 

itutione quam propria investigatione perveniat. Si autem 
ab bomine erudiri debet, quanto n^lius a Deo instrui potesti 

3. Non repitgnai ex parie obiecti. In veritatibus etiam natu-* 
assèquetfdis subiectiva capacitas intellectus humani ita 

litatur, ut non semper plurium notiones acquirere possit; cum 



> €L G. WUimr8y De religione revelata (1897) lib. I, e 2, «ri. d et 7 
75-92). 

2* 



20 Sectio I. Liber I. Caput I. ArticnlnB 1. § 4. 

saepe etiam parum remotas prìncipiorum legis natura e 
siones ignoret vel de iis dubitet; ergo nedum repug , 
convenit, ut Deus buie ignorantiae occurrat. 

Probatnr pars II. Sunt veritates, quas ratio nec 
nec demonstrare nec comprehendere potest. Atqui talee i 
revelari et homini credendas proponi nec Deo nec rationi hi 
repugnat. Ergo possibilis est revelatio mysteriorum. 

Prob. mai. Intellectus humanus arcte circumscript 
ipsarum rerum, quae sensibus subsunt, naturam intima 
prietates, exsistendi modum comprehendere nequit. ! 
minus comprehendit omnia, quae vel Dei naturam vel io 
eius perfectiones vel hominis sive primaevam sive p] 
sive futuram condicionem et divinae circa nos provi( 
silia spoetante Erger . . . 

Prob. min. per partes. Tales veritates revelari non repn 
a) Deo. Deus enim et physice potest has veritates revelare, 
ei qua omnipotenti et sapientissimo media deesse nequeant, q 
id efficiat; et moraliter seu illaesis suis attributis : nam I> 
creator summum habet in totum hominem adeoque etiam in 
lectum hominis dominium. Atqui intellectus proprie subicitor 
fidem in Deum. Ergo Deus potest ab homine exigere fi( , 
quidem ut Deo revelanti id credat, quod non intoUegit; qui 
id tantum et propterea credit, quod et quia intellegit, sibi, 
Deo, credit ncque Deo ratione intellectus subicitur. 



* Praeclare de hac re agit S. Thomas, C. gent. 1. 1, e. 8, ubi in 
haec scribit: «Est autem in bis, quae do Deo confitemur, duplex yerìtatifl 
Quaedam namque vera sunt de Deo, quae omnem facultatem humanae : 
excedunt, ut Deum esse trinum et unum. Quaedam vero sunt, ad quae i 
ratio naturalis pertingere potest, sicut est Deum esse, Deum esse unum et i 
huiusmodi, quae etiam philosophi demonstrative de Deo probavenmt. . . ' 
autem sint aliqua intellegibilium divinorum, quae bumanae rationis penii 
cedant ingenium, evidentissime apparet." Et postquam id ipsum s. Doci 
priori ex ipsa natura intellectus human i probavit, ita prosequitur : ,Renim i 
sibilium plurimas proprietates ignoramus, earumque proprietatum , quas i 
apprehendimus , rationem perfecte in pluribus invenire non possumos. Mi 
igitur amplius illius excellentissimae substantiae, transcendentalis, omnia ii 
legibilia humana ratio investigare non sufficit Huic etiam conso dÀ 
Pbilosopbi, qui asserii, quod ,intellectus noster sic se habet ad prima 
quae sunt manifestissima in natura, sicut oculus vespertilionis ad so 
De exsistentia mysteriorum cf. quoque Th. Grandtrath S. J. in ,Z. 
kathol. Tbeologie* 1886, p. 497 sqq. 



De relìgionis revelatae possibilitate. 21 

b) Bestioni humanae. Id enim non repugnat rationi humanae, 

videt sufGicientem rationem. Atqui in veritatibus revelatis, 

1 quas non intellegit, credendis videt rationem sufficientem. 

ex una parte perspicit se omnes veritates intellegere non 

ex altera parte Deum omniscium et essentialiter veracem 

p< non vera revelare. Ergo simul ac novit ex signis in- 

}, aliquid a Deo esse revelatum, sufficientem habet rationem 

1^ 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

1. Ex eo, quod quis non intellegit modum, quo Deus ali- 

homini revelet, nequaquam legitime inferro potest id fieri non 

; secus sescenta scientiae naturalis documenta, de quibus 

dubitat, etsi intimam eorum rationem non perspiciat, essent 

reicienda. 

2. Deum in specie aliquid revelare posse mediate, i. e. per 
rium hominum Dei nomine et auctoritate loquentium, vel 

coUigitur, quod, ut in cosmologia^ demonstratur, possìbilia 
y ioscibilia sunt vera miracula, quibus suos legatos Deus in- 
oommuniat legitimatione. 

3. Qui autem mysteria voces sino sensu esse asserunt, multo 
ve se homines sino intellectu esse ostendunt, nedum philo- 

f cum ne discrimen quidem inter cognitionem et com- 

)nem capere valeant. Eo ipso autem, quod omnis veri 

itio, etiamsi illud in se non comprehendatur, obiective ditat 

e illuminat intellectum, facile colligitur, quo iure nonnulli 

ria revelata non ad illuminandum, sed ad obscurandum intel- 

I m inventa esse blasphemarunt. Nec iuvat impium Rousseau 

il ogare: cur ergo Deus non etiam revela verit demonstrationem 

im veritatum? — Id non fecit, quia noluit, ncque etiam de- 

t: ecce breve et peremptorium responsum. Ceterum eius- 

li demonstratio plerisque hominibus esset inutilis, utpote eius 

3gendae incapacibus, omnibus autem utilior multo subìectio 

intellectus per fidem. 

4. Non minorem ignorantiam prae se ferunt qui cum Bayle 
mysteria ccmtra rationem esse contendunt. Dicere rem, quam 



^ 8, Thomas 1. o. e. 4 complnres rationes eniimerat, quibus non solum possi- 
bilem, sed immo yalde convenìentem et hominibus utilem esse revelationem 
diTÌoam yeritatum intellectus humani captum piane transcendentium comprobetur. 

* Vide T, Pesch, Instit. philosophiae naturalis II (ed. 2, 1897), 374 sqq. 



22 Sectio I. La>Mr I. Caput L ÀHioidas %. § 1. 

quis non capit, continere repugnantiam, est imi » 

iudicat de ooloribus. Propterea absolute fieri , 

umquam videat in mysteriis repugnantiam , omn e 
nec subiecli claram ideam faabere, multo miniis a n 
contradicere affirmare poasit. 

Artlculus 8. 

De rdigionis officiis in specie. 

§ 1. De cultu Dei interno. 

14. Omnia religionis officia etiam cuUus divini n ai 
prohcndi solent. Colere nimirum aliqu^n vel aliqnid op 
cimur, cum ei tamquam supra naturam hmnanam exfieU 
reverentiam et honorem deferimus. Cmn igitur < nis 
erga Deum obligatio in cognita eiua infinita supra b 
turam oxcoUentia fundatm*, recte tota baec practì< 
para ad Dei cultum, i. e. ad reverentiam et obsequiom 
numinì exhibendum, revocatur. Ideo sicut compi ns < 
ita et cultus ifttcrnus et ejrternus distinguitm*, prout b i 
intemis vel extemis exhibetur. 

16. Cultum Dei aliquem, saltem intemum, lege i 

ooptura 039d, ex theei I elucet; quare id solum hic q 
quaonam praeoipue officia ille comprehendat. ] vero 
8uppi>sitÌ8 veritatibus, quae theoreticam reUgioi 
atituunt^ facili opera tamquam totidem coroUaria i ir. 

quo debetur Deo; 

1. Adortìtio, quae in ipsa libe 
atque ah^ìl^iU dominii Dei super < 6 i od ì 

HaiH^ igitur quemadmodum s supr io 

mH{uit itA et sino gravi bui li nulli er o i 

tiimvis celoroquin sublimi exhii iK>t Uni fa 

s^^ntialis malitia omnis idololatriae col — i 

l\\> dohitA immtHliato coniungitur speciale serriim , 

Deo ut aKiHìluto domino dt^^etur^. 



^ S. r%4^ii».. 0. pent L ^ e 119 : «i^ia IVn$ non stolnm est sortrì 



De religioDk oCfieiis m specie. — De edta Det ìoterno. 23 

n. Sincerum atque dwotum wduntatis obsequium ad oboediendum 

kgi divìnae ; cogQOsdtur enim Deus ut legislaior absóUtU scmctus ^. 

in. Obsequium inteUedus per fidem ; qua scilicet homo ut in- 

[ &cultate praedìtus omnimodam suam a Deo ut absoluie 

dependentiaiiì libere agnoscit. Vi huìus officii natundis unuB- 

e tenetur divìnae revelatìoni fidem pmeetare, «nral ac ad 

ftm eiu8 cognitionem pervenerìt. XTnde obetinata incredulitas 

i BC^ticismuB circa veritateB revelatas coram ipeo ratìonis lumino 

ut legis naturalis violatio reprobatur. 

rV. Amor; quia Deus a nobis cognoscitur at fims ultmius 

unum bonum simulque ratione sui infinito amore dignum. 

Farro non amor Dei qualiscumque, sed summus praedpitur seu 

' omnia', quo eum omnibus rebus praeferamus, immo ut 

ionali ordini satisfiat, omnia, quae praeter Deum ut bona ap- 

et amamus, ad ipsum aliquo modo referre tenemur, a 

om 1 suam bonitatem cuncta creata participant. Ipsum 

e conceptum amoris ignorant, qui cum Eantìo D^ amor^n 

ut un lem homini inter vitia mysticismi amandare oonantur, 

eo < 1 nihil nisi sensibus perceptibile amari a nobis possit — 

i vero spirituali voluntatìs espansioni non etiam spirìtualis 

litio in mente nostra correspondeat, vel quasi Dei amor in 

aliqua nescio qua sensibili affectione sino obiecto cognito 

tur2. 

V. Timor: tum ille, quo Deum violatae legis vindicem time- 
nnis (servilis), tum quo eidem ut summe bone et sancto displicere 
veremur (filialis). — Huc etiam actus poenitendi post delictum 
merito referrì potest, quo quis rogando veniam Dei iustitìam et 
excellentiam reveretur et suam submissionem renovat^. 

VI. Gratus animus, prò innumeris et immensis beneficiis, quae 
a Dei benignitate quotidie etiam ordine naturali in nos derivantur, 
ut qui et esse et vivere dedit , qui nostra causa cuncta in crea* 
toris operatur, ad se nos invitat et conducit, ac demum se nobis 
praemium aetemum possidendum praestituit. 

Deo et aliter homini, coi per accidens sabdimur, et qui habet aUqiiod particD- 
lare in rebas dominium, et id a Deo derivatar. Unde servitìnin, quod debetar 
Beo, specialiter apud Graecos latria vocator/ 

> S. Tham., S. theol. 1, 2, q. 94. Suarez, De leg. 1. 2, e. 5. 

• S, Tham., S. theol. 1, 2, q. 4, a. 4; 2, 2, q. 81, a. 8. 

» Cf. Suarez, De rei. traci II, 1. 1, e. 2, n. 2. 8. Aug,, De civ. Dei 1. 10, 
e 8, n. 2. 



24 Seotio I. Liber I. Caput I. Articulns 2. § 1. 

VII. Spes et fiducia, qua nos nostraque omnia Dei boni 
et sapientiae committamus , et ab ìlio, ipsi quod in nobÌ8 
praestantes, finis ultimi beatam adeptionem exspectemns. H 
enim mentis dispositìonem divinae perfectìones omnino posti 
fidelitas scilicet, potentia, iustìtìa, bonitas, sapientìa et sanctìtas 
Ex eodem fonte fiducicdis adDeum precationis offidum^ derivai 
cui insuper communis omnium populorum persuasio mirifice e 
sentìt. Quae autem recentìores ratìonalistae^ centra illud p 
tulerunt, tam putida et obsoleta sunt, ut ea passim apud an 
Doctores iam dudum refutata reperìas^. 

16. Omnia haec quae recensuimus religionis officia partim 
negativa partim affirmativa. Prout negativa sunt, prohibent ì 
primis gravissima omnium peccata, quae formaliter in '. 
committuntur, odium, contemptum Dei, desperatìonem et pr 
sumptionem ; vetant praeterea, ne quis umquam sive ob adve 
fortunam sive ob apparentem divinae providentiae defectum, 
ob qualemcumque animi commotìonem affectus in se oriri ] 
divinis perfectionibus contrarios et iniuriosos. — Qua i i 
affirmativa sunt, praecipiunt congruas animi disp< i( 
positive fovere et frequenter elicere, imprimis ubi ' itatio 
contrarios affectus ingruit. Quae obligatio inde et i no^ 
momentum accipit, quod sine hac in Deum piotate ne le reli 
legis officia fortiter et constanter imploro valemus. 

17. Porro inter religionis adversarios non defuerunt, qui cet 
quidem religiosis officìis voluntatem nostram Deo obstringi v 
fatentes negarent tamen, ullam homini obligationem circa 
cognitionem et generatim circa theoreticam religionis partem 
cumbere posse. Unde remanet, ut centra hos in specie hoc e1 
officium adstruamus. 

18. TheslS m. Ad Dei et veritatum reUgionis cognit 
oonvenienter perflciendam naturaliter obligamur. 

Praenotanda. Non de ea Dei cognitione primum acquir( 
agitur, quae ad ipsam genuinam moralis obligationis noti 



» S. Thom., S. theol. 2, 2, q. 83, a. 2. 

' Sic inter alios Kant, Religion innerhalb der Grenzen der reinen 
nnnft, opp., ed. Hartensiein, VI, 381. Rousseau in op. ^Emile'. 

» Vide S, Hieron. in Matth. 6. S. Thoni,, S. theol. 2, 2, q. 88, a. 2, < 



De relìgionìs officìis in specie. — De cultu Dei interno. 25 

pponi debet, sed eandem sub voluntatis influxu et intuitu 

ordinis convenienter perficiendam esse asseritur. 

P UT L Ex cognitione maxime elementari et obvia im- 

a et evidenter derìvatur obligatio Deum ut ens supremum 

a )latam propter ipsum reverendi. Atqui haec obligatio exigit, 

voluntas nostra qua libero in intellectum imperio utens co- 

)nem Dei et veritatum, quae cum ea conectuntur, studiose 

) conetur; manifeste enim reverentiae contrarium est 

libere neglegere aut etiam flocci habere. 

Probatnr n. Qui tenetur ad finem, tenetur quoque ad media, 

illum consequatur. Atqui tenemur multiplicem nostram a 

dependentiam practice cognoscere et liberam voluntatis acti- 

iritatem secundum eam dirigere; medium autem necessarium 

in voluntatis humanae potestate situm, quo buie officio satis- 

possimus, est accuratior Dei et religionis theoreticae co- 

gmtìo. Ergo ad eam convenienter perficiendam oblìgamur. 

Coronaria. L Sicuti non aequalis gradus cognitionis rerum 

divi am cunctis hominibus ad finem consequendum pariter ne- 

, ita ea neque in eodem gradu singulis acquirenda prae- 

bitor. 1 ir autem unusquisque, data opportunitate fidelìter 

), eo In gradu eam perficere, qui secundum vitae suae 

tom a le iuncta requiritur, ut in omni rerum condicione 

^ et iudida Deo digna habere omnesque actus intemos et 

OS LOS ad eius beneplacìtum componere valeat, ita ut in ea 

i^ ime re error et ignorantia vincibilis culpa morali minime 

n. Idem officium itidem ad divinam revelationem se extendit. 

binare nefas est, vel, postquam de facta ad nos Dei locutione 

sofficienter constiterit, eam studiose ignorare sive per animi in- 

^erentiam neglegere, vel, ubi saltem rationabile dubium de 

iUlos realitate mentem iam subierit, in eam morali diligentia non 

bquirere ^. 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

20. 1. Immerito praetendunt tale naturae praeceptum ideo 
&dmittendum non esse, quod aliquid iniungeret plerisque hominibus 



^ ,De obligatione in reyelationem inquirendi cognitamque amplectendi' 
locolenter disserit G, WUmera, De religione revelata lib. I, cap. 3, art. 1 
(P. 93 sqq.). 



26 Beetio I. Lìber I. Caput I. Artienliu 2. § 2. 

vel physice vel moraliter impossibile; ut satis apparet ex 
supra in Cor. 1. 

2. Qui ideo negant religionem theoreticam praeceptam 
qnod non intellectus, sed sola voluntas obligari posadt, hi pr 
non advertunt intellegendi quoque facultatem quoad exer 
multis modis ab imperio voluntatis pendere. Huc ìnter 
censendus est Hobbes^, qui atheos iniustìtiae damnari non 
aity cum intellectu, non voluntate peccent ; quasi vero invin 
ignorantia in atheo supponi possi! 

§ 2. De cultu Dei externo. 

21. Cultus externus aliud non est quam cultus intemi exp 
sensibilis et manifestatio. Quare ab intemis actibus, qn 
illum complentur, separar! non potest, quin a sua natura ( 
minis dignitate desciscat, et in hypocrisim et superstìtionen 
vertatur. Dividi autem potest in naturalem et posUivum 
trarium), prout vel actibus constat, qui suapte natura signs 
interioris affectus, aut ritibus iis, qui ex libera voluntate ad 
dem signifìcationem determinantur. Et quidem si a Deo fit 
modi determinatio, cultus ad ius divinum positivum pertinebi 
fit ab homine ad id potestatem habente, spectabit ad ius humai 

22. Scholae rationalistarum initiatae per Thomasium 
cultae per Kantium soUemne est, extemum cultum modo 
genus aliquod superstitionis ac deliramentum („Religionsiv 
sarcasmis impetere, modo ut impedimentum purioris intema 
tutis et fomentum mechanismi moralis improbare, modo 
ribus quidem animis ut infimum moralis ac religiosae cu 
gradum interim indulgere, ceterum autem superba conmiiser 
contemnere. Centra quos statuitur: 

23. TheslS lY. Debetur Deo Iure natorae eoltu 
externus. 

Probatur I. Ita Deum colere ac religionem exercere 
iure naturae tenetur, quemadmodum rectus naturae on i 
Atqui buie non satisfit cultu mere intemo. Ergo e i 
temum obligatur. 

» De Cive e. 14. 

• Cf. Liberatore, Inst. philos. Ili (1864), 149. 



De religionis offidis in specie. — De cnltu Dei esterno. 27 

Prob. mio. Beeto naturae ordini non satisfit cultu mere 

1. Spedata natura hominis eensitivo-rationali. Nam 

a) Hoìc conrenit, ut liomo in his terris degens, quemadmodum 
Deo obstrìngitur et ad Deum secundum corpus et animam 

endas est, ita non ut merus spìritus, sed ut persona humana 
i iTO-rationalis suam a Deo dependentiam agnoscat et prò-* 
or. Atqui id minime praestare censendus est, nisi saltem 
dmn extemis etiam aetibus illud manifestet. 

b) M ipsam eo magis requiritur, quod vi physicae unionis 
corpus et imimam intemum religionis exercitium, dummodo 

m et sincerum sit, naturaliter ad sui manifestationem extemam 
it sieut incompletum ad suum complementum naturale; adeo 
Dei cultus lego praeceptus sua sponte et naturae ordinatione 
i en r extemus foturus sit, nisi adhibita centra naturam 
intra mentem co6rceatur, illudque externi honoris tri- 
tatimi, cundum creatoris intentionem ipsi naturaliter proveniens, 
Erandetur. 
e) Propter eandem naturae compositionem ipsum internum 
rdigUmis exercitium multipliciter ab extemo dependet, ita ut neque 
intensitatem Deo dignam neque debitam constantiam et efficaciam, 
qoalem tota reliqua moralitas per illud informanda requirit, 
labitnrum sIt, nisi extemis aetibus iugiter sustentetur ac nu- 
triatur^ 

2, Spedato sodali momento, quod cum divino cultu coneditur. 



a) Constat secundum naturae ordinem universum genus hu- 
manum, utut in particulares societates divisum, ad unam tamen 
nniversalem familiam coalescere ; identitate scilicet naturae socialis 
«iusdemque finis ultimi communione. Porro commune et universale 
W sodale vinculum essentialiter in Dd cultu et in religione situm 
^; quippe quae tota et directe in relatione hominìs ad Deum ut 
Commune centrum socialis illius unionis versatur, — Deum, in- 



« 8, ThwH,, S. theol. 2, 2, q. 81, a. 7; q. 84, ». 2; C. gent. 1. 8, e. 119: 
sExercentnr ab hominibns quaedam sensibilia opera, non quibus Deum excitent, 
^ quìbns se ipsos provocent in divina, sicnt prostrationes, gennflexiones, vo- 
^es clamores, cantos; quae non fìunt, quasi Deus bis indigeat . . . sed 
Fopler DOS facimns, ut per haec sensibilia opera intentio dirìgatnr in Deum 
•t affeetio accendatnr; simnl etiam per boo Denm profitemnr animae et cor- 
poris anctorem, coi et spiritnalia et corporalia obsequia eshibemns.*^ 



28 Sectio I. Liber I. Caput I. Articulns 2. § 2. 

quam, non solum supremum et communem legislatorem, sed etìam 
bonum commune universalissimum (finem socialem supremimO 
communi amore, studio, virtutum contentione prosequendum. Ab* 
qui cultus Dei nisi externus sit, indolem eiusmodi sodalis vin-' 
culi habere non potest. De qua re S. Augustinus^: «In nullom*, 
inquit, „nomen religionis seu verum seu falsum coagulari hominee 
possunt, nisi aliquo signaculorum vel sacramentorum visibilium 
consortio colligentur." Ergo . . . 

b) Sicuti vitae socialis ordo et stabilitas praecipue in publica 
hominum fide, mutua fidelitate et fiducia fundatur, ita publica 
fides et fiducia non aliunde fere quam religiosa hominum reve- 
rentìa erga Deum eiusque timore exteme manifestato fùldtiir 
atque nutritur. Quis vel in subdito fidelitatem et sinceram ob- 
oedientiam vel in magistratu iustitiam et boni publid studium, 
quis in quotidiano civium commercio integritatem , in servandis 
contractibus fidelitatem, in iurando veracitatem, praesertìm ubi 
nulla humana poena imminere videatur, ab ilio tute exspectare 
praesumat, de quo nesciat piane, utrum Deum religiose colat, an 
cum atheis neget atque contemnat? — Est igitur in eulta Dei 
extemo momentum sociale smnme practicum et cum naturali so- 
cietatis instituto piane individuo nexu coniunctum. Id ipsum Inter 
alios clarissimos viros politicos etiam Washington probe intellezit; 
quare non dubitavit soUemni actu^ haec publice declarare: 
«Fulcra maxime necessaria prosperitatis publicae sunt religio ei 
moralitas. Frustra ad suum patriotismum recurreret quicumque 
haec duo fundamentalia firmamenta aedificii socialis suffodere 
conaretur. Yir politicus non minus ac religiosus ea revereri et 
amare debet. Integrum volumen non sufficeret cunctis prose- 
quendis nexibus, quibus illa cum prosperitate publica et privata 
cohaerent." Immo ì^pse Voltaire^ fatetur: ,Ubicumque fuerit sodetas 
constituta, religio necessaria est. Leges invigilant criminibus 
publicis, religio occultis', — et alias: «non magis optandum, ut 
mundus ab atheis, quam ut a daemonibus gubemetur.' 

e) Addo quod quaelibet hominum societas, qua persona nuh 
ralis est, non minus ac persona individua se suaque ad Deum 

> Contra Faustom 1. 19, e. 11. 

' In soUemni «Recesau* 1796. 

' Traité de la tolérance e. 20. — Alia gravia de religione testimonia 
vide apnd Heitinger, Apologie dea Chrìstenthams I, 9. Vortrag; Perìod. «Der 
Katholik* 1B88 U, 241 sqq. 



De specialibos quibusdam cnltns divini aotibos. 29 

refeire eumque colere debet; id vero, ut patet, nonnisi extemo 
etpnblico cultu fieri potest. 

Probatnr n. Cum ratione mirifice consentit omnium po- 
ram historia, quorum nuUus invenitur, qui non extemis signis 
ac rìtibus ad colendum numen usus fuerit. Huc pertinet quod 
(n. 7) relatum est notum illud Plutarchi testimonium: 
,Si terras obeas, invenire possis urbes muris, litteris, legibus, 
d opibus, numismate carentes, gymnasiorum et theatrorum 

I ; urbem vero templis diisque destitutam, quae precìbus, 
rando, oraculis non utatur, nemo umquam vidit." ^ — Cuius 
anlla sane sufficiens ratio assignari potest praeter ipsum na- 
ta rationalis fandamentum ^. 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

24. 1. Deus sane intuetur cor, et animi nostri affectiones, ante- 
qnam a nobis exteme manifestentur, cognoscit (ita Rousseau) — 
sed quis sanus umquam dixerit ideo cultum externum adhibendum 
esse, ut Deus de animae nostrae dispositione edoceatur?^ 

2. Quodsi inter homines longe plurimos, qui extemis religìonis 
actibus purissimam etiam intemam erga Deum pietatem enutriunt 
atque inde ad omnimodam moralem perfectionem proficiunt, non- 
nulli quoque inveniuntur, qui expletis extemis caerimoniis veram 
moralem perfectionem eo minus curant, id per accidens et hu- 
manae fragilitatis culpa accidit; sed ex proposito omnem Deo 
honorem et cultum externum denegare, secundum argumenta a 
nobis aliata vel impietas est vel amens superbia. 

3. Qui denique Christi Domini eflfatum obtmdunt, quo monet 
Deum esse in spiritu et ventate adorandum, ad eiusdem divini 
Doctoris exemplum remittendi sunt, quo veram illius interpreta- 
tionem addiscant. 

§ 3. De specialibus quibusdam cultus divini actibus. 

25. Huc imprimis referenda sunt: sacrificium, votum et iura- 
merUum, quae licet practice magna parte ad positivam religionem 



* Vide Fragmenta Philosophorum Graecorum, ed. Didot, I, 166 sq. — Cf. 
insuper Xenoph. , Cyropaed. 1. 1 , e. 2 , n. 7. Cicer. , De leg. 1. 2 , e. 7 sq. 
Cae8., De bello gali. 1. 6, e. 16 sq. Senec, Epist. 117, etc. 

« S. Tham., S. theol. 2, 2, q. 85, a. 1. 

» Cf. S. Thom., C. gent. 1. 3, e. 119. 



30 Seetio I. Liber I. Capai L Articnliis 2. § 8. 

pertineant et ideo specialius in theologia pertractanda sint, per 
se tamen in religione naturali fundantur et eatenus hic qiioqiM 
paucis explicanda^. 

A. De iMrìfioìa'. 

Sacrifieium, etsi latissimo sensa acceptum al » > 

poteet qnaevis voluntaria hominis oblatio ad De rever 
faeta, proprie dictum tamen sacrifieium, de quo hic i 

per specialem aliquem extemi divini cultus actu deno f 
per se primario hominis in Deum religionis officio, nempe 
tieni, respondet. Talis censetur actus, quo res i liliB et 
aestimabilis per modum destructionis vel quasi s 

immutationis Deo, supremo rerum omnium domino, vove 

Est sane haec symbolica actio per se spoetata api 
qua homo divini numinis maiestatem inteme et exteme adoi 
simulque et eius in se et sua omnia absolutum dominium 
suam absolutam dependentiam et subiectionem profiteator. 
vero eadem idea sacrifieii, tamquam specialis modi Deum coli 
fere apud omnes gentes, quamm historica et ethnographica 
exstat, aliquo modo, scilicet vel magis vel minus perfecte, in n e 
posita reperitur, ita quidem, ut soli colendo numini sìve l 
si ve putaticio sacrifieii ritus reservaretur. Hinc S. Aut «*: 

«Quis^, ait, ^umquam sacrificandum censuit, nisi ei, quem I 
aut scivit aut putavit aut finxit?^ Itaque ex i 
versalitate concludere licet hanc formam cultus divini non 
non esse naturae rationali maxime congruam, quam pi 
S. Thomas iuris naturalis esse docet. Ncque huic con r 
opinio eorum, qui existimant genus humanum iam ind 

(«sub lege naturae** exsistens) insuper vel «primiti' quam ^ 
cant revelatione vel efficaci divino instinctu inductum fii , 
eandem Deum colendi formam tamquam divinitus legitimam 
agnoscerent et constanti more ut talem cunctis descendentìbus 
generationibus traderent. Christiane theologo id ex ea etiatt 
ratione suaderi videtur, quod non solum in sacrìficiis Mosaids 

> Uberins de singalis agii 5. Thom., S. theol. 2, 2, q. 81. 85. ^ 89. 
Eiusdem autem commentatores geDeratim loDgis tractatibus de iis diaserani. 
Cf. in specie Suarezii opus de religione complores traotatns eompleotens. 
Lmsms, De iostìtia et iure, sect VI: De religione. 

• S. Thom,, S. theol. 2, 2, q. 84 et 85. Suarea, De relig. iract 2, lik L 
Le98iu3 1. 0. lib. 2, o. 88. 

• De civ. Dei 1. 10. e. 4. 



De speciAlilraa qiiibiisdaBi eoltus divini aetibua. 31 

\ 1 in ÌÌ8, quae ,sub lego naturae^ offerebantur, mystica 

di uica quaedam adumbratio futuri sacrificii Christi Redem- 

3Ì poteste qua simul spes generis lapsi sustentaretur ^. 

Porro ifida proprie dieta, non aolum ex institutione Mo* 

sed communi more populorum, generatim non tam privati 

1 publiei seu sockUis euUus indolem habebant. Ideo in ara, 

1 loco elusive buie usui consecrato, et ministerio sacer* 

i co mi Sacerdos namque dicitur qui legitima 

i i un sacrificimn est deputatus. Quoniam 

ii i € pra AntisBÌmus cultus extemus, quo divinitas ab 

38 e tur, esty ut non passim a quolibet fiat, sed a 

Tìris 3t . hoc peculiariter deputatis, qui nomine omnium 

p quos ceterì quoque eiusdem gentis vel communitatis 

i &re eique sacrificare censeantur. Neque obstat, quod 

p ,1 lege natorae' usque ad Aaron non videntur pecu- 

< ecti sacerdotes foisse. Nam, ut 8. Hieronymus cum 

al gravissimis auctoribus docet, ilio tempore sacerdotale munus 

ac prindpatus cum primogenitura conexum fuisse 

ito dicitur. Atque ita Noe, lob et Patriarchae non solum 

rum capita et principes, sed simul sacerdotes erant. 
Ceterum de variis sacrificiorom modis ac ritibus agere hic 
e^ minus vacat, quod in praesentia ex lege Christiana cuncta 
saGrifida praeter unum, quod in Ecclesia catholica iugiter viget, 
absogata et exclusa sunt^. 

B. Da Toto '. 

Voinm dicitur promissio Deo facta, quemadmodum vovere est 
afiquid 8and;e Deo promittere. Est igitur votum procul dubio 
actns religionis, qui si fiierit mere internus, ad cultum Dei inter- 
nnm, si extemus, ad cultum extemum pertinet. A voto probe 
distìngendum est propositum voluntatis quantumvis serio concep- 
tom; ad voti enim rationem cumino requiritur proprie dieta pro- 
missio. Ita si quidem vi promissionis homo alteri homini iure 
natorae obstrìngitur, a fortiori homo vi voti Deo stricte obligari 
dicendus est, ut id quod vovit adimpleat. 



1 Cf. Lessium l e. 1. 2, e. 38, dnb. 2, § 19. 
• S. Tham., S. theol. 2, 2, q. 85. 

' Ibid. q. 88. Suarez L e. taraci. 6. Lesaius 1. e. e. 40. G, WUmers, 
Lehrlmcli der Religion voi. HI, § 26 (ed. 5, 1894), p. 203—213. 



32 Sectio I. Liber I. Caput I. Articolns 2. § 3. 

Ut autem votum perfectum et validum censeri p< , i 
est, ut nee iìs condìcionibus careat, quae umversim ^ 
promissionem requìrimtur, nec in se fini contradicat, q 
quam actus religionis habere debet, scilicet reverentiae erj ( ì- 
nam maiestatem ; nimirum: 1. ut votum sit deliberate 
i. e. cum piena advertentia ad actum eiusque naturam; 2. ut 
liberum, adeoque non metu vel dolo iniuste extortum; 3. 
mente voventis sit vera promissio cum intentione se ol i 
4. ut res promissa merito aestimari possit Dee accepta; 
enim promissio non tam in Dei honorem quam contemptum 
deret — bine vulgaris regula a S. Thoma propositaS q 
gitur, ut votum sit »de bone meliore*, i. e. prò obi< > 
aliquid, quod sit melius eius (contradictorie) opposito; q » 
solum res illicita verum etiam indifferens a voti materia e: 
ditur; 5. denique, ut quod promittitur sit in voventis pò 
ideoque neque ei impossibile neque eiusmodi, de quo ipse suo 
disponere non possit. 

Perspecta vera natura voti, facile colligitur, qua potiflaiiniiin 
ratione illud ad Deum perfectius colendum pertineat^. Nam cmn 
votum sit actus religionis et prò obiecto habeat aliquod bonimi 
morale seu exercitium virtutis moralis, consequens est, ut omnes 
cuiuscumque virtutis moralis actus, puta charitatis, miserìcordiae» 
continentiae etc, quatenus ex voti religione procedunt, simal ad 
dignitatem virtutis religionis eleventur. Sunt autem, ut sapra 
(n. 8) ostensum est, officia religiosa, quae cultum Dei directe 
respiciunt, per se ceteris omnibus praestantiora. Adde praeterea, 
quod „ille, qui vovet aliquid et facit, plus se Deo subicit, quam 
ille, qui solum facit ; subicit enim se Deo non solum quantum ad 
actum, sed etiam quantum ad potestatem, quia de cetero non 
potest aliud facere ; sicut plus daret homini qui daret ei arborem 
cum fructibus, quam qui daret ei fructus tantum". Per votum 
denique opportunum et efficax praesidium ipsi bonae voluntati 
hominis accedit, quo inconstantiae multiplices illecebras facilius 
vincat; «quia per votum immobiliter voluntas firmatur in bonum; 
facere autem aliquid ex voluntate firmata bonum, pertinet ad 
perfectionem virtutis". 



> S. theol. 2. 2, q. 88, a. 2. 
• Ibid. a. 6. 



De specialibus quibosdam caltns divini actibas. 33 

G. De inramenio K 

^ lurare dicitur Deum testem invocare; unde de essentiali 

16 iuramenti est, ut sìt quaedam attestatio divini Numinis 

"^ nvocatìo divini testimonii. Quemadmodum enim in scrutandis 

^ am factis contingentibus nil iuvat a priori ratiocinari, sed 

' i timonium hominum recurrendum est, ita etiam humani testes, 

ke ob rei testandae naturam sive ob defectum cognitionis aut vera- 

non in omni eausa sufficiunt, ut securam fidem adstruant. 

emo igitur insuper recursus manet ad ipsum testimonium 

, absolutae veritatis, quod, ubicumque ab homine sanae mentis 

e notorie impio fidenter invocatum fuerit in confirmationem rei 

a enuntiatae, in iure onmium gentium haec revera peremptorie 

rmata censeri solet. Unde manifestum est usum iuramenti 

commimi hominum cultu divinae maiestatis fundari, nominatim 

communi persuasione, Deum onmia perfecte cognoscere, ita 

intima quidem hominis conscientia eum latore possit, esse 

Iute verum et sanctum, nec non mendacii vindicem. Ipso 

m qui iuramentum dicit, haec eadem religionis dogmata 

licite profitetur, ac propterea hic actus recto ad Dei cultum 

tinere dicitur. 

Ex fine suo proximo distinguitur iuramentum assertorium et 

pr rium, prout testis invocatur Deus ad confirmandam aut 

tionem de re praesenti vel praeterita, aut promissionem rei 

B; cui ex adverso accedit iiu*amentum comminatorium , quo 

q^ i poenam comminatur. Ratione modi iuramentum fieri 

est aut „per simplicem Dei contestationem" , ut si dicitur: iuro 

; ' Deum, testis sit mihi Deus, etc, aut „per exsecrationem'* , qua 

se vel aliquid ad se pertinens ad poenam divinitus infligen- 

1 obligat, nisi verum sit quod dicit, aut promisso non steterit, 

ut V. g. fit per formulami „Sic me Deus adiuvet." Porro est aut 

sollenme aut simplex, prout cum vel sìne externa aliqua rituali 

drcumstantia pronuntiatur. Promissorium denique iuramentum 

aliud est absolutum, aliud condicionatum, 

Quodsi aliquando praeter iuramentum per Deum etiam iura- 
mentum „per creaturas^ commemorari solet, id nequaquam ita 
ìntellegendum, quasi non sit de propria ratione iuramenti, ut sit 
quaedam attestatio divini Numinis. Itaque admitti nequit, ut 



> S. Thom., S. theol. 2, 2, q. 89. Suarez 1. e. tract. 5, 1. 1—3. Lessius 
L e. e. 42. GSjpfert, Der Eid. Mainz 1883. WUmers 1. e. § 25. 
Meyer, Ina naiunle. n. 3 



34 Seotio I. Liber I. Caput L Articoliis 2. § 8. 

quìs serio iurare ìntendat per creaturam in se spedatam et 
clusam a speciali relatione ad Deum, quod obiective idem 
ac rem creatam instar numinis revereri. Nihil vero ìm 
quominus quis iuret per aliquid, quod, licet in se cr .tum 
speciali tamen modo divinam verìtatem manifestat et qu < 
tinet, quia sic implicite iuratur per Deum. Tale v. g. 
iuramentum per sanctum evangelium, per sanctos, per 
templum Dei. 

Ad quaestionem, utrum licitum sit iurare, S. Ti 
respondet: „ Iuramentum secundum se est licitum et ho 
Quod patet ex origine et fine: ex origine quidem, quia iu 
tum est introductum ex fide, qua homines credunt Deum ha] 
infallibilem veritatem et universalem onmium cognitionem 
visionem; ex fine autem, quia iuramentum inducitur ad 
ficandum homines et ad finiendum contro versias , ut dicit 
Hebr. 6.« 

Ut autem aliquis licite iuramento utatur, idem s. Do 
cum S. Hieronymo tres eius necessarias comites requirit, sci 
„veritatem, iudicium et iustitiam*\ 

1. Veritas ante omnia inseparabiliter omne iuramentum e 
tetur necesse est. Iuramentum enim mendax nefandum ili >- 
catum centra religionem constituit, quod periurium (Me 
appellatur. Committi id potest non solum per assertorìu 
etiam per promissorium iuramentum : quoties Deus invocatur ' 
promissionis hic et nunc falsae seu ficto animo factae. 

2. Iudicium, i. e. praevia rei consideratio et prudens cautela. 
Ne igitur aliquis leviter aut ex qualibet leviore causa, sed dis- 
crete et ex necessaria tantum causa iuret. ^Yidetur enim' , ut 
S. Thomas monet, ^parvam reverentìam habere ad Deum qui eum 
ex levi causa testem inducit, quod non praesumeret etiam de 
aliquo viro honesto. Imminet etiam periculum periurii, quia de 
facili homo in verbo delinquit.* 

3. lustUia vetat quicquam iuramento confirmari, quod illi- 
citum sit ac divina sanctitate indignum. 

Praeterea iuramentum promissorium in specie id sibi pro- 
prium habet, ut obligationi, quae promittenti ex fidelitate vel 
iustitia incumbit, insuper addat obligationem ex religione ad- 
implendi id, quod promissum est. Alias enim iuramento veritas 
deesset, quam ille de futuro faciendam iuravit, quod dicitur vie- 



De officiis hominis erga se ipsum. 35 

iuramenti (Eidbruch). luramentum autem iniquum seu illi- 
sive ex se tale est sive per mutatas circumstantias tale 
, ut eìus exsecutio sine peccato fieri nequeat, servali ne- 
neque licite potest. 

Societas humana, maxime vero civilis, quanti semper et 
iuramentum fecerit, nemo ignorat. Et sane iìs institutio- 
libus socialibus annumerandum est, quibus societas publica neque 
ili administranda iustitia neque universim in rebus publicis pro- 
ì ac tute gerendis sine gravissimo detrimento carere possit. 
quippe socialis ordo morali fulcro fidei ac fiduciae socialis 
nititur; at vero pignus fidei servandae, in rebus praesertim arduis 
cupiditatem sollicitantibus, quodnam aliud inter homines gene- 
ntìm magis certum magisque sufficiens inveniri possit, quam quod 
in religione ac reverentiali timore Dei, supremi et infallibilis in- 
di fundatur? — Propterea audiendi non sunt qui hoc tempore 
1 non raroy vel politicae sapientiae vel Deum purius honorandi 
extu, usum publicum et legalem iuramenti voluti antiquatum 
multorum conscientiis pemiciosum vituperare non verentur, ideo- 
.moderna legislatìone^ quantocius abrogandum esse docent. 
N ) non videt, qualis demum ratio sub hac hypocrisi lateat. 
Scflicet expuncto hoc ultimo etiam vestigio, quod adhuc residuum 
est, alicuius cultus vere publici, i. e. qui societatis publicae no- 
mine Deo deferatur, viam parare expeditam atheismo sociali 
festinant. 

Nota. De modis, quibus tum ratione horum actuum divini cultus 
tnm universim centra religionem peccari possit, vide S. Thom,, S. theol. 
2, 2, q. 92 sqq. Suarez 1. e. traci 3 : De vitiis religioni contrariis *. 

Caput IL 

De officiis hominis erga se ipsum. 

Articulus 1. 

A quo summo principio deriventur. 

29. Rectus naturae ordo, quemadmodum ante omnia hominis 
ad Deum rectam ordinationem comprehendit , ita pariter exigit, 
ut unusquisque hanc ipsam voluti communem omnis virtutis mo- 



^ Breviore conspecta eadem pertractat WUmers 1. e. Ili, § 17. 

3* 



36 Sectio I. Liber I. Caput II. Articulus 1. 2. 

ralis formam iugiter respiciendo, se suamque personalem e: 
tiam et activitatem respectu sui ipsius recte disponat. i 
enim religionis veritatibus, quibus Deum eiusque absolutum in 
dominium cognovìmus , nostrani quoque personalem digniti 
didicimus, qua per rationis et libertatis donum creato] 
imaginem circumferentes ad eum tamquam finem nostrum ulti] 
atque bonum perfectum in vita immortali possidendum desti 
Hinc autem manifeste consequitur ad rectam hominis n 
sui ipsius ordinationem illud imprimis pertinere, ut buie Dei 
se benevolae intentioni non solum nullum impedimentum opp 
sed eam tote voluntatis studio suam faciat, et se suamque 
turam secundum ideam conditoris sui in bis terris perficiendo 
tam beatum finem conducat. 

Ordinatus igitur sui amor generalem sununam exhibet onmii 
officiorum hominis erga se ipsum , eorumque verum pr 
constituit, quod sub legis forma expressum ita sonat: Ord 
amore te ipsum amato. Amare quippe se ipsum aliud non 
quam sibi ipsi bene velie, idque ordinate fit, si fit secundt i 
rationis directionem et mensuram, quae nonnisi verum boni i 
luntati ut prosecutione dignum proponit. 

30. Inde coUiges ordinatum sui amorem sino congrua sui aeM^ 
matione (Selbstachtung) consistere non posse. Quare baec quoque^ 
ut illius condicio et intellectuale fundamentum, in et cum ilio 
implicite praecepta censeri debet, quantum videlicet a libero vo- 
luntatis influxu dependet. Eìusmodi vera sui aestimatio non excludit 
relativum illum sui contemptum, quem virtus humilitatis suadet, 
et qui non minus ventate, quamvis sub alio respectu, nititur. 

Similiter cum amore, de quo hic agitar, neque Epicureomm 
studium voluptatis neque Hobbesii egoismus ille antisocialis neque 
etiam caecus proprii amoris instindus confundi ullatenus potesL 

Mirum non est nulla prorsus vera officia hominis erga se 
ipsum agnosci ab iis, qui vel materialismum sectantur vel per- 
sonalem hominis dignitatem pantheistice destruunt, vel unicum et 
supremum hominis finem in eo consistere docent, ut iugiter evol- 
vendo totius generis progressum culturae subserviat. Quibus 
omnibus dudum refutatis, ad eorundem errorum singula absurda 
coronaria iterum descendere merito dedignamur^. 



* Adversarìus i. a. est Schopenh— T)ie beiden Gnmdprobleme der 
Ethik tom. n, § 5, confnndens i se amandi omnibus 



Officia circa animam. — Circa intellectum. 37 

' tL Porro vera hominis in hac terra degentis bona, quamvis 

' Qunem bonitatds rationem ab uno fine ultimo ac bono abso- 

participent, non unius tamen generis sunt, sed vel ad animam 

id corpus proxime referuntur, vel utrique perficiendo extrin- 

8 tamquam media subserviunt. Quare ad triplex hoc genus 

\m praedictum ordinati amoris principium applicandum vi- 

r, ut, quae inde praecipua hominis officia fluant, in specie 

leremus. 

Articulus 2. 

Officia circa animam. 

32. Anima non solum per se potior personae humanae pars est, 
toti insuper homini ad finem et verum suum bonum dirigendo 
fioapte natura praesidere debet. Omnia igitur bona, quae homo 
circa animam sibi ipsi velie debet, ut ordinato amori erga se 
ipsom satisfaciat, ad hoc reducuntur, ut anima tum in se tum 
in relatione sua ad corpus istius dignitatis atque officii gradum 
condigne sustineat. Eo autem spectat non solum sufficiens et 
homine digna evolutio physica facultatum animi, quatenus haec 
condicio est, ut ìis quis recte uti possit, sed etiam rectum, i. e. 
fini ultimo accommodatum, earum exercitium. Omnes vero animi 
faeultates commode ad duas principales rediguntur, ad facultatem 
intéUedivam et voluntatem, 

§ 1. Circa intellectum. 

33. ThesiS V. Unusquisque eas notiones acquifere tenetur, 
quae ad essentialem hominis sapientiam, i. e. ad ftnem sibi a 
creatore praestitutum rite cognoscendum et tute prosequendum^ 
Hecessariae sunt. 

Probatnr. Homo ut ens rationale ad verum suum bonum et 
ad finem sibi praefixum non physice, sed moraliter determinatur, 
i. e. ei propositum est se ipsum eo conducere, non solum eundem 
finem libero voluntatis studio amplectendo suamque intentionem 
cum intentione creatoris libere conformando, sed etiam adhibita 
electione accommodata media assumendo. Atqui libera eiusmodi 
determinatio praeviam supponit cognitionem tum finis tum me- 



ifflimalibius commonem cam hominis amore sui rationali et bene ordinato, qui 
Bolus est obiectam officii nataralis. 



38 Sectìo I. Liber I. Caput n. Articiiliis 2. § 1. 

dionun. Ergo quaDtum id ab hominìs voluntate pendet et 
finis necessitas exigit, in illam indagare tenetur. 

34. Corollaria. I. Quamvis praedicta mensnra cognitìoi 
naturae praescriptae prò omni homine constans et commoi 
in concreto tamen et applicata ad individuos homines, neqiu 
extensive aequales in singulis obligationes indudt. Co 
enim gradus unieuique in particulari necessarius a vìtae 
ceterìsque personalibus adiunctis dependet 

n. Acquisitio cognitionum, quae hanc nec 
praetergrediuntur, per se naturaliter praecepta 
autem usque ad certuni gradum per se generatim e 1 
neque id absolute et indefinitive, neque respecta omnium in 
culari. Perperam proinde scientia .finis in se' (Selbsta 
vocatur, si sensu stricto intellegitur. 

IO. Quod de obUgatione acquirendae cognitionis dictom arti 
eadem proportione et iisdem condicionibus valet etìam de obligli» 
tiene animi facultates generatim evolvendi et perfidendi; qnae 
quidem obligatio, cum ad puerìlem imprimis aetatem et addo* 
scentiam referatur, maxime ex parte eorum est, quibus ea em 
vi parentalis vel quasi-parentalis officii incumbit — Non majps 
proinde animi evolutio atque cultura indefinite spoetata quam 
scientiae indefinitum augmentum finis absoluti rationem hab^ 

S5. Soholinn. Quod 8Ì quaentur, quo OTdine animi facultates evul- 
vendae sint, ut vero hominìs bono. cui naturaliter deputantur, congni» 
subeenriant, dupifur orilo distinguendus est, alter di^ilatis et neceesìtaiii^ 
aher phj^sicio^ims et paedagogicus. Hic priori ex inTerso reapondeli 
sequens naturae processum ab infimis ad suprema, a corp<Mmlibii8 al 
animilibus ad spirìtualia per gradus consecutivos asc^idendo, in quonmi 
serie ntio ultimum, quemadmoilum dignitatis primum locum occupai 
Xulla alia facultas tam immediate ad moralem hominìs dìreetioiiem par» 
onet, et ideo eìus convenìens evolutio prae ceteris ad verum homims 
bonum necessaria eet Eandem autem necesaìtatem inferiorea quoque 
polentiae, ut imaginatio, memoria etc quaevis prò suo gradu partici- 
pant, quatenus ex naturae instituto diversìmode Ulìus mìnisterìo depu- 
tantur. partim ut gradus phr^ìologice praerequisitì ad eìus conaturalem 
et perfectam evolutionem, partim ut adìutorìa. quibus functìo rationafis 
hominì tL e. eìus naturae sen^tivo^pìntuaK^ reddatur consentanea. Ai* 
que in hac ìpsa ordini^ ^v^ychoK^oì pivportìone rìte serranda eiusque 
gradus sìagulos apte aeuti accwmnodandi rwfu jMwdiiyo^Mw tmeikodm 



Officia circa animam. — Circa voluntatem. 39 

§ 2. Circa voluntatem. 

ThesiS TI. Suam quisque Toluntatem ad amplecten- 

ordinem moralem reddere expeditam ac pronam ideoque 

illì in appetitus ioferiores imperium yindicare tenetur. 

Probatnr I. In eiusmodi voluntatis dispositione et imperio 

ms reetus naturae ordo consistita quatenus hic ad hominis 

] lam interne recto ordinandam pertinet. Ergo naturali officio 

lisque illi obstringitur. 

Probatnr n. Idem procul dubio medium necessarìum est ad 

ultimum consequendum ; nam ultimus hominis finis et summum 

n eatenus attingi potest, quatenus voluntatis tendentia effi- 

ter in illud dirìgitur. Atqui id nulla re magis impeditur quam 

inordinato amore, quo voluntas ad bona finita et sensibilia se 

eoDvertit, indulgendo nimirum appetitibus inferìorìbus rationali 

imperio subtractis. Ergo . . . 

37. Corollaria. 

I. Ex hoc principio immediate fluit obligatio, non tantum 
dedinandi inuninentia perìcula mali moralis seu peccati, sed etiam 
acquirendi et exercendi virtutes morales, eas imprimis, quae vitiis 
q)ponuntur prae ceterìs rationalem voluntatem sua dignitate et 
morali libertate spoliantibus, uti temperantiam, continentiam, for- 
titudinem etc., quarum modum et rationem practicam docet ascesis. 

II. Eo gravius quis ceteris paribus circa voluntatem in se 
q»um peccat, quo magis actu peccaminoso voluntas ab amore 
sommi boni abstrahitur et quo magis turbatur ordo dignitatis 
rationalis naturae. Vel ex hoc solo capite satis coUigitur natu- 
ndem obligationem , qua omnis inordinatio in re venerea libero 
voluntatis assensu admissa prohibetur, non posse non esse gra- 
vissimam, quae etiam augetur ratione finis socialis, quem lex pa- 
riter intendit. 

Notandnm ad solvendas diffionltates. 

38. Yoluntarìa sui abnegatio atque odium sui, quod commendat 
ascesis Christiana, nequaquam iuri naturae et ordinato sui amori 
contrarium est, sed immo illum ipsum perfectissime adimplet. 
Quod enim respectu honorum apparentium, quibus hominem liberat 
potius quam privat, speciem quandam odii prae se fert, verissime 
amor dicendus est, atque eo sensu monemur: „Qui odit animam 
suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eam" (Io. 12, 25). 



40 Sectio I. Liber I. Caput IL Artioolus 3. § 1. 

Articulus 3. 

Officia circa corpus, 

§ 1. Officia negativa. De autochiria^ 

39. A corporalis organismi conservatione ipsa hominis vita 
his terris cum omnibus bonis, quae ab ea dìmanant, natoi 
dependet. Ex ordinato igitm* amore, quem homo sibi debet, ( 
dam etiam circa illam derivari officia per se manifestum 
vero, si primum, quid in ea re prohibitum, quid licitum , 
vestigemus, ea prae ceteris quaestio occurrit, utrum per 
naturcdem aliquando fas esse possU homini suo voluntaiis ari 
tnortem sibi accersere? 

Non nova baec quaestio, sed antiquissima et prope cum ipso 
humano genere infeliciter lapso primum nata esse dicenda est 
Eam et natura omnibus animantibus communis et positiva leoL 
divina, legem naturae confirmans, per sollenme illud praeceptom: 
„Non occides*", haud dubie negative resolvit. Nihilominus eandem 
quaestionem ab antiquissimis temporibus inter homines iugiter 
resuscitatam videmus, et sin minus theoretice, certe practice qaofr* 
annis ab innumeris infelicissime solutam. In individuis casibiis 
sane difficile esset peculiares causas et varia psychologica mo* 
menta enumerare ac definire, quibus obcaecati tot miseri ad 
facinus tam atrox in se committendum perducantur. At vero, 
qui historice tristia haec in societate humana phaenomena eomm- 
que relativam frequentiam apud varias gentes et per varias telila 
porum perìodos prosecuti sunt, negare non possunt eo magiB 
generatim bomines, ceterìs parìbus, ad infelix eiusmodi desperar 
tionis consilium inclinari atque perduci, quo minus in se religionk 



> Vide 5. TTkWH., S. theol. 2, 2, q. 64, a. 5. Lessius 1. e. L 2, e », 
dub. 6. De Lugo, De iustitia et iure disp. 10, sect 1. — De eadem re reoea- 
tius complures monographiae prodierunt, quae praesertim historice et statifltiee 
hanc materiam plus minusve copiose illustraut. Ita inter alias : Th. G. Masatykf 
Der Selbetmord, als sociale Massenerscheinung der modernen CÌYÌlisation. Wìm, 
1881. Morsetti, Il suicidio. Saggio di statistica morale comparata. Milano 1879; 
idem opus germanice (textu modificato) editum: Der Selbstmord, ein fi[apltel 
ans der Moralstatistìk. Leipzig 1881. (Àuctor intendit ,fulcire modemum deter- 
minismum*.) Li^e, Du suicide. Stati ]ue, médecine, histoire et légisUtioii. 
Paris 1856. Lego^, Le suicide anci et deme. Paris 1881. M. Inhafer, 
Der Selbstmord. Eine histortsch - d< u icbe Abhandlung. Augsburg 1886. 
JT. A. Geiger, Der Selbstmord kl Alterthum. Augsburg 1888. 

L. Friedlieb, Die Selbstmordmanie m ( U mi. Warzburg 1877. 



Officia circa corpus. — Officia negaiàva. De autochiria. 41 

ofuium admìserint et quo impensius, abdicata moralis dìgnitatis 

itvì futurae ìmmortalis conscientia , sensuum fruitionibus vel 

atum fluctìbus immersi vixerìnt. Et fortasse ex hac ipsa 

H num ratione explicandum est factmn lugubre, quod glo- 

huius aetatìs culturam passim comitatur, et quo constat 

fere proportione numerum victimarum istius morbi so- 

àalis augeri, qua loco institutionis religiosae naturalisticam ani- 

norum culturam in societate praevalere contigerit^. 

ThesiS YH. Autochiria proprie dieta tamquam intrin- 
la legi naturali repug^at. 

Praenotanda. Autochiria proprie dieta definiri potest: 

i ; et proprio voluntatis motu suscepta sui ipsius ocdsio. Dicitur 

occisio : aliud nempe omm'no est vitam non servare, aliud 

I mere. Quotiescumque actus ab'quis ex natura sua pro- 

xime et exclusive vel saltem ex intentione agentis ad vitam de- 

m dirigitur, directae et proprie dictae occisionis rationem 

Si vero actus quispiam, ex quo quidem mors necessario 

or, tamen simul ad aliquid aliud efficiendum ex natura sua 

I solum ex intentione vel irrationabili protestatione agentis, 

ob accidentia quaedam aut sequelas ex morte ipsa exspec- 

is) ordinatur, talis actus, seclusa mortis intentione, solum 

I a et improprie dictam occisionem constituit. In priore 

vi destruitur, in altero non servatur ; in ilio mors infertur, 

in hoc permittitur. Haec distinctio Inter diredum et indirectum, 

in rebus moralibus gravissima, eo accuratius hic notanda est, 

qaod non solum ad praesentem, sed ad plures alias similes quae- 

stiones pertinet, quae deinceps tractandae sunt (cf. P. I, n. 85 

et 198 sq.). Dicitur porro : proprio voluntatis motu suscepta ; itaque 

autochiriam proprie dictam ille etiam non committeret, qui ex 

voluntate Dei certo sibi manifestata se in mortem daret. 

Probatur I. Autochiria proprie dieta semper et intrinsece 
violationem continet supremi dominii Dei; ergo intrinsece mala 
et iUicita est. 

Prob. ante e. Qui suo arbitrio sibi mortem infert, verum 
actum dominii exercet a) in propriam suam personam, quam (prò 

' Cf. LehmhuM, Selbstmord und Irreligiositllt (Stimmen aus Maria-Laach 
un [1882] , 524 sqq.) ; Der Selbstmord und die Misshandlmig der Statistik 
(ibid. p. 345 sqq.), continens censuram in specie operis Moraélli supra nominati 
oùisqne destmctivae tendentiae. 



42 Sectdo I. Liber I. Caput IL Articulus 8. § 1. 

sua in corpore exsistentia) destruit ; b) in frudus morales ei 
exsistentiae personalis, a cuius duratione pendet modus et g 
cooperationis eius ad Dei glorìam et benevolos conditoris fi 
implendos, et cui ipse arbitrarium terminum figit. — Ad é 
enim rei dominum proprie dictum pertinet eam prò libitu 
sumere atque destruere, vel eam onmi deinceps conaturali 
et fructifieationi ita substrahere, ut ipsum possibilitatis eius f 
damentum tollat. — Atqui circa utrumque ius domimi excl 
et essentialiter soli Dea competit, et quidem: 

1. Circa personam hominis. Ad conceptum omnis dono 
pertinet, ut dominus de re tamquam sua in usus proprìos 
ponere legitime possit. lam vero haec condicio respectu hom 
nulli alteri subiecto iuris convenire potest nisi soli Deo, qui i 
hominis conditor ita et eius finis est, et cui proinde persona 
mana secundum totum suum esse essentialiter et absolute sul 
natur. Homo autem cum non sit «finis in se**, neque i i 
dominium habere potest, sed earum tantum rerum, q 
media subordinantur, et quarum ipse proprius finis 

2. Circa eius fructus morales. Id iam ex dominio circa ] 
sonam aperte sequitur ; nam etiam hic valet commune iuris axio: 
Res fructificat domino. Quamvis enim de vero et proprie d 
emolumento Dei ex hominis vita percipiendo sermo esse 
possit, omni tamen Uomini eo ipso, quod a Deo ad ipsius glor 
cum certis mediis huic fini accommodatis et insuper cum elij 
libertate conditus est, certa aliqua praestatio ex divino iure 
cumbit, qua unusquisque prò suo statu suaque individuali i 
dicione ad sanctissimam illam creatoris intentionem libere ( 
currat necesse est, et quidem eo modo eaque temporis mei 
quam domini beneplacitum ac providentia sibi praestituerit. H 
igitur praestationis mensuram per vitae terminum definire ad < 
solum spectat, cuius proprium ius est ipsam praestationem exig 

Unde merito condudimus omnem hominem, qui Dei inii 
vitam abicit, eo ipso supremum Dei dominium sibi arroga 
violare, quo nihil magis recto ordini contrarium esse potest. 

Et vero huius argumenti vis vel ipsos gentiles philosof 
minime latuit. Ita iam Socrates^ disserit: ,Id mihi, o Cebes, n 
dici videtur, Deum quidem curam habere nostri ; nos vero homi 
unam quandam ex possessionibus esse deormn. Nonne ìgitoi 



* Apud Platonem in Phaed. e. 6, p. 62. 



Officia circa corpus. — Officia negativa. De autochiria. 43 

si quod ex mancipiis tuis se ìpsum perimeret, irascereris illì, 

ìA ] iatem haberes, et poena quadam afficeres?*' Notum est 

ìrae quoque simile effatum, quo nemini dicebat fas esse 

summi imperatoris, id est Dei, de praesidio, de statione 

lì decedere, ut refert Cicero^. — Quod si insuper ad causas 

mus,' quibus homo plerumque ad facinus istud tam atrox 

tur, ad hanc iniuriam Deo irrogatam illa etiam accedit, 

suicida Dei pravidentiam , bonitatem et misericordiam ipso 

blasphemat. 

obatnr n. Autochiria ordinato amori, quem homo ex lege 
I I sibi ipsi debet, intrinseco repugnat. Ergo numquam non 
1 a 

Prob. ante e. 1. Verum et essentiale bonum hominis in 
vita in morali ordine constanter prosequendo consistit, in quo 
um divinae providentiae consilium et via adipiscendae bea- 
ti lis et palaestra meritorum prò futura retributione sita est. 
i ' 0, qui sponte vitam destruit, ipsum subiectum activitatis 
lis et meritoriae toUendo, omnem ulteriorem huius boni co- 
1 ac possibilitatem sibi inimica manu adimit. 
2. Quantopere haec impia in se ipsum crudelitas toti naturae 
ini atque adeo legi naturae repugnet, ipse quoque sui censor- 
ii stimulus mortisque horror comprobat, quem creator omni 
vi i naturaliter inditum voluit. 

Probatnr HI. Quemadmodum universus orde moralis, ita in 
specie orde socialis lege naturali sancitur. Atqui autochiria proprie 
dieta ex natura sua huic ordini contradicit. Ergo intrinseco 
mala est. 

Prob. min. Omnis homo secundum suam individualem ex- 
sistentiam non per se vel suo arbitrio, sed per supremum generis 
homani auctorem ac gubematorem humanae societati tamquam 
actuale et activxim membrum inseritur eique certis et concretis 
vinculis atque officiis obstringitur , quibus proinde suo arbitrio 
derogare sino iniuria in societatem non potest. lam vero quis- 
qids proprio voluntatis motu e societate humana decedit, omnia 
haec officia contemnit, charitatis et iustitiae vincula disrumpit, 
et quibus solario, utilitati, aedificationi esse deberet, dolori, exitio, 
horrori et scandalo est. Ergo autochiria ex natura sua societati 



> De senednite 20. 



44 Sectio I. Liber I. Caput II. Articolns 8. § 1. 

iniurìosa est et sociali ordini repugnat. Ideo enim Flato 
tamquam crimen sociale publica ignominia notarì voloit, sta 
ut suicidae extra urbem in loco deserto sino epitaphio i 
derentur potius quam sepelirentur ^ Aristoteles vero de ii 
inhonestate suicidii, qua per se naturae rationali et Deo iniu 
sit, adeo nil ipse dubitat neque ab ullo sano philosopho di 
posse existimat, ut hac quaestione omissa potius inquirat, 
ratione omnis, qui se ipsum interficiat, insuper iniuriose i 
semet ipsum et societatem, Concludit eandem actionem de< 
ignaviam viro forti indignam, simulque iniustitiam et e 
societatem 2. 

41. CoPOllaria. I. Direda quoque proprii corporis 
naturcUiter Ulicita est. Quamquam enim non omnimo a ai 
chiriae malitiam in se comprehendit, eam tamen maiore m 
gradu participat. Nam corporis membra eorumque integri 
eidem dominio subsunt, cui ipsa persona humana, ad quam e 
stituendam organico concurrunt. Neque impedit, quod il 
quam partes toti homini subordinantur atque in eius 1 

tantur. Etenim hic usus mìnime illimitatus, sed admodum 
strictus homini conceditur, nec proinde veri dominii, sed p 
cuiusdam commodati rationem dénotat. Singula videlicet 
tamquam operandi instrumenta non extrinsecus hominis ar 
assumpta, neque simpliciter eius libertati concessa, 8< a 
ditore ad determinatas organicas functiones naturcUi ord 
iniuncta et substantialiter unita sunt. linde ea tantum 1< 1 
de iis suo iure disponere potest, ut hac sua naturali ma 
non priventur, sed maneant corpori unita et suis organids fi 
tionibus accommodata. 

U. Ille etiam autochiriae reus censendus est, qui actìoneB 
non quidem de se lethiferas, sed tamen mortem accelerantes com 
hac intentione committit. 

in. Quoniam in communi ordine providentiali potestas vìtae 
et mortis nomini privato committitur, exceptio ab hac lege num- 
quam quacumque de causa praesumi potest, sed prò singulis ca* 
sibus certo et supematurali Dei interventu constare deberet. 



' De reali usu huius poenae apud Graecos vide Leop, SchmitU, Etiiik dm 
alten Griechen II (Berol. 1882), 104 et 441. 

« Eth. Nic. 1. 3. e. 9—11; 1. 5, e. 11; Eth. Eudem. L 8, e. L — Ct 
praeterea quae habet Cicero in Somnio Scipionis 1. 3 et Tose qnaest L 1, 



Officia circa corpus. — Officia negativa. De autochiria. 45 

fepterea nec aerumnae graves nec servitus nec egestas nec con- 
ia scelerum et poenitentiae studium nec metus amittendae 
citiae aut supernae beatitudinìs desiderìum legìtima ratio 
nmendae eiusmodi licentiae umquam esse possunt^. 

Notanda ad solvendas diffioultates. 

12. 1. De trìbus argumentis, quibus ad thesin probandam usi 
n. s, hic notasse iuvat, quamvis singula obiectivam suam vim 
di habeant, inter se tamen comparata aliquatenus gradu 
miversalis efficacìae diflferre. Prae ceteris namque primum argu- 
lun ita per se absoluti et invicti roboris est, ut prò qua- 
ique hypothesi nullum piane eflfugium admittat. Cetera autem, 
ime tertium, suapte natura eiusmodi sunt, quae multo facilius 
ì apparentibus rationibus oflfuscari potius quam infirmari 
it, undique scilicet confictis possibilibus rerum adiunctis, 
( aliquando ab illa conclusione exceptio rationabiliter ad- 
i posse videatur. Quam ob rem nonnulli graves quidem auc- 
8, ut de Lugo^, soli primo argumento vim absolute validam 
cte demonstrativam inesse existimarunt. Yerum quidquid 
sive ceteris argumentis nomen propriae demonstrationis sive 
tee ntis gravissimae confirmationis trìbui quis maluerit, ipsi 
tati, quae in thesi asseritur, nil detrahitur. Omne profecto 
n, quod ex bis solis follasse minus dare et efficaciter ali- 
indo vinci posse videretur, simplici recursu ad primariam pro- 
m prò eo, qui theismum saltem profitetur, peremptorie 

dtur. 
2. Ita inter recentiores philosophos etiam Paulsen ^, qui multis 
rationibus suicidium, saltem generatim, a qualitate criminis mo- 
ndis excusare conatur, ante omnia ad certa theismi principia 
remittendus est. Mirum non est secundum principia ethica a 
monismo informata ei aliam denique conclusionem non patere nisi 
hanc negativam: „suo quidem iudicio fieri non posse, ut actio, 
qua quis libera voluntate vitae finem imponit, in quibuscumque 
drcumstantiis tamquam laesio officii moralis construatur/ 



' Sic erravlt Cicero (Tnsc. quaest. 1. 1, e. 30) excosans vel laudans 
Boicidiimi Catonis alionunque, eo quod nutnm Dei secuti sint, qui per rerum 
erentom iostam causam ipsis dederit. 

' De iustitia et iure disp. 10, sect. 1. 3—8. 

' System der Ethik II (1894), 101 sqq. 



46 Seetio L Liber I. Caput II. Articnliis 8. § 1. 

3. Ridicola est ratio, quam Hume (De suicidio 
talitate) contra pnmam probationem a£ferre non era nt: 
ipsom occìdere repugnaret absoluto dominio Dei in vitam 
iUidtnm similiter dicendom esset avertere a nobis qao 
vitae perìcolum a caosis physicis nobis impendens, v. g. n 
qui ex alto in caput nostrum casurus videtur (!). Id ^ ì 
omnibus licitum babetur. Besponsum continet th< seq 

4. De virìs quìbusdam ac mulieribus sanctis, ( spi 
in mortem irruisse historia sacra et ecclesiastica e 
explicationem tradit S. Augustinus \ docens, tales ho tu 
Deum, si hoc fecerint non humanitus decepti, S4 divini 
nec sceleste nec errantes sed oboedientes fedsse, sicut de 
sone aliud nobis fas non sit credere. 

5. Etiamsi per solam philosophiam non omnino certum 
(id quod tamen saltem supposita revelatìone ex ratioms 
lumine firmari posse ostendimus: P. I, n. 75 sqq.) post 
vitam nullum homini virtutis exercitium superesse neque ul 
augendae moralis perfectionis copiam, quemadmodum li 
contra philosophicum probandi modum potius quam a i ti 
obiiciunt, — nihilominus autochiria neque a gravi inordina 
contra amorem, quem homo sibi ipsì debet, neque ab u 
Deum eximeretur. Semper enim certum manet suicidam, < 

in se est, virtutis exercitium sibi deinceps reddere imp 

6. Qui vel solius illius argumenti, quod primo loco p lì 
vim rite perspexerit, facili opera sescenta sophismata or 
quae magna part« e fontibus antiquis petita^ a rei ìoiìl 
pseudophilosophis iterimi atque iterum circumferuntur. Huc r 
alia pertinent dieta huius modi: Fortis animi fa 
segniter exspoctaro, sei! illi obWam ire ' ; — pruden m 

» Quwet 49 in ludic« (Locut l. 7Ì. — Cf. De dr. Dei L 1, e 21; 
5. lusHn., ApoL li. e. 4, 

' Inter Anttqnos pniecipai defensores antociiìrìaa ennt stoici et epicuraL 
Pne celerò antem ^^ni^ni in ep. 5$ et 70 nberem et edjunniiiie Yvlgumm 
fontem sophìstìcAram r«tì«>num reliquìt. quibns prò certis ritae «dimi c lis aai- 
càdiiim commendar^t Et in ep. quidem 58 senibos. in ep. 70 geoantàm Ulad 
licitiun esatte probarv conatur. 

* Scilicet ìd ipeum. quod cum clarùeimìs antìquìoribus phikw<^is Ari- 
McUtf* (Eth. Nic. I. a, e. U, «d. B. 1116, a. 12Ì snmmam ignaròm ease doenit 

aiÀÀOP àuÀoù' a«i««« /^ n» ^t:»/ttv t« ìxìkoìhu — Ct 5. Tlboai. L e. a. 5 
ad 5, & ^1^., De cìt. IW i i c 22-2Ì. OpportoM ipse £ JL 



OMcia circa corpus. — Officia affirmativa. 47 

] um prae malore eligere ; — Deum miserae creaturae irasci non 

, quae malis, quibus ferendis impar est, finem imponat, ne- 

{ rem filìo posse esse offensum, qui a regione dissita redeat, 

\ e cum patre ; — vitam donum quoddam esse, proinde 

jre iUud reddere donatori; — .si inutile ministeriis est corpus, 

( ni oporteat educere animum laborantem?" — hominem so- 

ati inutilem et nocivum posse se aequiparare putrido membro, 

abscindere liceat, ut totum corpus salvetur; — licere saltem 

] imere, ut imminens turpiter vivendi vel salutis aetemae 

idae periculum praeveniatur ^ ; — et alia similia. 

7. Ghirurgicae incisiones vel amputationes membrorum, quae 

vitam vandam adhibentur, cum directa mutilatione confundi 

del t. niis enim nihil aliud directe intenditur, quam mali 

10 infesti remotio, membri autem, ceteroquin iam corrupti, 

ira indirecte permittitur. Aliud dicendum, si amputatio ad finem 

it um ac de se extrinsecus tantum cum ea conexum susci- 

I ir, V. g. ad movendam hominum commiserationem quaestus 

I aut ad se inhabilem reddendum praestationibus subeundis 

sibi molestia ^. 

§ 2. Officia affirmativa. 

43. ThesiS Vili. Positive etiam servare vitam et corporis 
sanitatem, generatim tamen non mediìs extraordinariis aut quavis 
eondicione, tenemnr. 

Praenotanda. Duo in propositìone continentur: 1. In- 
definite et generatim asseritur exsistentia praecepti naturalis ser- 
Tandi vitam etc. 2. Statuuntur limites, intra quos eius obligatio 
restringitur. Media extraordinaria ea putanda sunt, quae sine 
respective gravi inconmiodo adhiberi nequeunt. Ad haec assu- 



(Nonvelle Héloise III, 22) annotai inter illos fortissimos viros, qni optimis 
reipnblicae romanae temporibus florerent, frustra quaeri qui, etsi incredibili vitae 
miseria opprimerentur, aequum putaverint officiorum onus per violentam mortem 
deponere. Quare et MarHalis bene canit: Rebus in adversis facile est con- 
temnere yitam, — Fortiter ille agit, qui miser esse potest. 

' Bespondet S, Aug., De civ. Dei 1. 1, e. 25 : «Quis ita desipiat, ut dicat, 
iam none peccemus, ne postea forte peccemus, iam nunc perpetremus homi- 
cidimn, ne forte postea incidamus in adulterium.** — Ceterum nulla ex bis 
apparentìbus rationibus yim primi argumenti, ut diximus, effugere valet. Vivere 
in hoc corpore non solum Dei , donum**, sed simul praeceptum est, donec ipsi 
sapientissimo conditori yìsum fuerit nos bine avocare. 

« CI S. Thom., B. tbeol. 2, 2, q. 65, a. 1. 



48 Sectio I. Liber I. Caput II. Articulas 3. § 2. 

menda generatìm seu per se obligatìonem exsìstere negatur. Qo 
enìm aliquando contingat quemquam in casa particulari hac 
non exìmìy id non nisi per accìdens et vi altiorìs of&di e" 

Probatnr pars I. 

Vita et sanitas corporis ex intentione creatoris hanc d 
tionem habent, ut homo iis tamquam mediis non libere 
sed divìnitus assignatis ad suum in bis terris finem comp 
Deumque glorificandum utatur; eademque media suapte 
eiusmodi sunt, quae ad sui conservationem cooperatione p 
ex parte hominis indigeant. Ergo in obligatione ad ìllum 1 
pariter continetur obligatio ad hanc positivam cooperation< 
communi ordine naturae necessariam. Adde quod buie officio 
essentiali ipso etiam naturalis instinctus cunctis viventil] 
ditus piane consentit. 

Probatnr pars II. 

1. Praeceptum servandi vitam et corporis sanitatem 
est affirmativum. Atqui ex communi axiomate: j,Praecepta a 
mativa non obligant semper et prò semper*" (P. I, n. 234), 
minatim tum per se non urgere censenda sunt, cum ser i 
queunt absque respective gravi incommodo, i. e. tali, qu 
comparatione ad finem praecepti seu bonum ab eo intenti 
tionabilem proportionem excedit. Nulla quippe legis obli ; 
ultra intentionem legislatoris se extendere potest; banc aut 
esse mentem legislatoris etiam naturalis in praedicto casu » 
dum rectam rationem legitime existimatur. Ergo . . . 

2. Vita et corporis sanitas non alio fine nobis dantur, quani 
ut iis vede, ad virtutìs nimirum exercitium Deique gloriam, utamiir. 
Atqui rectus hic usus non raro ex natura rei vel sanitatis ae 
virium corporis praematuram absumptionem, vel subeundum mortb 
discrimen vel certum etiam vitae sacrificium inevitabili condirìone 
annexum habet. Ergo sunt casus, in quibus ad vitam vel cor- 
poris valetudinem positive servandam non solum non obligamori 
sed immo, ut eam neglegamus, i. e. eius iacturam permittamuSi 
aut consulitur aut praescribitur. 

3. Probatnr etiam ex absurdis, quae ex sententia contraria 
sequerentur. Nam praeterquam quod intenta semper conservandi 
corporis cura intolerabile homini onus atque ipsa morte durios impo- 
neret, omnes etiam altiores vitae fines absorberet ac nobiliorìs aniini 
conatus, e quibus et privata et publica salus pendet, restringeret 



Officia circa corpus. — Officia affirmativa. 49 

Gorollaria. I. Vi huius praecepti non solum mala et peri- 

i vìtae imminentia mediis saltem ordinarìis propulsare, sed 

1 actns, qui mortem afferunt vel accelerante licet ex natura 

proxìme ad aliud ordinentur, omittere tenemur, nisi gravis 

[ ] lesta causa urgeat. Quapropter eidem praecepto contraria 

tum temeritas in adeundis vìtae periculis ex inani osten- 

) aut ob fines ludicros vel nullius fere utilitatis, tum vitia, 

itatem vitamque paulatim destruunt, quo plus minusve 

oitae passiones pertinent. Quamvis enim homo per haec 

mortem directe non intendat, indirecte tamen cuiusdam 

ehiriae reus est, quod vitae destructionem sine legitima causa 

;tat. 

n. Certo etiam mortis periculo sese exponere aliquando prò 

adiunctis vel licitum vel consultum vel etiam praeceptum 

pò : licet nempe, quoties respective gravis causa subsistit 

im permittendi; consulitur, ubi agitur de bono altiere et 

ntae c( vatione maiore; praecipitur, quoties vita servari vel 

d in declinari nequit absque laesione praecepti natu- 

n( itivi, vel afiirmativi quidem sed vel per se vel per ad- 

. praevalentis. 

ni. Gorporis etiam castigatio et austeritates , quas exemplo 
ili (Rom. 7, 23) homines christianae perfectionis studiosi 
fine suscipiunt, ut efficacius frenum sensualibus inclinationibus 
il it, quo et a peccandi periculis remotiores, Deo autem con- 
ioDctio: et ad bona spiritualia abundantius pereipienda ex- 
peditiores efficiantur, non solum licitae (secluso tamen inordinato 
excessu), sed etiam laudabiles censendae sunt, tametsi forte per 
eas corporis vires aliquatenus atterantur, aut etiam vitam inde 
aliquantulum abbreviari praevideatur. Immo prò adiunctis per- 
sonarum ac temporum eiusmodi media respectu finis ultimi etiam 
necessaria esse possunt. Molles vero illi philosophi, qui ista vel 
severe condemnant vel suis irrisionibus prosequuntur, in vitandi 
sont, ut hanc suam humanitatem exerceant potius in re multo 
magis obvia et longe graviori. Videant nimirum, quid de iis 
piane innumeris hominibus sentiendum sit, qui vel ad sublevan- 
dam vitae indigentiam vel augendi temporalis lucri gratia non 
dubitant diu noctuque gravissimis laboribus se mancipare, sub- 
terraneas divitias perquirentes communi hac luce et aere se pri- 
vare, quotidianis vitae periculis se obiicere, certe autem de notabili 
annonun numero illam abbreviare? 

Meyer, Ins naturale. U. 4 



50 Seetio L Liber I. Caput II. Articaliia 4. 

Artieiilns 4. 

Officia circa bona status extemi. 

45. Hoc nomine vulgo eam classem honorum ii 
minia comprehendunt , quae nullam quidem personae i 

se spectatae partem neque essentialem neque integralem 
stituunt, attamen arctìssimo morali vinculo, tamquam i 
vel media extrinsecus subordinata, eidem conectuntur 
extrinsecus adhaerent. Huc imprimis referri solent honor, 
tas externa, open. His nimirum externis praesidiis homin 
sociali sua natura et destinatione , generatim omnes, 
omnes eodem modo et gradu, indigent, ut finem sibì in 
praestitutum rite adimpleant. In eo enim iuventur 
modo aliorum benigno de se iudicio et commendatio , 
rerum aliqua copia, de quibus in usus suos disponere ' 
opibus in sensu strictae et stabilis proprietatis hic no 
mus), et praesertim libera facultate vires suas exerce i, xA 
fectionem suam Deique obsequium actionibus suis expedite 
sequantur. Verum cum de iisdem singillatim inferius a 
sit, ubi hominis iura in iìs fundata examinantur, hoc k 
nerale statuisse principìum suffìciet, unde facile prò varia ' 
condicione atque adiunctis unusquisque colligere possit, q 
quanta officia circa procurationem et conservationem hu 
neris honorum sibi incumbant, ut ordinato sui amori 

46. ThesiS IX. Bona status externi in ti < 
tenemor, in quantum ad finem moralem huius vitae 
sani; praeter hunc respectum ad moralitatem vero a 
statum externum prosperitatem quaerere non obi' , : 
generatim nobilius est eam neglegere K 

Probatnr pars I (obligationem affirmans). 

Speciali aliqua probatione hoc minime indiget, cum simplex 
applicalo sit certissimi illius principii: «Qui tenetur ad finem, 
tenetur etiam ad media necessaria." ^ 



1 Cf. S. Tham,, C. geni. 1. 3, e. 133: ,In tantum igitur divitiae l 
8unt, in quantum proficiunt ad usum virtutis. Si vero iste modus exc< 
ut impediatur usua virtutis, non iara inter bona computandae sunt, sed 
mala. Unde accidit quibusdam bonum esse habere divitias, qui iìs u 
ad virtntes; quibusdam vero malum est eas babere, qui per eaa a vi 
retrahuntur, vel nimia sollicitudine vel nimia affecUone ad ipaas vel t 



Officia circa bona status externi. 51 

Probatnr pars II (obligationem negative limìtans). 

Nulla exstat obligatio nisi ad ea, quae necessarìam conexio- 

habent sive proximam sive remotam cum fine ultimo (cf. 

\ I, n. 226). Atqui prosperìtas in bonis status externi sita, 

;en nullara habet medii necessarii rationem ad hunc finem, 

e. 1 certum aliquod o£&cium morale implendum, praedicta ne- 

ia conexione caret, et est aliquid de se piane indifferens. 

ad eam obligatio induci non potest (cf. ibid. n. 75 sqq.). 

Probatnr pars m (^generatim nobilius etc.''). 

Nulla ex parte hominis morali perfectioni maiora obstacula 

; cula imminent quam ex abundantia honorum, extemae 

atìs et bonorum fortunae, et praeterea ad haec inordinate 

nda homo iam toto vitiatae naturae pendere inclinatur. 

itqui nobilius est etiam remota peccandi pericula evitare et 

enire frenaque naturae appetitibus iniicere, etiam ubi abs- 

a praescripta non est. Ergo tum ut peccati pericula certius 

iamus, tum ut fortiter naturae vitiatae propensìones vinca- 

nobilius est ultra quam ad officia implenda necesse est 

extemum vitae statum prosperum non quaerere. 

47. Soholimn. Atque ita evangelica etiam Consilia cum sana philo- 

ia tam parum pugnant, ut potius cum ea perfecte consentiant. Sed 

dum Ghristi Consilia per se praecepta non sunt, ita longe abest, 

ot ea, quae quidam per se non praescripta, immo et generatim minus 
perfecta dicuntnr, eadem per se mala et illicita declareraus. Tum autem 
sane eiusmodi extemae prosperitatis studium ad malura deflectit, cum 
Tel per se inordinatnm est, vel inordinato modo exercetur, atque ita non 
aokmi necessaria conexione cum fine ultimo caret, sed vel positive ad 
fines virtntis exercitio adversos, vel saltem nullo utilitatis respectu illi 
sobordinatos dirigìtur. 

Caput UI. 

De officiis hominum mutuis inter se. 

48. Omissis officiis hypotheticis, quae in peculiaribus sociali- 
bus nexibus fundantur, de iis tantum hic agimus, quae per ipsam 
naturam hominis specificam determinantur , atque omnibus homi- 
nibus communia sunt, quare et absoluta dicuntnr. Haec duplìcis 



mentis elatione ex iis consurgente. . . Et hoc est commune omnibus exterio- 
rìboa, qoia in tantum bona sunt, in quantum profìciunt ad virtutem, non 
aotem secnndnm se ipsa/ 

4* 



52 Seotìo I. Liber I. Caput III. Articalns 1. 

generis distìnguuntur , mere ethica (officia carìtatis) et t 
(officia iustitiae). Quamquam enim completa carìtas etian: 
tiam tamquam sui gradum maxime essentialem comprehei 
a fortiorì supponit, in particularì tamen dantur officia erga 
mum, quae ethica tantum seu caritatis, non autem iurìdica 
sed non vice versa officia iurìdica seu iustitiae, quae non 
sint ethica vel non aliquo modo in generali carìtatis ; 
contenta. Ab hoc ultimo igitur exordium facimus, ut in 
officia praesertim iustitiae specialius consideranda descen< 
simul cum iurìbus, quibus eadem ut proximo suo funda 
respondent. 

Articnlns 1. 

De generali officio amoris erga proximum, 

49. Quemadmodum amor bene ordinatus sui ipsius coi 
principium est, unde omnia hominis erga se ipsum officia 
vantur (n. 29), ita etiam amor erga alios homines caput e 
ciorum, quibus homines erga se invicem obstringuntur; 
quam officia illa, quae iurìdica dicuntur, sub eo praecise n 
quo iurìdica sunt, ex hoc solo fonte derìvarì non possunt, 
praedefìnitis iurìbus dignosci debent. Hic amor autem ut 
natus et verus sit, parìter ex vera aliorum aestimatione tai 
intellectuali suo fundamento proficiscatur necesse est (n. 30). 
est, quod amor proximi bene ordinatus ac rationalibus i 
fundatus, ut ab amore, qui solum sensuali affectu suadetv 
distinguatur, peculiarì vocabulo caritas nuncupatur, quai 
strìctiore sensu haec vox ad solum amorem Dei et proximi 
naturalem restringitur. Atque ita quidem ratio philosophì 
praecepto Chrìsti Domini piane consentit, docens: 

50. TII681S X» Tenetnr homo amare proximum t 
se ipsum. 

Praenotanda. Particula «sieut' hoc loco non es 
aequationem secundum intensitatem seu quantitatem, sed 
secundum directionem et formale motivum amoris. Itaqc 
naturae praeceptum nequaquam contradicit axiomati : ^Amo 
ordinatus incipit ab ego.* Et vero, ut S. Thomas^ docet: , 
unusquisque se ipsum amat quam alium, quia sibi unus 



" S, 2%om., S. theol. 1. 2, q. 27, a. 3. 



De generali officio amoris erga proximum. 53 

in alteri vero in similitudine alicuius formae." Et alibi: 

hominis ad se ipsum est sicut exemplar dilectionis, quae 

ir ad alterum. Sed exemplar potius est quam exemplatmn/ ^ 

nr. Amor proximo debitus proportionatur aestimationi, 

ex recto naturae ordine illi debemus. Atqui in proximo 

) ac in nobis ipsis naturae dignitatem, eandem illi feli- 

Q atque altissimam destinationem a Deo communi omnium 

)re ac fine ultimo propositam cognoscimus, proinde parem 

is illi aestimationem deferendam recta ratio exigit. Ergo 

[ amare quoque similiter ac nos ipsos, i. e. sincere illi bene 

le sicut nobis ipsis, debemus. 

Adde, quod buie naturali praecepto ipso etiam naturae in- 

consentit. Videlicet, ut observat S. Thomas: „Ex hoc, 

aliqui duo sunt similes, quasi habentes unam formam, sunt 

unmodo unum in forma illa, sicut duo homines sunt unum 

e humanitatis. Et ideo affectus unius tendit in alterum 

in unum sibi, et vult ei bonum sicut et sibi." ^ 

Gorollaria. I. A communi amore, quo unusquisque alios 
amare tenetur, etiam inimicus licite non excluditur, quia 
hoc, quod inimicus sit, non cessat esse humanae naturae 
iceps 3. 

n. Si quidem amor hominis bene ordinatus erga se ipsum 
esse debet amoris aliis hominibus exhibendi, patet hunc 



> 8 Tham., S. theoL 2, 2, q. 26, a. 4; cf. q. 25, a. 4. 

« Ibid. 1, 2, q. 27, a. 3. 

' Ibid. 2, 2, q. 25, a. 8: .Dilectio inimicomm triplici ter potest con- 

ri. Uno qnidem modo, nt inimici diligantor, in quantum snnt inimici; 
hoc est perrersum et cantati repngnans, quia hoc est diligere malum 
ilterìns. Alio modo potest accipi dilectio inimicorum, quantum ad naturam, 
nd in universali; et sic dilectio inimicorum est de necessitate caritatis, ut 
sdUcet aliquis diligens Deum et proximum ab illa generalitate dilectionis 
proximi inimicos suos non ezcludat. Tertio modo potest considerari dilectio 
inimicorum in speciali, ut scilicet aliquis in speciali moveatur motu dilec- 
tionis ad inimicum; et istud non est de necessitate caritatis absolute, 
^a nec etiam moveri motu dilectionis in speciali ad quoslibet homines singu- 
larìter est de necessitate caritatis, quia hoc esset impossibile. Est tamen de 
necessitate caritatis secundum praeparationem aninu, ut scilicet homo habeat 
animum paratura ad hoc, quod in singulari inimicum diligeret, si necessitas 
oceurreret. Sed quod absque articulo neceasitatis homo etiam hoc actu im- 
pieat, ut diligat inimicum propter Deum, hoc pertinet ad perfectionem ca- 
ritatis.* 



54 Sectìo I. Liber I. Caput III. Artìcalus 1. 

quoque eatenus bene ordinatum dici posse, quatenus form 
cum ilio consentita nec proin quivis benevolentiae aut incli 
sensus virtus caritatis censenda est. 

ni. Quamquam omnes homines praecise qua talea 
amandi sunt, servandus est tamen aliquis ordo amoris • 
ficentiae, quatenus homines secundum individualem dive 
considerantur. Fundamentum autem huius ordinis aliud non 
quam ipsius amorìs, nimirum simUitudo, quae quo magis ad 
tatem et identitatem accedit, eo potior amoris ratio est. 
generatim in hoc ordine gradu potiores habendi sunt qui 
peculiaribus unionis titulis sunt propinquiores. «Sed", ut < 
S, Thomas^, „propinquitas unius hominis ad alium potc ai 
secundum diversa, in quibus sibi ad invicem homin coi 
cant, ut consanguinei in naturali communicatione , c< n^ 
civili, fideles in spirituali, et sic de aliis. Et secundum di^ 
coniunctiones sunt diversimode diversa beneficia dispensanda; 
unicuique est magis exhibendum beneficium pertinens ad 
rem, secundum quam est magis nobis coniunctus, simplid 
quendo. Tamen hoc potest variari secundum diversitatem 1 
rum et temporum et negotiorum. Nam in aliquo casu est 
subveniendum extraneo, puta si sit in extrema necessitate, 
etiam patri non tantam necessitatem patienti.*^ 

52. Soholinin. £x dictis facile colligitur omnia of6 i h< b 
soluta erga proximum cum officiis erga se ipsum ] se ] a 

sive considerantur negativa, quibus omne genus h i vel ] 

vel boni cuiuspiam aliorum naturaliter prohibetur ; sive a^ a, 

efficax etiam benevolentia seu positiva identidem amo obseqi 
beneficentiae opera praecipiuntur. Propterea atri ha o 

ofticia duplici iUa regula, quae vulgo quasi per ex* , 

turae* audit, comprehendi solent: Quod tibi fieri non ' , alt fai 

— et: Quod tibi vis fieri, alteri facias. Nihilomin non omn 
tiendum videtur iis auctoribus, qui non separai de ol 
erga so et erga alios , sed promiscue de utrìsqae agendum • 
mani. Id recte quidem, si illa ergo alios officia excipias, q 
solum merae caritatis, sed et iustitiae ordinem respiciant, quo 
negativa pertinente quemadmodum omnia officia iurìdica, sin minos f< 
c«rte rv ipsa ad negativa reduci posaont. £o videlicet officia in 
a n^liquis etiam quoad tractandi methodum diffénmt, quod, etai 
in uno eod<Mnque principio reductivo, generali amoris praecepto, * 

» S. tht^J. 1\ .\ q, 81. n. 8: cf. ibìd. q. 26, 



De officiis mutuis circa bona animi. — Circa bona inteUectas. 55 

t, suuin tamen proprìmn principiam dedactìvom, iuris ordini ac- 

I reqainmt. — Itaque ne eadem bis agamus, omittimus hoc 

de o erga proxìmum singillatim dicere, qnae officiis hominis 

se sub omni respecta analoga sunt, et reliquum huius capitis trac- 

1 ad ea sola restringimas , quae aliqaem iustitiae respectmn prae 

int yel admìxtiun habent. 

Artlcnlus 2. 

De officiis mutuis circa bona animi. 

§ 1. Circa bona intellectus. 

Huc imprimis mutuum officium veracitatis referendum est. 
^ ium enim ac vitale bonum intellectus nostri veritas est, in 
vel augmentum vel detrimentum et privationem mutuum 
n commercium multipliciter influere potest. Officium vera- 
fi partim negativum partim affirmativum est; qua negativum 
mendacium vetat, qua affirmativum certis in adiunctis etiam 
reritatem aperire seu non celare praecipit. Utrumque aliquam 
*ationem postulat; qua praemissa veracitatis relatio ad 
(m strictae iustitiae paucis examinanda erit. 

A. De mendado. 

Mendacium definiri solet: locutio deliberata contra mentem ; 

e per se non ventati logicae seu conformitati signorum cum 
Te lificanda, sed ventati morali seu conformitati signorum cum 

ìi sensis opponitur. 

Pro diverso fine seu eflfectu externo, ad quem mendacium 
dirìgitur, distinguitur perniciosum, officiosum, iocosum, Pernicio^ 
9um dicitur, quod in aliorum detrimentum vergit ab errore in se 
spectato distinctum ; officiosum, quod ad utilitatem qualemcumque 
vel declinandae alicuius difficultatis causa committitur (Nothliige) ; 
iocosum, quod solum delectationis gratia adhibetur. — Quod si 
locutio contra mentem non verbis, sed actione verborum vices 
gerente constat, simulatio vocatur, quae proin recto etiam men- 
dacium reale dici potest. Cum hac confundi non debet dissimu- 
lano, quae est omissio signorum, quibus sensa mentis produntur; 
proinde a siraulatione non secus discrepat ac reticentia seu 
omissio verborum, quibus alteri quicquam significaretur , a locu- 
tione mendaci. 



56 Bectìo L Liber I. Caput ni. Articoliis 2. § 1. 

In reprobando mendacio tamquam in se malo ca S. j 
stino ^ universa post ipsum scientia moralis christia 
novatores saeculi XVI unanimis consenserat. Post L i 
(qui ipse iam urgentis necessitatis vel utilitatìs causa exc 
ab illa regula admisisse legitur) praeeunte quidem, etsi timide 
bue, H. Grotto^ j inter protestantes complures iuris naturalis d 
res^ veteris sententiae rigorem mitigare ac «humanae del 
raagis accommodare susceperunt. Id vero, intacta manente 
naturali, qua orane mendacium prohibetur, strictiore aliqua 
tatione ipsius conceptus mendacii proprie dicti opportune ob 
posse existimabant. Itaque omne quidem verum meo 
semper illicitum esse fatentes, inventa tamen nova d i 
inter mendacium proprie dictum et fcUsiloquium latius a< 
periculo plenas huius moralis principii exceptiones statueruni ) 
nominis mendacium hi auctores eam tantum locutionem e 
mentem esse volunt, quae iuri aut bono cUiorum repugnd; 
pliciter autem effatum contra mentem, etsi deliberatum, 
loquium appellant, nec per se illicitum arbitrantur, quot 
nec ius habent nos interrogandi nec damnum aliquod ex 
falsitate patiuntur. linde alii rite inferunt falsiloquium, quo 
grave malum aut a se aut ab aliis avertere possit, etiam a 
naturali praoceptum esse. lUorum fere vestigia deinceps rec< 
quoque scriptores acatholici, ubi de re morali agunt, vìx 
communiter sequi solent*. 

Sed qui genuinam atque formalem mendacii rationem at 
tius consideraverit, facile intelleget, quantum haec doctr 
quo hypothesis a ventate declinet. Nihil equidem im it, 
minus quis, si ita libuerìt, mendacium a falsiloquio e bj k, 
at vero bis vocibus ne aliena piane significatio su 

> Knchirìd. e. 18 et 22. — Prolixius autem de hac re i in 

do mendacio ad Conaentium et libro centra mendacium. Cf. canm 
oontrovorsianim V, 20. 

* IV iure belli ac paci» 1. 3, e. 1, § 10 sqq. 

• Ita ìntor alice ruftndorf. De iure nat, et geni L 4, e. 1; (rronoete 
in Adnot. ad Orotium : ^m. df Ooovti, Introd. ad Grot diaaert 12, § 521 et 750. 

« Cf. inter alìoa: et WHit, CbrisU. Sittenlehre ITI, 126. MarhmnAe, Bjwiùtm 
der theolo^ÌM^hcn Moral p. 451 aqq. Mttritn^en u^pÌM^pus* protestanticiis Sm- 
landìae in UaniaK We cbrwU. Ktbik li (ed. 1879», 245 aqq. — Magia etìiM 
Kuo n^fert^ndì qui longìua a poaitira chrtstiaDa fide disaìdoit, ot G, r. GiafftM^ 
Orunditt^ der Metal (1883^ p. lt>S: H*. ^yumdi, Kthik (1892) p. 546; FmOwm, 
S\»tem der Kthik II v^^^^^. I^* «Sq* 



De offioiis matuis circa bona animi. — Circa bona intellectus. 57 

le vera enim non alia inter mendacium et falsiloquium diver- 

itas snbsistìt, quam ea, qua mendacium formale a materiali di- 

igoìmus, eo videlicet, quo quis falsum, quod verum bona fide 

.t, enuntiat. Atque ita omnino tenendum est quod monet 

LBj CU8 Doctor dicens: ^Mendacium non solum habet rationem 

ati ex damno, quod infertur proximo, sed ex sua inordina- 

).*^ Quo sensu ponitur: 

1 iSlS XI. Omnis deliberata centra mentem locutio 
[ contraria est. 

Probatnr I. Ex eo, quod rejrugnat naturae rationali. Recto 
et bine legi naturali contrarium est quidquid formaliter 
li naturae contradidt. Atqui id de omni contra mentem 
)De dicendum est. Ergo . . . 

Prob. min. Rationalis natura tota quanta, quemadmodum 

m Yoluntatem in bonum, ita secundum intellectum eiusque 

.tionem tum ìntemam tum extemam seu locutionem in verum 

i liter dirìgitur, in quo etiam ultimus eius finis et essen- 

perfectio demum completur, et in ea ipsa destinatione na- 

hominis dignitas consistit. Atqui nil magis buie formali 

rationalis directioni contradicit quam locutio contra 

1 m; cum enim sermo suapte natura sit complementum 

un extemum operationis intellectualis intemae, essentialiter 

quoque huius destinationem participat, ac proinde eo ipso, quod 

deliberate fàlsum enuntiat, deliberate quoque aliquid, quod 

rationali formaliter adversatur, amplectitur. 

Probatnr IL Ex eo, quod repugnat naturae divinae. Quid- 
quid naturae hominis rationali formaliter repugnat, divinae quoque 
naturae contrarium et iniuriosum est; etenim humana natura 
praecise ut rationalis Dei imaginem prae se fert, unde oritur 
obUgatio hanc Dei similitudinem , quantum a voluntate nostra 
pendet, reverendi atque servandi, i. e. saltem positivum dissensum 
com divino exemplari non admittendi. Atqui ex praemonstratis 
mendacium naturae rationali formaliter contradicit. Ergo et di- 
vinae naturae iniuriosum et illicitum est^. 



« 8. theol. 2, 2, q. 110, a. 3 ad 4; cf. ibid. a. 1. Lesaius 1. e. 1. 2, e. 47, 
dab. 6. De lAtgo, De fide disp. 4, soci 4 et 5. 

' Hinc est, qnod et graecis pbilosophis (ut bene ostendit L, Schmidt, 
Ethik der Oriechen II, 403 sqq.) nulla alia ratio reprobandi mendacium magis 



58 S^ctio I. Liber I. Caput lU. Articiilas 2. § 1. 

Probatnr m. Ex eo, quod ratUmali dignitati proximi 
iuriosa. Locutio contra mentem etsi non semper ad 
alìquod ab errore distinctum, semper tamen et per se 
rendam mentì aliorum falsitatem tendit, etìam tum, ubi 
effectìve non recipitur. Atqui id non minus digni i 
proxìmorum ac reverentìae illi debitae contrarium < q 
ipsius, qui falsitatem enuntìat, quia veritas esseniiale 
creaturae bonum est, eique falsitas prò vero suggesta fon 
opponitur. Ergo etiam sub hoc respectu mendacium ra 
ordini contradicit. 

Probatnr IV. Ex eo, quod socialis vitae se i f 

Illud certe legi naturali contrarium esse praesum* Imn , 
si permissum foret, socialis vitae securìtatem sub^ et. I 
si falsiloquium in sensu adversariorum liceret, de hac securi 
actum esset. 

Prob. min. Vitae socialis eiusque securitatìs necessariiisa 
fundamentum est fides et fiducia mutua. lam vero buie non Bohat^ 
mendacii perniciosi ac damniferì, sed cuiuscumque falsiloquii eo^ 
honestatio adversatur. Hoc enim dato iam quisque iudex conr- 
stituitur de sufficientia rationis, qua sibi licitum sit alterum fallere* 
Quantae autem bine suspiciones in omni hominum consortìo etiam 
inter honestos ac probos suscitarentur, nemo est qui non aentìit. 

Conflnnatnr denique 1. ex perfecta congruentìa r 9f 
conclusionis cum praecepto legis divinae positivae in sacris I 
identidem inculcato tam Veteris quam Novi Testamenti, q 
alicuius exceptionis mentio fiat^; 2. ex communi illa i 
conscientìae voce, qua omni tempore optimi quique i stcii 
in se spectatum tamquam viro honesto indignum conc i i \ 



obvia et universaliter valida apparebat, qnam eins intema turpUudo, oppoaitA 
pulchritudini veracitatis. Sicnt per hanc hominem diis similem, ita per illam 
disaimilem fieri ac propterea a propria homana dignitate excidere intellegebant 
Unde Pifihagoras interrogatns , quandonam homines agendo diis se aasiiiiilaiit» 
respondisse dicitur: «quando veritatem loqnnntur*. Hnc parìter pertinet quod 
AristoUlea Eth. Nic. 1. 4, e. 8, ed. B, 1124 b, 27—30 de viro magnammo diett 

> Vide Lev. 19, 11. Ps. 5, 7. Prov. 13, 5; 80, 8. Sap. 1, 11. EccL 7, 14. 
Epb. 4, 25. Col. 3, 9. 

' Qaod nibilominas nonnulli ex veterìbus philosophis, ceteroquin aanio- 
ribus, ut Socrates eiuaque discipuli Plato et Xenophon necnon alicubi Cioeio, 
immo ex scriptorìbua quoque ecclesiaaticis aliqui, ut Origenea, Theodoretna, 
Theopbylactus, alii, mendacium non tam absol^t» - iiaciimque adiunetis 



De officiis mutnis circa bona animi. — Circa bona intellectns. 59 

vel illì ipsi, qui ob gravissimas extrinsecas rationes, v. g. 

grave damnum avertendum, mendacii usum absolute prohibere 

ELudent, id humanae quidem , debilitati'' concedendum esse 

mant, quamquam de ea erubescendi ratio maneat^. 

i6. Corollaria. I. A culpa mendacii, utpote intrìnsece mali, 

parvitas materiae excusare potest. 

n. Inordinatio mendacii alia relationem hominis ad se ipsum, 

dia ad proximum respicit. Illa essentialis et omni deliberatae 

centra mentem communis est ; altera prò gravitate damni 

7el iniuriae, quam proximo infert , varios gradus malitiae habet. 

m. Quod de mendacio dictum est, de positiva quoque simu- 

le valet, quatenus verae locutioni centra mentem aequiparari 



I 



Notanda ad solvendas diffioultates. 



1. Eo ipso, quod mendacii malitia non ex damno tantum, 

infert, sed imprimis ex interna sua inordinatione repetenda 

patet nulla emolumenti sive privati sive publici considera- 

t illud lidtum fieri posse. Non sunt enim facienda mala, ut 

t bona. 

2. Quod si obiicitur Sacram Scripturam noqnulla falsilequia 

ifesta referre nec tamen reprehendere , primo quidem posi- 

tivuin divinum eloquium opponimus: „0s, quod mentitur, occidit 

animam** (Sap. 1, 11). Deinde cum S, Angustino dicendum: 

,Haec quando in Scrìpturìs sanctis legimus, non ideo, quia facta 

credimus, etiam facienda credamus, ne violemus praecepta, dum 

prohibitom declarare ausi sunt, inde potissimum explicatur, quod illi minus 
intimam naturam mendacii quam gravissimas casuisticas difficultates conside- 
rarent, quae ex absoluta prohibitione certis in circumstantiis prò conscientia 
bonomm oriinrae essent. Yeterum testimonia in utramque partem refert Gro- 
tius 1. e. , inter quae eminet dictum Aristotelis cum recta ratione consentiens : 
gPer 9e mendacium turpe atque vituperabile, veritas pulchra ac laudabilis* — 
xa^ alno àè rò /ikv <peòdog ^auXov xal t/fsxróv^ tò ff dXrjMg xaXòv xal èTraiueTÓu 
(Eth. Nic. 1. 4, e. 13, ed. B. 1127 a, 28); de iisdem cf. L, Schmidt, Ethik der 
ahen Griechen U, 403 sqq. 

' Ita MarUnaen, Die christl. Ethik II, 264: ,Wenn wir also behaupten, 
dass in gewissen schwierigen FftUen eine ,Unwahrheit aus Noth' Platz greifen 
kSnne, welche um der menschlichen Schwachheit wilien zu gestatten sei und 
imter den gegebenen Yerh&ltnissen berechtigt und pflichtmftssig heissen dUrfe : 
80 kdnnen wir auf der andem Seite nicht umhin einzurftumen, dass in einer 
jeden derartigen Unwahrheit etwas von Stinde, ja etwas ist, was der Entschul- 
dignng und der Yergebung bedarf.* 



(50 Sectìo L Liber L Caput m. Articaliu 2. § 1. 

passim sectamur esempla. ' ^ Ceterum inter illa falsQoquia 
plora sunt, quae vel ambigue dictis annumerari p^ 
ex ignorantia invincibili et bona fide patrata si , 
formali vacant, vel in sua conexione cum tota sac: 
rarum oeconomia propheticum ac mysticum momem i oc 
3. Perperam quoque ad hoc ratiocinium quia coni 
dicens: «abstinere a falsiloquio ceterum piane innoziOy 
grave imminens perìculum averti possit, esse actum vìrt 
roicae; talem autem lege generali a quovìs homìne ei" 
posse*. Hanc enim indulgentiam affirmativum quìdem o 
aliquando patitur, numquam vero officium naturale negati 



B. De afBmatm TvnoUiif 

58. Praeceptutn veritatis manifestandae , utpote afiSrmativi 
non omni casu, sed suppositis tantum certìs adiunctis obligat, 
scilicet cum alteri verìtatis a nobis exquirendae speciale i , 
ubi verìtatis positiva manifestatio necessaria est ad aliud 
certum atque urgens officium adimplendum. Quin inuno sae^ 
cariiatis d iustUiae praecepto ad cdandam veriiatem gravi 
obligamur. 

59. In bac ipsa sociali necessitate ius arcani fundator, < 
nobis facultatem legitimam concedit secreta quaedam occul 
et ab aliis exigendi, ut eadem, si forte cognoverint, pai r co 
tent, nisi altius officium intervenerit. Quae obligatio g i ei , 
1. si contractus vel apertus vel tacitus, qualis v. g. < i 
fidentialis consilii petitio, accesserit; 2. si secreti cognitio 
aliqua, v. g. minis, violentia, furtim ablata vel rescissa ey >la 
extorta fuerit. In iis igitur adiunctis per se non solum li< i 
etiam praecipitur, ad celandum secretum mediis idaneis 
honestis uti. Inter huiusmodi media falsiloquium computare 

est ; tacere autem frequenter ad illum finem minime conducit, i 
proditioni secreti vix non aequivalet. Hinc non solum iustituiei 
sed vitae socialis etiam interest quaestio: num aliae praetereft 
celandae verìtatis industriae et quales licite adhiberì possint, ubi 
eiusmodi necessitas urget? Tales plerumque ab auctoribus non 
minus religione quam doctrina praestantibus recenseri solent : dia* 
simulatio, ambigua locutio seu aequivocatio , necnon (certa posita 
condicione) restrictio. 



' Lib. contrft mendaciam o. 9 



De oMciis muttiis circa bona animi. — Circa bona intellectus. Ql 

Ynlgo notum est, quantis calumniis et odiosis interpretatio- 

liaec catholicoruin theologorum doctrina moralis per haere- 

potissimuin hypocrìsin ac deinceps per docilem multorum 

itiam a saeculo obruta fuerit et ad praesentes usque dies 

ìt obruatur, quasi illa artificiose veracitatis officium eludere 

Is convicia interim eo minus nos movere debent, quod 

bo in Togare licet, qua fronte ii ipsi, qui mendacium oM- 

: I tum declarare nil dubitant, eos tamquam veritatis minus 

I ; re audeant, qui soli nullum deliberatum falsiloquium 

docenty ac propterea aliunde honesta media disqui- 

, quibus urgente necessitate citra mendacium ius et officium 

ircani servari possit? 

Dissimulcttionem per se inhonestam non esse ac proin ob 
9 rationes licite vel etiam laudabiliter adhiberi posse vel 
ex obligatione aliquando debere, ex iis, quae praedicta sunt 
(o. 54), satìs colligitur. 

Neque etiam, ubi insta causa suadetur, illicitum censendum 

to aut agere ambigue, i. e. ea verba aut signa actionesve 
ei adhibere, quae e sua natura et communi sensu non ad 

i aignificationem determinantur, sed duas vel plures admit- 
;. Nam talis agendi modus neque ex parte eius, qui eo utitur, 

)quium est, neque alios per se in errorem inducit. Non est 
falsiloquium, quia, ut supponitur, quod ille in mente habet, ob- 
iective atque exteme vere enuntiat. Non per se falsum prò vero 
suggerii; nam dum ambigue dictum vel significatum aliorum atten- 
tionem in plures sensus distrahit, id solum per se et secundum 
rationabilem aestimationem efficit, ut in eorum mente verum 
intemoscendi difficultas atque bine sufficiens iudicii suspendendi 
ratio suppeditetur. In hoc ipso autem veri celatio consistit, quam 
qui intendit in praedictis circumstantiis, finem iustum ac honestum 
intendit, et medio non minus honesto ac iusto utitur. Quod si 
alter hac occasione definito iudicio erroneum sensum temere arrì- 
piat, id per acddens evenit et legitime permittìtur eiusque im- 
prudentiae imputandum, qui iudicat ultra id, quod obiediva dicti 
ratio, per se indefinita, suadet. 

Ex eadem vero consideratone liquet toties aequivocationem 
iUicitam esse, quoties ipso finis, ad quem dirigitur, videlicet ce- 
lare veritatem, illicitus atque iniustus est. Ideo in pactis, foede- 
ribus, causis iustitiae, coram superiore et iudice legitime interro- 



62 Sectio I. Liber I. Caput III. Articulns 2. § 1. 2. 

gantihus nefas est ambiguitate uti ; lied vero, ubi <ibsefUe < 
speciali obligatione, per ìUam aut malum avertere aut b< 
servare vel obtinere possumus, ut v. g. in strategemat 
sedandis hominum passionibus, declinandis persecutìoni 
aliquando contingit. 

61. Bestrictio distinguitur mentalis et realis seu exte^ 
sibilis). Mentalis (pure mentalis) est dictum vel factu 
praesentibus adiunctis ad unam significationem determin om, 
tantum si quidpiam mente retentum adderetur, menti confo 
esset. Haec a mendacio nil discrepat et semper iUicita est 

Bestrictio realis seu extema est locutio vel actio, coius ' 
sensus in eo, quod a loquente vel agente exteme manifestataP* 
obiective exstat, et quamvis aliqua ambiguitate involutus ab tir' 
tero tamen ex adiunctis et signis extemis colligi potest. 
si rem spectas, ad ambiguam locutionem merito reduci 
atque iisdem moralibus condicionibus subiacet. 

62. Et haec quidem theoretice verissima sunt, in praxi i 
per hominum pravitatem vel levitatem a periculo illusionb a€^ 
pravi usus minime vacant. Propterea praeter cautiones iam aOe^ 
gatas practice haec insuper intuitu boni socialis omnino B&t^ 
Vanda sunt: 

1. Tum aequi vocatione tum restrictione sensibili uti n 
passim ac temere aut sine causa satis gravi, habito i t 
bonum, quod servandum aut consequendum, aut malom, quod n- 
tandum proponitur. Alias enim ipsam proximi deceptio i 
quis non tam permittere quam intendere censendus est, di 
randi perìculum illi subiicit, quod sine omni suo inconunodo vi 
posset. Praeterea ipsa eiusmodi usus frequentia fidem ac 
ciam, hominum societati tam necessariam, non mediocrìter ì 
pediret. 

2. Quo difficilius est prò rerum ac personamm praesentibas 
adiunctis ex vera ceteroquin ambiguitate genuinum sensum ootti- 
gere, eo graviore causa opus est, ut ea licite utarìs. 

C. QiuMfiio ivrii. 

63. Utrutn et quatenus mendacium per se iustUiam vicld sea 
quatenus quisque ius in alium habeat, ne dictis vel factis in et^ 
rorem ducatur, quoad nonnulla controvertitur. Gertum qoidem 
apud omnes est neminem habere ius conatum ad veracitaUm p(h 



Circa integritatem et perfectionem moralem. QQ 

, i. e. ut alii, quae noverìnt, illi manifestent. Quaerì igitur 

tantum potest, utrum saltem absolutum ius habeamus ad vera- 

i negativam, i. e. ut aliì, si nobiscum agunt, sincere et abs- 

< 1 ione agant. Qua in re tres casus distinguendi sunt: 

vel I mendacium praeter malum mere intellectuale aliud insuper 

inum infertur, vel non, vel etiam bonum aliquod mediante 

)re praestatur. 

1. In primo casu dubium non est, quin ratione damni sequentis 
deceptio sit iniuriosa. 

2. Etiam in altero casu, ubi error est mere speculativus, 
deceptio per se iniuriam continere merito dicenda videtur^. 

7um enim errorem alteri suggerendo, verum intellectus malum 
, seu bono privat, quod ipsi seclusa fraudo naturaliter 
3iiiret, quamquam illud per se grave plerumque non sit. 

3. In tertio casu tametsi mendacium ratione boni, quod affert, 
lidtum non evadit, iniuriam tamen non continet. Etenim qui hoc 

deceptionem patitur, eam quidem rationabiliter improbare 
prout est peccatum centra virtutem veracitatis, non tamen 
lus est contrarium suo iuri, cui in bis adiunctis cedere prae- 
jr. 

§ 2. Circa integritatem et perfectionem moralem. 

6t Mutuum hominum amorem bene ordinatum circa hoc prae- 
cipue genus honorum noft solum negative, sed positivis etiam 
operibus, ubi occasio se ofifert vel adiuncta postulant, exercendum 
esse satis per se liquei. Huc pleraque illa officia pertinent, quae 
spiritucdis misericordiae nomine vulgo comprehenduntur. Et haec 
qnidem qua affirmativa sunt, per se ad officia tantum ethica per- 
tinent, quamquam ratione muneris vel adiunctorum saepe etiam 
institiae obligationem imponunt. 

His igitur omissis ad ea potius sermonem restrìngimus, quae 
m hac materia negativo praecepto sive caritatis sive iustitiae 
prohibita sunt, et omnia damna integritati vel perfectioni morali 
colpabiliter illata complectuntur. Ea autem commode ad duos 



* Ad contrarium probandum, spoetata natura sociali sermonis, sane non 
sufficit ratio, quam affert Cocceii 1. e. § 521: ^Sernio res mea est, et lo- 
calo ad actiones humanas pertinet; quilibet autem suarum actionum dominus 
est, ac de soia actionibns prò lubitu disponere potest. Hinc nemo ius in meas 
actiones et in meum sermonem [?] sibi arrogare poteste 



64 Sectio I. Liber I. Caput DI. ArtìcnliiB 2. § 2 

fontes reduci possunt. Yel enim damnum spirituale ei li 

fertur, 1. subtrahendo media necessaria vel convenien , q 
moralis integritatis conservatio ac virtutis exerciti de 
tentetur, vel 2. positivum aliquod virtutis offendicu % Si « 
dalum praebendo. 

A. De damno ipirìtoali per priYttionem ilkie. 

65. Damnum eiusmodi, quotiescumque non indirecte et l 
permittitur, sed direde fi et intenditur, semper caritatis o 
maxime essentiali et plerumque etiam iuri adversatur: m< > 
congenito et inalienabili, quo unusquisque gaudet, exsist li 
morale, quod tum certe contingit, cum quis fraude vel vi i 
salutis necessario privatur; modo iuri personalis libertatis, i 
nimirum aliquis privatur mediis virtutis moralis e: i , 
quae actu ius habet et quorum usu nullum alienum i < 
Sed de iure libertatis eiusque condicionibus infra i >ndi 

B. De leandalo. 

66. Scandalum^ a S. Hieronymo definitur: „dictum vel / 
minus rectum praebens alteri occasionem ruinae** (spirìtuaUs). ] 
hoc sensu scandalum activum vulgo dicitur; peccatum vero, ad 
quod alter per istud inducitur, scandalum passivum audit. Poito 
scandalum aliquis vel directe operatur vel tanbua permiUit. Illad 
fit, cum dictum vel factum ex natura sua ad peccandom i 

vel ex intentione eo dirigitur; hoc vero, cum tantum per ac 
deus, nempe ob aliorum dispositionem vel adiuncta quaedam 
effectum producit. Sunt enim actiones per se licitae vel 
intrinsece bonae, quae nihilominus aliis peccandi periculom ( « 
possunt. Quid in tali casu licitum seu a scandali activi i r 
exemptum, quid autem prohibitum quidve consultum sit, ex e 
muni lege caritatis, ex specialis officii, quo quis fungitur, : 
tiene, et ex regulis prò imputabilitate effectus mali (P. I, 
n. 198 sqq.) datis iudicandum erìt. 

Omne scandalum vere ac proprie tale hoc duplici maliiia tn- 
ficUur: 1. directe opponitur officio caritatis, quod iubet aliis bonom, 
praesertim spirituale, sincere velie et promovere, graviter autem 
vetat illud corrumpere aut minuere ; 2. implicitam vel explicitam 
voluntatetn peccati, cuius periculo alter exponitur, continet. 

» S. Thom,, S. theol. 2, 2, q. 43. 



De officiis matnis circa yitam et integritatem corporis. 65 

V7. Utrum autem et quatenus rìgorosam insuper iustitiam laedat, 
ì scandali modo tum a specialibus personarum relationibus 
t, Nimirum 

a) Iustitiam laedit qui fraude, dolo, metu, vi et similibus 
un peccandi periculo exponit. Unusquisque enim ius habet 

£ ndi; ne sino legitima ratione inscius vel invitus eximio suo 
privetur, quale est longe abesse ab occasione mali moralis 
ìk gaudere integris viribus ad illud evitandum. 

b) Qui exemplo, Consilio et precibus ad peccandum sollicitat, 
I loquendo iustitiam non violat, sed caritatem tantum, 
at 1 enim periculum, quod ex tali scandali modo sibi im- 
;, iquivis cognoscere et, si voluerit, avertere potest; quod si 
ecerit, in suum damnum consentire videtur et de iniuria con- 

nequit. — Ita quidem generatim loquendo. Sed 

e) Pro specialibus personarum adiunctis, videlicet centra in- 

et generatim eos, quibus vd immatura aetas vel exigua 

jxperientia vix ullum centra seductorem praesidium praebet, 

axemplo etiam et Consilio vera iniuria committi potest, praesertim 

a praeceptoribus , parentibus aliisque , quibus specialis auctoritas 

innocéntes data est. 

Articulus 3. 

De officiis mutuis circa vitam et integritatem corporis. 

Quae sub hoc respectu ex amore bene ordinato unusquisque 
«M ipsi debet, eadem etiam ex amoris praecepto vel negativo 
vel afiSrmativo deberi proximo, ex praemonitis satis constat. Ne- 
que magis probatione indiget omni homini ius congenitum vitae 
(Ague integritatis competere, ut adeo buie formaliter adversetur: 

1. Homicidium directe privato hominis arbitrio quomodo- 
camque patratum K Huius criminis ille etiam reus est, qui alteri 
media ad eius salutem necessaria surripit vel alio modo impedit, 
quominus salvare se valeat. Homicidio quoque annumeratur ab- 
ortus et infantium expositio, ubi haec cum periculo interitus con- 
iimgitur; quod eo etiam gravius est, quod illorum tutela speciali 
obligatione parentibus demandatur, nec aliud illis se defendendi 
praesidium suppetit. 

2. MutUatio, vulneratio et omne genus laesionis vel nocumenti, 
quod corporali organismo infertur. Huc similiter illae etiam impiae 



> 8. Tham., S. theol. 2, 2, q. 64. 
Meyer, Ina luitanle. H. 



66 Sectio I. Liber I. Caput III. ArtìcnliiB 8. 

artes spectant, quae per laesìonem nervorum ad óbtxm 
mentis aciem vel ad tollendum sanum usum facultatum 
suscipiuntur. 

69. Veruni si quidem neque de iure integritatis neqne 
iustitia actionum, quae ei adversantur, ambigimus, alia hic gra* 
quaestio movetur, nimirum: qua defensione vUae atque co 
licite quis uti pos»it, ubi hoc cum pari alterius iure t 
collidere videatur ? Ad quam quaestionem haec praemittenda 

1. lus defensionis congruae per se cum omni stricto iure 
ceditur atque immo in eius conceptu involvitur (P. I, n. 476 
idemque per se spectatum et primitus eidem subiecto ii 
cui competit ius defendendum (ibid. n. 481 sqq.). 

2. Ideo ius defensionis, quod respondet iuri congenito ii 
tatis personalis, per se ius privatum est et singulis indivia 
turaliter competit. 

3. Nihilominus ex fine socialis ordinis pariter natu 
istius iuris primario penes societatem sit oportet, secundario ti 
penes singulos. Ex officio enim naturali societas ad fin 
atque tuenda iura etiam personalia deputatur ac proin pii 
homines in idem officium suo arbitrio exercendum ex iure 
prio nequeunt se ingerere, nisi secundario, i. e. eatenus fc 
quatenus in casu urgentis necessitatis recursus ad auctorita 
publicam non pateat. 

4. Qui in urgente eiusmodi necessitate se ipsum cent 
iustam aggressionem tuetur, id non ex praesumpta del< i 
societatis, sed ex iure proprio naturali agore dicendus < . Pro 
tali enim societas quasi non exsistit, aliunde autem vero \\ 
gaudet et inviolabili, non a societate accepto, sed in indivi 
natura fundato; deficiente igitur societate ipsi iuris subiecto e 
quoque tutela ex iure proprio competit. Quippe ex naturae or- 
dine medium fini, non finis medio subordinatur. Ergo ius defen» 
sionis in casu necessitatis urgentis (Recht der Nothwehr) mmto 
inter iura hominis naturalia congenita seu connata numeratur. 

5. Quotiescumque id fieri potest excluso gravi incommodo ei 
sino damno proximi, unusquisque tenetur eo iure uti, vi praecepti 
videlicet, quo vitam et corporis integritatem mediis saltem ordi- 
nariis servare iubemur. 

G. Quamquam nil obstat, quominus quis iustae etiam aggres- 
sioni seu tali, quae a legitima potestate procedit, per fugam se 



De officìis matuis circa vitam et integrìtatem corporis. 67 

}trahat (suo enim iure utitur), violentam tamen resistentiam 
Hi opponere non licet. Id enim esset manifestum ius violare. 
Qnibns praemissis tota quaestio ad solum casum aggressionis 
\e sub iis adiundis reducitur, quae innocuam defensionem 
udunt. Eo refertur 

Tli« XII. Yiolenta yitae defensio, immo et cruenta, 
it, < aggressorem iniustiun, serrato „modera- 

ulpatae elae^^ iure naturae licita est K 

Praenotanda. «Moderamen inculpatae tutelae'', quae vul- 

formula iuris est, eas ipsas iustae defensionis condiciones 

eomprehendit, quas partim in praedictis iam insinuavimus. Exigit 

rum, 1. ut defensio violenta non nisi centra aggressionem in- 

m et actualem suscepta sit, insuper ad solum casum urgentis 

ctetur eique tum in se tum in modo proportionetur ; 

2. ut € em proportio , quantum ex adiunctis et prudenti prae- 

one licet, inter bona, quae invasione perìclitantur, et malum 

m ri ex defensione eventurum servetur. Itaque cruentam re- 

D 1 tentare non licet, quamdiu vel recursus ad officiales 

p t securitatis vel fuga sine gravi incommodo patet, ncque 

volnere feriendus est adversarius, ubi minae sufficiunt, nec gra- 

vius sauciandus, quam efficacia defensionis postulaverit. Similiter 

generatim loquendo moderamen excedere dicendus est qui temere 

ad necem usque aggressoris a quavis leviore corporali iniuria se 

defendere suscipit, vel qui in defensione ceteroquin invasioni ac- 

commodata odio potius aut vindictae cupiditate ducitur. 

Probatnr I. Praedicta defensio neque iuri neque officio ca- 
ritatis contraria est. Ergo licet. 

Prob. ante e. ad 1. „Non iuri repugnat.^ Eiusmodi actio 
eatenus iuri contradiceret, vel quatenus homo privatus in tanta 
licet necessitate constitutus omnino ius non haberet mediis necessi- 
tati accommodatis vitam tuendi, vel quatenus laesio aut occisio in- 
vasoris indolem prae se ferret mutilationis vel occisionis directae. 
Atqui neutrum admitti potest. Non primum : nam ius vivendi con- 
natum est et qua tale simul cum coactiva sua inviolabilitate quod- 
vis ius publicum ordine praecedit; ergo nequit irritum fieri eo, 



" Cf. S. Thom.y S. theol. 2, 2, q. 64, a. 7. De Lugo, De iustitia et iure 
disp. 10, sect, 6. Le89iti8 1. e. 1. 2, e. 9, dub. 8. Molina, De iustitia commu- 
tatÌYa tract. m, disp. 11. 



68 Sectio I. Liber L Capai III. Articii]i» 3. 

quod per accidens auctorìtas sodalis, quae ad praesidium, 
ad abolitionem ioriam prìvatonim ordinatur, aliquando e 
manere fùngi non possit. Non alterum: nam malnnif qQ< i 
gressorì evenite neque ut finis neque ut medium intenditur, i 
diu quis moderamen ineulpatae tutelae non exoedit, sed 
legitime permittitur ^. Qui enim remedio efficaci et aca 
vim ininste aggressivam a suo corpore arcere nititar (in ] 
finem videlicet actio defensiva suapte natura et imi diate 
gitur), procul dubio suo iure utitur. Quod si interim vis 

gressiva detrìmentum capit aut etiam destruitur, id n 
sed invasori imputandum est. Ergo . . . 

Prob. antec. ad 2. „Xeque cantra officium caritatis 
Quamvis enim negativo officio abstinere a directa alterìus 1 
occisione aut laesione semper tenemur, non tamen » 
quavis condicione affirmative obligamur, ut alterìus vitam et 
grìtatem servefnus, idque tum certe contingit^ cum positiva ei 
carìtatis praestatio tam grave nostrum incommodum adinn 
habet. Ergo carìtatis officium per se non exigit, ut quis 
proprìam iniustam necem potius patiatur, quam iure defe 
utendo alterìus mortem permittat. 

Probatnr U. Eidem verìtati communis hominum persuasiOf 
quae ipsius naturae rationalis vox est -, perfecte consentit, coi et 
in animalibus analogus naturae instinctus esse cognoscitur. 

* Assentiri neqnaquam possamas opinioni eonun. qui iure mahurtut afi- 
qnando licitum esse existimant ìpsara occiaionem invasoris imiendert, qoamàè 
scilicet ad effìcacom defensionem non qnaliscomqae debilitatio, sed ipaa man 
appareat omnino necessaria. Qaomodo enim hac intentìone nihiloiiriDnB ab 
actione defensiva qnalìtas dìrfrti faomìcidìi escludi possit. band iataDegìtar. 
Directa autem occisio bominis nisi publica auctoritate fiat, iure naiurae biob- 
quam et nulla condicione licita tst. Ideo bic omnino tenenda daiiasima aan- 
lentia .^n^rolici doctorìs 1. e. a. 7: .^>uia incidere bominem non licei nisi paUlea 
auctoritate propter honnm commune. illicitnm est qnod bomo intendat oocìdert 
bominom. ut se ipsum defendat. nisi ei. qui babet pnblicam andorìtatem , fu 
intendens bominem occidere ad sui defensionem refert boc ad pnblicQin bonoB, 
ut patet in milite pugnante contra bostets et in ministro iodicis pognante oootim 
latrones. quam^-is etiam isti peccont. si privata libidine moveantnr.* — Intra 
lìmitos orco iuris *i<ift.ni7f> alius modus iuste procedendi non exstat, nisi ut, 
dum ,*t\\i officax dofonsio, i. e. efìficax repulsio vis aggressivae. intenditnr, malum 
inde ntvessario oveniens invaiiori ut laesio et letifera aliquando destiHGtio ag- 
gressivi organismi iuste :-rrmi:iatur, Id. quod pnlcbre explicat & T%oma$ 
eodem articuìo 7. Vide et Ciirt^mi Comment. in bunc locam. Sckiffimi^ Di^nt. 
pbili^. moralis (159!^ p. SI. « Ci. Cic, Pro 3rilone e 4. 



De officiìa matais circa vitam et integritatem corporìs. 69 

Adde, quod, nisi talis actio liceret, publicae securitati atque 

ini sociali pessime provisum foret. Ita enim proborum prae 

ris mansuetudo atque innocentia, quo fidelius ab omni vio- 

. defenaìone abstinerent, eo magis improborum audaciam in se 

verteret, unde continuis periculis obiicerentur ^. 

CoroUarìa. I. Quemadmodum vitam, ita et corporìs inte- 

atem adversus iniustum aggressorem violenta manu defendere 

servata tamen proportione moderaminis inculpatae tutelae. 

IL Neque per se illicitum est eadem defensione uti centra 

3s aut illos, qui errore ducti nos invadunt, vel qui nobie 

extremum perìculum fugientibus obstacula iniusta opponunt, aut 

necessaria surripiunt, modo illud discrimen proxime immi- 

nec leniore ratione evitarì possit. 

m. Quod quis licite potest in defensione sui ipsius, idem 
st etiam prò aliis centra iniustam invasionem tuendis. Immo 
ex praecepto caritatis ad id tenetur quisquis sine gravi suo 
imento auxilium praestare valet, aut qui aliunde speciali vin- 
calo vel officio perìclitanti obstringitur, uti v. g. parentes suis 
liberis aut vice versa 2. 

Notanda ad solvendas difflioultates. 

72. 1. Rem ipsam minime attingunt qui cruentam sui defen- 
sionem ex solo iure naturae probarì posse ideo negant, quod 
nnlla quantumvis extrema necessitate homini licere possit in suos 
asus, i. e. ad se ipsum salvandum, alium hominem interimere, quod 
esset facere malum, ut eveniat bonum, vel anticipando patrare 
idem nefas, quod alter patrare in animo habet. Hanc accusa- 
tionem illi sane auctores difficile declinare possunt, qui thesin 
nostram ex eo probare conantur, quod ius aggressoris in conflictu 
cum iure eius, qui iniuste invaditur, buie cedere debere existi- 
mant. Nisi alia probandi ratio daretur, tutius certe relieto iure 
naturae in solo iure positivo vel expresso vel praesumpto nite- 
remur, eo magis, quod ex hoc capite per se legitimam rationem 
peti posse nomo est qui dissentiate. 



* Of. de Lago 1. e. § 142 et Molina 1. e. disp. 18, n. 2. 

« Cf. Leasius 1. e. dub. 13. 

' lam in lege motaica Exod. e. 22 legìtur eum, qui furem nocturnum occi- 
derit, non esse reum homicidii, nempe, ut explicat S. Aagostinus, quia discerni 
nequit, utrom venerit animo occidendi an furandi tantum. A fortiori igitor in- 



70 Sectìo I. Liber L Caput III. Articiilas 3. 

2. Quod licitum esse asseritur, non eo ipso et per se 1< 
etiam praeceptum esse dicitur; unde ampia caritatìs etiam 
roicae exercendae copia manet^. 

3. Quamquam autem nihil impedit, quominus de se aecai 
quis in tali adiuncto consUium caritatis atque beroicae vìrti 
exercendae agnoscat, cavendum tamen, ne bine generale 
caritatis praeceptum construatur. Nam eo ipso, quod 
defensionis potestas cunctis concessa boni etiam publici plurii 
intersit, proportio, quae inter bonum tuendum et malum 
tendum servanda est, nequaquam secundum totam rati am 
hauritur, respiciendo solum valorem vitae propriae et f e» 
addito etiam utrimque forte inaequali aetemae sortis discrim 
Quod si enim ob hanc rationem optimus quisque et suae inno< 
conscius bomo teneretur a sui defensione abstinere, ne adve: 

in actu peccati constitutus forte cum temporali simul aetei 
mortem incurrat, multo graviora inde publica mala evenirent, 
longe pluribus etiam intuitu salutis aeternae exitiosa. 

73. SoholiniD. Inter alias condiciones ^moderamen incolpatae 
telae* hanc etiam requirit, ut aggressio iniusta sit aetualis, quìa 
actio violenta illi opposita non esset vera defensio, sed praeveniens ag- 
gressio. Quae condicio in hac re eo maioris facienda est, quod ali- 
quando eius defectus aut laxior interpretatio ad graves abusus sub specie 
iuris inducere posset. Actualem quidem aggressionem a non actuali 
dignoscere facile est, ubi invasor iam manifesto impetu et strìcto ferro 
te petit. Fieri autem potest, ut vel ex modo exsequendi scelerìs vel 
ex delectu armorum, quae in magnam distantiam letiferum effectum pro- 



iustum aggressorem vitae occidere lege permittìtur. Porro secundum effatum 
pontificium (Alexandri III et Innocentii III) ,vim vi repellere leges omniaque 
iura permittunt*. Qui igitur alio modo vim efficaciter repeUere non potest 
nisi occidendo invasorem , uitens iure positivo et auctoritate publica id agere 
licite potest, semper tamen servato moderamine inculpatae tutelae. Cetenun ratio 
iuris naturalìs, qua cum S. Thoma thesin probavimus, prò quocumque casa neoes- 
sitatis sufficere videtur, ideoque per se opus non est ad ius positivum recorrere. 
* Hinc animadvertit Lessim 1. e. § 55: «Etsi licitum sit occidere in- 
vasorem, quando aliter nos tueri nequimus, tamen saepe est salutare eonsUium, 
permittere se potius occidi quam occidere.* Et affert auctoritatem S. Anto- 
nini, S. Augustini et S. Ambrosii, qui praeter ius, quod agnoscont, simul 
exemplum Ghristi et sanctorum et evangelicam perfectionem fidelibus obversarì 
volunt Maxime ,quia caritas, etsi non obliget, tamen ad hoc magia inclinata 
ne proximus in aetemum pereat*. Quod si autem ipso invasus «putaret se 
esse in peccato et valde timeret damnari, . . . magia tunc teneretur diligere 
salutem animae suae quam proximi*. 



De officiis mutois circa bona statua extemi. — Circa honorem. 71 

I ont, aliisque cìrcmnstantiis minus dare pateat, quandonam actio 

] tilis incipiat esse actualis. Itaque ad rectum formandum in tali casu 

rale iudicium haec generatim statai possunt: Ut quis actualis ag- 

gressor censeri possit» certe non sufBcit gravis suspicio, nec certo testi- 

> accepta scientia de eius animi proposito vel decreto, te prima 

i opportunitate interfìciendi. Talem praeveniendo occidere iure de- 

) minime licere vel inde colligitur, quod interim vel fuga te sub- 

yel recurrere ad praesidium publicum potes, vel si neutnun abs- 

gravì incommodo pateret, vigili observatione adversarìi ad omnem 

e armis et amicorum auxilio te praemunire. Aliud dicendum, si 

(supposito certo eius in te hostili Consilio) extema operatone, quae 

proxima praeparatio exsequendi sceleris, eo ipso invasionem realiter 

h> et, ut si e longinquo sclopeto armatum iam fere ad iustam 

• ntiam tibi appropinquantem aut etiam sclopetum ad ictum 

mtem vìderes, nec fuga sino gravi periculo vel dedecore (ut prò 

lìro itarì evenire posset) pateret. Tunc enim simili armorum genere 

is licite illius telum praevenire potes, quod prò rei natura vera 

io, qua vis vi repellitur, dicenda est. Ncque inferas hic mortem 

asorìs directe intendi, ut vita propria salva sit. Quod intenditur, est 

reptdsio vis actu aggressivae, quae hic per accidens est vivus or- 

i 18 hominis, qui dum telo attingitur, ab auferenda mea vita ar- 

r, et hic effectus iustus et bonus est, quod autem simul moritur, 

i est malus, qui permittitur. 

Articulus 4. 

De officiÌ8 mutuis circa bona status externi, 

§ 1. Circa honorem. 
A. Honoris notio. 

74. Honoris nomine late accepti quodvis alienum de perfec- 
tianibus nostris benignum iudicium complectimur ; de perfectio- 
nibus, inquam, pariter late sumptis, i. e. de quibusvis moralibus 
aut physicis personae dotibus vel attributis, quae ad eam in so- 
detate homana commendandam faciunt. Quod si eiusmodi iudicium 
intemum est, bona existimatio, si sermone declaratur, lauSy bona 
fama, si tota agendi ratione se prodit, strictiore sensu honor vo- 
catur. Gloria maiorem honoris gradum significat et tunc haberi 
censetur, cum bona existimatio et laus ob eximias perfectiones a 
magna hominum parte singulari ratione tribuitur i. — Inde colliges: 

» S. Thom,, S. theol. 1, 2, q. 2, a. 2; 2, 2, q. 103, a. 1 ; q. 129, a. 1 
et 2; q. 132. 



72 Sectio I. Liber I. Caput III. Articnlos 4. § 1. 

1. ludicium, quod honorem constituit, aut vero fanda 
niti potest aut putatido tantum et falso, Simìliter ergo et ve 
et falsus honor distinguitur. Uterque porro talìs est Tel absi 
vel rdative, prout dicìt conforraitatem vel difformitatem cum 1 
damento secundum eius veritatem obiectivam et intemam vel 
cundum eius realem manifestationem externam, quae sola din 
alìorum aestìmationi subiicitur. Itaque eatenus etìam honor 
absolute tum relative falsus est, quatenus oh qualemcui j 

f ectionem homini ita exhibetur , ut non principaliter in D , i 
quo onmis perfectio largitur, referatur. 

2. Honor suapte natura bonum sociale est, et vems q 
honor (solus per se homini debitus) conaturalis, immo, si hoi 
bene sapiunt, necessarius virtutis fructus eamque velut \ 
concomitatur. 

3. Sed prò humani iudicii defectibilitate , prò hominum ' 
ignorantia vel malevolentia idem bonum est inconstans et in ] 
honorati potestate minime situm. Quare veteres: ,, Honor est 1 
rantis, non honorati.'' 

4. Ideo et plus minusve pretii habet, quo maior est sap 
et auctoritas eorum, a quibus exhibetur. Piane autem 

et contemnendus est, qui per hominum perversitatem vel < 
tatem, inverso rectae rationis ordine, aliquando apertìs vit 
nefariis conatibus defertur, vel ex aperte falsis et irrational ih 
hominum praeiudiciis oritur. 

B. De iure oirea honorem et fiuAtm. 

75. Honorem eo sensu quaerere omnes tenemur (a fortiere iure 
nostro possumus), ut sollerter ea agamus, quae honore digna smit. 
Sed praeterea specialis etiam quaedam cura ad bonam alionim 
aestimationem et bonam famam comparandam et conservandam 
moderate ordinateque adhibita et ad altiorem finem directa prò 
variis vitae statibus vel adiunctis modo licita modo etiam prae- 
cepta est. Eiusmodi obligationem nobis imponi ratio dictat, quo- 
ties illud bonum ad officia nostra rito implenda necessarium fuerìt ^ 
(cf. etiam thes. IX, n. 46). Vel inde igitur satis apparet, ho- 
mini non posse non iui^ etiam aliquod circa honorem et bonam 
famam naturaliter competere, quod aliorum arbitrio violari ne- 
fas sit. 



* S, Thom., S. theol. 2, 2, q. 73, a. 1. 2 et alias. 



De officììs mutuis circa bona status eirterni. — Circa honorem. 73 

De hoc iure haec fere notanda videntur: 
t. 1. Eius obiecium esse non potest nisi honor saltem relative 
, seu talis, cuius fondamentum aliquod aequo alìorum iudicio 
nabile exstat. 

2. lus honoris ahsolutum atque omnibus hominibus per se 
ne eam tantum banam aestimationem respicit, quae negativa 

;ar et in eo sistit, ut alteri mali nihil et proinde ea bona 

tur, quae humana personalitas simpliciter spoetata con- 

Natura autem unusquisque habendus est personali aesti- 

me dignus et bonus ; eaque legitima possessione non excidit, 

les quem et quatenus exceptio positive probatur. 

3. lus honoris non striate absolutum, sed partim hypotheticum 
iwnam existimationem insuper positivam comprehendit, eam sci- 
lieet, qua alicui personae illa etiam bona adscribimus, quae non 
iam uram humanam secundum se consideratam comitantur, sed 
d particularia aut virtutes acquisitas supponunt. Quamquam 

e per se derivari nequit ius ab aliis positivam honoris testifi- 
cationem exigendi, negativo tamen officio omnes prohibentur, ne 
rariis actibus (qualis certis in adiunctis etiam omissio esse 
potest) illi detrahant. Et in specie circa virtutis etiam acquisitae 
gradum ordinarium (inter homines probos communem) valet 
axioma: tamdiu aliquis habendus est bonus, quamdiu malus esse 
non probatur. 

4. Generatim itaque vi huius iuris unusquisque exigere valet, 
ne quis alius, altiore ad hoc potestate non munitus, vel absque legi- 
tima causa, eum impediat, quominus eo honor e eaque bona existi- 
tnatione vel fama fruatur, quam possidet vel quam secundum eius 
fundamentum extrinsece cognoscibUe merito exspectare potest, — 
Dicitur „ altiore ad hoc potestate non munitus^, nam per senten- 
tiam iudicis legitime aliquis in poenam criminis suo honore pri- 
vari potest. — Quae praeterea » legitima causa** laedendi honoris 
prò homine privato esse queat, ex infra dicendis collige. 

G. De eiosdem ioris laenonibiui. 

77. Tum honor proprie dictus tum fcrnia variis modis laedi 
possunt: 

1. Honor laeditur: interne per contemptum vel temerarium 
iudicium vel suspicionem ; exteme per contumeliam seu actum ex- 
temum, quo quis alium praesentem declarat aut tractat tamquam 



74 Sectio I. Liber I. Caput III. Articolus 4. § 1. 

exìstìmatione indignimi vel ob perfectionis alicoius defe< 
ob imperfectionem sive physicam sive moralem, sive ve o 
falso affictam. Ad contmneliam referuntur convicium, impro i 
irrisio, subsannatio, quae omnia imis periti tamquam per i 
lentiam iniuriae nomine comprehendunt, istamque propterea n 
verbalem aut symbolicam distinguunt, prout facto, verbo aut 
infertur. 

78. 2. Fama praecipue per calumniam et detrac ^ viola 

nia est falsi crìminis impositio, haec veri sed occulti d< i 
festatio. Per calumniam non secus ac per contm a ven 

inferri iniuriam probatione non indiget. Sed is etiam, q ai« 
legitima causa occulta ddicta aUerius manifestat, centra it 
peccai, Id ex praemissis principiis in dubium vocari non p 
Talis enim absque legitima causa efficaciter contribuit, ut al • 
in bone suo, quod relate ad eos, qui iUud crimen ignor 
time possidet, damnum patiatur, praeterquam quod cum 
iactura plerumque alia quoque plurima bona, quorum pec- 
cando non perdidit, amissurus sit. Neque dicas, aequum 
esse quemquam meliorem famam habere quam meretur. ] 
multo minus aequum et iustum est unumquemque alien 
dicem ac vindicem se constituere ; solius namque iudicis est 
cuiquam propter demeritum, i. e. poenam, infligere. O 
quantum intersit felicitatis publicae etiam et privatae, ut 
omnia delieta palam innotescant, nemo est, qui non sentiat. — 
Dictum est: ^absque legitima causa** ; talis enim habetur: a) Si 
criminis manifestatio rationem habet merae defensionis nostri vd 
aliorum, ut cum aliquis propter bonam famam, quam post de- 
lictum retinet, nobis vel aliis nodvus aut periculosus exsistil 
Tunc autem, quantunx res patitur, caritatis ratio habenda et 
defensionis moderamen servandum est. b) Si illa quasi per acd- 
dens et praeter directam intentionem cum alio nostro fine honeeto 
et magni momenti conectitur, quem iure nostro prosequimur. In 
tali enim casu secundum regulas imputationis saepe repetitas 
alterius damnum legitime permittitur, dununodo tamen ratìona- 
bilis proportio non excedatur nec pluribus notificetur occultom, 
quam necesse est. 

Detractio et calumnia in hominum commercio diversimode 
committi possunt : modo aperta declaratione, modo maligna inter- 

* ^^ Tkom., S. tiieol. 1. e. q. 73. 



De offidis mutuis circa bona status extemi. — Circa honorem. 75 

.tione factorum, modo exaggerando defectus, modo negando 
ut ìmmìnuendo dotes vel merita aliorum, modo aliquem laudando 

ut potius insìnuetur vìtuperatio, modo etiam tacendo in iis 

antiis, in quibus silentium non est mera permissio, ut 

il diffametur (quae esset cantati tantum contraria), sed po- 

ì approbatio et confirmatio. 

D. De defemione honorii. 

Honorem et bonam famam, cuius aliquis vere ius habet, 

iure suo atque licite defendere potest. Sed quoniam pleri- 

nines per se iam in boni huius studium ita propendent, 

le facilius in ea re modum excedant, quam a debita men- 

< idant, iuvat potius recti ordinis limites definire, intra 

ì is istiusmodi iuris legitimus semper eontineatur ne- 

Et vero debita haec moderaminis ratio e triplici capite colli- 
. est: 

1. E pticcUa consideratione et aequa existimatione iniuriae, 
quia 86 laesum putat. Animo enim commoto facile evenit, 

vel iniuria cematur ubi nulla est, vel imaginationis aestu 
gravissima appareant quae levissima sunt, et quibus non minus 
efficaciter quam suaviter medendis prudens dissimulalo et magna- 
nimis patientia longe aptissima esse solet. 

2. E necessitate socialis ordinis servandi. Non minus enim 
honoris ac aliorum iurium coactiva defensio ad officium auctorì- 
tatis publicae pertinet; itaque iudicii publici intercessio invocanda 
est, si cui privata et pacifica remedia, v. g. falsi criminis aperta 
et obvia refutatio, privata palinodiae petitio etc. , sufficere non 
videantur ad damnum honoris vel bonae existimationis decli- 
nandum aut resarciendum. 

3. Ex ipsa natura honoris et bonae famae. Ius defendendi 
honoris non dat facultatem quascumque prò libitu suscipiendi 
actiones, quae per se et natura sua omne aliud potius dicendae 
sunt quam honoris defensio, etsi per accidens forte et extrinsece 
aUquando ad eiusmodi efifectum conducere videantur^. Id certe 
de iis actionibus valet, quae natura sua determinatum ius alienum 
offendunt. Eiusmodi defensionis modus intrinseco et necessario 
semper moderamine inculpatae tutelae caret et perperam profecto 



* Cf. de Lugo, De iost. et inre disp. 10, sect. 10. 



7t> Sitotio I. Liber I. Caput III. ArticiilaB 4. § 1. 

•uuuoUiatuH et conaturalis malus actionis effectns tantum in- 
iir«K*U> ot logitimo permitti diceretur, praeter quem alius efléctOB 
Ik>iuìcì, i^ui iutendatur, non datur, nisì accidentalis et remotiM. 
l'tiiun autem aliquid ex natura sua ad honorem tnendom vd 
I c^kurandum ordinotur, id ex ipsa indole et natura honoris digno» 
.x-vuviuin est. Hinc manifeste consequitur: 

) uUrntiam physicam quocumque urgentis necessitatis prae- 

v'.Mu susi-optaiu intor legitimos honoris defendendi modos oon- 

luuK'mrì non posse, nec proin licere solius tuendi vel reparandi 

:otu>tiii l'HUria quemquam occidere vel mutilare. Etenim honor 

ua^uo oxÌHtiuiatiu eo ipso, quod physica potestate non possidetor, 

;v\^uv' \i(»loiàtia physica aut erìpi aut defendi aut reparari potesL 

>iuaiA lattar uiusmodi actus malitiam directae laesionìs proximi 

. ouuuot ot plurumque ad vindictam privatam reducitur. Quod a 

veto Av lUàuria reali sou de facto contumelioso quaeratur, quo quia 

uiiiuli .vè»èi^'^x'^<>^^^ alterum afficere attentat, licite sane iniquos 

i^^^iv.-.vu vi arcotur; attamen moderamen inculpatae tutelae in 

ivx .ixìkMi ciuiu t)0 magis cruentam actionem vetat, quo minor 

uoi vvn hoaorÌM iactura penes homines sapientes et probos im* 

•.uh. a! v^ 4Ui> faciliuu prò facta iniuria satisfactio coram indice 

£. De duello. 

vi Muvlluiii ^/woikampO universim acceptum est certamen 

. . . , I x^mlido susceptum cum annis ad occidendum vd vul- 

N ., .,tx^itns, Ihìde differt a rìxa vel certamine sive duorum 

X. 'unuui. k{\\kh\ non ex condicto, i. e. designato tempore et 

Muu . ^0^1 oxiHulitis repentino animi motu armis exoritur. 

...mi iln-'lluiii puhlicum et privatum, prout auctoritate pu- 

V. rn\i»la suHcipitur. 

'\/v»»im» itoruiu voi in causa puhlica vel privata locum ha- 

, • X i lu i^iori oasu instar belli habendum est, eo tantum 

... « . ijiii^il u« dineoptata loco exercituum a paucis ad hoc 

, '. . . .m..,uluu n^rtaniiuo dirimitur ^ Alteri condicioni respondet 

i, .1. .. , .K,,i;.. quod medio aevo inter ordalia (Ordalien, Qottes- 

,1k \^ uumoiabatur ot, quamvis ad eiusmodi usum eradicandum 

■ ;.' » ,^cMut Uoiiiani Pontifices2, froquentor nihilominus ad 

\vnn'luiii ivtuit tir*".* 1. 7. e. 10. 

\ y\A\\ oiJalium lueJio aevo usita**» •* de conatibus ecclesiasticia, 
. . 'x*.jiuiu»ium rirtitifioum, ewn ab rotori in dìasertatione 



De officiis mutuìs circa bona status exterm. — Circa honorem. 77 

azplorandam divino iato, ut credebatur, suffragio vel obiecti 

tninis vel innocentiae veritatem secundum formas et sollemni- 

a lege praescrìptas suscipiebatur. Eo videlicet tenacius 

lui buie superstitioni addicti erant, quod similes praxes iam 

ilibus tum Galliae tum Germaniae populis familiares fuisse 

A. 

Privatum duellum ex iudiciali partim ansam coepisse atque 

paulatim invaluisse videtur, dum spreto fere omni iuris pu- 

vinculo singuli fere domini plenam independentiam affecta- 

., et ipsi sibi manu forti ius dicere assuescerent. Quapropter 

aevo hoc duelli genus in diversissimis causis usurpabatur, 

lo ad comprobandam aliquam veritatem, modo ostentandi 

et roboris gratia vel ex quadam petulantia bellicosae iu- 

} 1 

A saeculo autem fere XV duelli usus ad solam causam ho- 
s restringi coepit, atque hoc nomine nostris adhuc temporibus 
t, tametsi non solum Ecclesiae^ sed etiam dvilibus legibus 
m prohibitus. De hoc solo duello hic agore ad rem nostram 
let; cui haec definitio respondet: certamen singulare ^privata 
ritate honoris vindicandi causa ex condicto susceptum cum 
8 ad occidendum vel vulnerandum idoneis. 
Superfluum hic videri possit hunc morem speciali aliqua re- 
probatione perstringere , cum ex principio praedicto eiusmodi 
corollarium satis per se manifestum sit. Sed quoniam prò con- 
trario errore loco rectae rationis inveterata potius praeiudicia et 
apparentia quaedam nobilioris animi atque virtutìs plerumque 
militare solent, sua utilitate non caret 



(Antiq. ital. t. UI) relata in Patrol. lat. Migne t. LXXXVII, col. 953—968. 
— Cf. et Eùjhhorn, Deutsche Staats- und Rechtsgeschichte I (ed. 4), 453. 

* Conc. Trid. sess. 25, e. 19. Gregor. XIII Const. d. d. 24 Dee. 1582. Cle- 
mens YIII Const. d. d. 4 Sept. 1592. Adde complures propositiones damnatas ab 
Alexandro VU et Innocentio XI. Benedictus XIV Const. d. d. 10 Nov. 1752. 
Plus IX in Const. .Apostolicae Sedis" excommunicationem latae sententiae circa 
dnellam bis verbis confirmavit: ,Excommanicationi latae sententiae Romano 
Pontifici reservatae subiacere declaramus : Duellum perpetrantes, aut simpliciter 
ad illud proYocantes vel ipsum acceptantes, et qnoslibet complices, vel qualem- 
cumque operam aut favorem praebentes, necnon de industria spectantes illud- 
que permittentes vel quantum in illis est non prohibentes, cuiuscumque digni- 
tatis sint, etiam regalis vel imperialis." — Leonis XIII Epist. „De prava 
duellarum consuetudine" cf. Civiltà catt. 1891, XII, 92. 



78 Sectio I. Lìber I. Caput in. Articolus 4. § 1. 

82. ThesiS XIIL Duellum sub titolo satisfai 
laeso honore susceptum legi naturali repugnat \ 

Praenotanda. «Satisfactio prò laeso honore* du 
acceptionem admittit. Vel enim significai vindictam, qi i < 
caeso aut vulnerato ad versano sibi procurare intendit; » 
condicione fere nemo est, qui duellum actionem barbaram 
fariam esse non consentiat; vel modum designai, quo quis i fet» 
sarium vel invitum non tam physice quam moralUer ad id coj 
tum exteme tura interne in animo suo aestimationem sibi i 
quam per iniuriam denega vit: — eoderne quidem, propositum 
gulare certamen acceptando atque ita tacite alterum dignitatfi 
parem declarando (adhuc enim, quamvis prò indole aetatis n 
minus stricte, viget mos antiquorum, in duello iudiciali i 
observari solitus, quo nonnisi viri paris nobilitatis vel civilis di 
tatis sese invicem ad singulare certamen admittebant), — 
vero, experiendo in se adversarii virilem animum atque foi 
dinem. Hanc ipsam potissimum duelli indolem et condicio 
perhibentes, qui eius causam agunt, satis superque eius 
statem se demonstrasse existimant, praesertim cum viz u 
publicum tribunal, ut opinantur, illi fini consequendo sufficiat, 
que non sine gravissimo damno sociali et materiali personae li 
Quapropter duellum nihil differre aiunt a legitima sui bonoram* 
que suonun defensione ob necessitatem urgentem^. In decu 



' De eodem argumento vide ZàlHngerf Instit. iur. nat. I, § 105 — 106. 
Schiffini, Disputationes philosophiae moralis II (1891), 87 sqq. Perìod. .Der 
Katholik' 1864, art. ,Zar Duellfrage', p. 289 sqq., ubi et erìgo duelli historìM 
illustratur. Lehmkuhl in perìod. ^Stimmen aus Marìa-Laach" 1894, art ,Daa Dodi 
im Lichte der Vernunft*, voi. XLVI, 345 (cf. ibid. XXU, 566; XXXH, 158 sqq.). 
Litteras Leonia XIII d. d. 22 Sept. 1891 ad episcopos Germaniae et Anstrù»- 
Hungarìae. A. Wiesinger, Das Duell ver dem Richterstuhle der Religìon, te 
Moral, dea Rechtes und der Geschichte. Graz 1895. O, r. BéUno (prof, hìator. 
Monasier.), Das Duell und der gennanische Ehrbegrìff. Kassel 1896. — CI 
et Schopenhauer y S&mtliche Werke (Leipzig 1874) Y, 891; titoluB spedalis: 
Aphorismen der Lebensweisheit. 

' Quam alte eiusmodi praeiudicia virìs praesertim nobilibos vel rei mifi- 
tarì deditis non raro inhaereant, inter alios candide suo exemplo ostendit /. r. Ba- 
doìcitz (Gesammelte Schriften IV [1853], 14 sqq.), vir clarì nominis et sincere 
catholicus, qui non dubitavit duellum per se spectatum et ab eiuB frequenttlmi 
abusibns omnino condemnandis seiunctum apologetico defendere tamqoam me- 
dium reparandi honorìs et tuendi status socialis familiae interdum ne o e eoa riimi, 
ac propterea certis in adiunctis non solum licitum sed ^praeoepiam*. Qaod 
eo magia mirandum, quod in pracfatione ad idem voi. lY. sollemmB proteetoiio 



De oMciis mutnis circa bona status externi. — Circa honorem. 79 

culi XVUI nonnulli etiam catholici doctores ceterum Ecclesiae 
; mi, fictìone status hominis mere naturalis decepti, duellum 
,tu quidem civili semper illicitum, in hypothesi autem status 
t naturalis aliquando licitum esse posse docuerunt. Yerum 
3 quoque sententia per thesin nostrani excluditur, et merito 
Benedictum XIV proscripta est^. 

Probatnr I. Duellum eiusmodi sive oblatum sive acceptum 
er rationem habet directae occisionis vel mutilationis privata 
i tate commissae. Ergo semper legi naturali repugnat. 

Prob. ante e. Actio duelli ex natura sua immediate diri- 
in vulnerationem vel occisionem adversarii. Quapropter, ut 
i ainus a malitia directae occisionis vel vulnerationis eximatur 
ett uam legitima defensio honoris baberi possit, necesse est, 
1. ut em actio pariter ex natura sua et aeque immediate diri- 
in restituendum honorem laesum — alias enim fieri nequit, 
;us ille malus cum actione naturaliter coniunctus umquam 
( possit indirecte tantum admitti seu praeter intentionem legi- 
] nitti, dum solus alter effectus, qui bonus est, directe 
atur (vide regul. de imputabilitate effectuum actionis P. I, 
n. 198 sq.) — ; 2. ut insuper non excedat «moderamen inculpatae 



contìnetor contra quidquid forte in iis scriptis «cum doctrina Ecclesiae catho- 
iicae conciliari non posset*. — Minna mirum, quod Paulsen, System der Ethik 
n (1894) , 150 sqq. , prò usa duelli moderato praesertim in exercitu magnam 
indolgentiam profitetur. 

* In Const. «Detestabilem" a. 1752 Benedictus XIV sequentes propositiones 
tamquam falsas, scandalosas ac pemiciosas damnavit: 

Prop. 1. Vir militaris, qui nisi oflferat et acceptet duellum, tamquam 
formidolosus, timidus, abiectus et ad officia militarla ineptus haberetur, indeque 
officio, quo se suosque sustentat, privaretur , vel promotionis alias sibi debitae 
ac promeritae spe perpetuo carerò deberet, culpa et poena vacaret, sive offerat 
sive acceptet duellum. 

Prop. 2. Excusarì possunt etiam, honoris tuendi vel humanae vilipensionis 
vitandae gratia, duellum acceptantes, vel ad illud provocantes, quando certo 
sciont pùgnam non esse secuturam, utpote ab alìis impediendam. 

Prop. 3. Non incurrit ecclesiasticas poenas contra duellantes latas dux 
vel officialis militiae acceptans duellum ex gravi metu amissionis famae et offìcii. 

Prop. 4. Licitum est in statu hominis naturali acceptare et ofiferre duellum 
ad servandas cum honore fortunas, quando alio remedio eanun iactura propul- 
sari nequit. 

Prop. 5. Assorta licentia prò statu naturali applicari etiam potest statui 
civitatis male ordinatae, in qua nimirum vel neglegentia vel malitia magistratus 
iustitia aperte denegatur. 



80 Sectio I. Liber I. Caput in. Articulas 4. § 1. 

tutelae"" in omni violenta defensione licita necessarìi Ai 
in duello hoc duplex requisitum semper deficit. Ergo 
rationem habet directae occisionis aut vulnerationis. 

Prob. min. De iniurìa, prò qua ope duelli satisfactio postah 
latur, duplex hypothesis distingui potest. Nempe aut univeraiBi 
centra probitatis, honestatìs vel dignitatis personalis exintinuK 
tionem dirigitur, aut in specie per exprobratam vel insinnataniL 
ignaviam virilis ac fortis animi opinioni detrahit. lam vero in. 
utraque hypothesi actio duelli duplice ilio requisito caret. 

Etenim: 

In prima hypothesi duellum numquam est medium per $$ et 
ex natura sua accommodatum ad reparandum eum honorem, qui 
laesus est et in quo solo ius defensionis fundari potest. Namqae» 
per se illud nil aliud demonstrat quam magnam animi sensifaiU* 
tatem in iis, quae honorem attingunt, dexterìtatem in usa ar- 
morum, animi audaciam in subeundo periculo, non raro etiaiii 
animi indolem vel levem vel superbiae et ostentationi deditam, 
vel ferocem, ad violentas et cruentas concertationes pronam. lam 
vero ista omnia nequaquam honestatem personalem, quae vera 
aliorum existimatione digna sit, per se evincunt, immo plerom-* 
que penes sapientes contrariam potius opinionem merito fovent 
Quodcumque igitur momentum honori favens aliunde in duello 
reperiri possit, illud vel circa aliquem honorem versatur^ qui 
propriam iuris quaestionem per iniuriam suscitatam nequaquam 
attingit, proin defensionis rationem per se nullam habet; vel 
absque rectae rationis suffragio in perversis hominum opinionibuB 
ac praeiudiciis vel arbitraria sentiendi consuetudine fundatur; 
proinde mere per accidens ad reparandum honorem laesum refertur, 
cum ex adverso duellum per se et ex natura sua semper ad oc- 
cisionem vel vulnerationem tamquam ad effectum suum inune* 
diatum tendat. 

Haec autem rei natura et in ea fundata moralis qualitas 
duelli exinde non mutatur, quod forte recursus ad sententiam 
iudicis per accidens ad plenam procurandam satisfactionem non 
sufficero videatur, aut quod quis recusato duello per insana ho- 
minum iudicia grave incommodum vel etiam iacturam honorum 
tomporalium passurus sit. 

Neve dixeris: in ipsa oblatione et acceptatione duelli per se 
aptum medium ad reparandum } laesum continerì; per 



De officiìs mutnis circa bona status extemi. — Circa honorem. 81 

1 enim peti, per hanc praestari virtucUem et tadtam palinodiam 

riae, eo quod acceptans ipso facto adversarìum sibi honore 

sm agnoscere censeatur. Nam actio ista oblationis et ac- 

tionìs, nisi absurda vel ludicra supponatur, separali nequit 

a obiedo, quod est ipsum duellum ex condicto subeundum, 

proin totam condidonem moralem complectitur. 

Ergo — ab hac conclusione nullum effugium remanet — , 

in hac hypothesi revera semper ad directam occisionem 

Tel ionem reducitur. 

h altera hypothesi duellum per externam quandam apparen- 
nterdum quidem per se ad reparandum etiam honorem laesum 
i 1 aptitudinem prae se fert, quatenus exprobratae ignaviae no- 
ìllo facinore efficadter refutare videtur. Sed in hoc etiam casu 
a) ad minimum semper deficit moderamen inculpatae tutelae, 
in omni cruenta defensione requiritur, ut actio defensiva 
1 tamquam directe nociva imputari possit. Scilicet urgens 
nulla est, quod vel inde constat, quod duellum designato 
I et loco initur, neque instat actualis aggressio, sed si qua 
iam in praeterito peracta est; — recursus quoque ad 
ori em ex naturae ordine ad hoc institutam semper fieri 
debet, si privatim res componi nequeat. Vel etiam viri 
p ab utraque parte tamquam iudices delegari prò singulis 
ei )di causis possunt, ut sua intercessione rem pacifice diri- 
t. Ergo ad arma recurrendi numquam urget necessitas. 
Q si autem cui intersit animi fortitudinem facto aliquo com- 
pro e, id facere cum laude poterit, sed non temere et arbitrario 
), sed data occasione in re honesta et rationabili; interim autem 
B uique nobilissimum fortis animi testimonium praesto est, penes 
les sapientes longe efflcacissimum, illud nimirum, quod in gene- 
1 contemptu tam insani hominum praeiudicii consistit. 

b) Ex ipso defectu moderaminis porro colligitur, duello in 
his etiam adiundis non inesse nisi apparentem aptitudinem ad 
finem honoris reparandi. Ignaviae em'm, quatenus vero honori 
detrahit, opponitur virtus fortitudinis , non autem quaelibet au- 
dacia temere et sino prudentiae et caritatis moderamine exer- 
cita. Iam vero defensio honoris cruenta, carens omni modera- 
mine inculpatae tutelae ; manifestatio est non fortitudinis , cui 
verus honor respondet, sed temeritatis tantum et audaciae, cui 
tamquam vitio contemptus debetur. Ergo in hac etiam hypothesi 
eadem malitia duello necessario inhaeret. 

Meyer, Ina lUktorale. H. 6 



82 Sectio I. Lìber I. Caput III. Articulus 4. § 1. 

Probatur II. Duellum etiam ratione periculi, cui ambo pm^^ 
gnantes integritatem sui corporìs et vitam suam temere ezponiaflt 
lege naturali prohibetur. Est enim: 

1. Manifesta violatio domimi Dei. Per illud quippe hu 
arbitrio directe disponìtur de re, quae exclusive divino < 
subiicitur, de vita scilicet et corporis integritate, simili qn 
modo, quo id in suicidio fieri supra (n. 40 sq.) ostensum est. Di 
direde; nam quominus indir ede et propter altiores et iustoB 
tale periculum dicatur praeter intentionem legitime permitti, < 
rationes obstant, quas in prob. I ex ipsa natura duelli attui 

2. Peccatum cantra amorem bene ordinatum sui ipsius 
raliter homini praeceptum (n. 29 et 43). Quicumque enim d 
suscipit, bene ordinatum amorem sui, quo debet secundum i 
rationem sibi bonum velie, adeo contenmit, ut ipsam vitam, q 
est primum bonum primaque condicio et naturale fundamen 
ceterorum hominis bonorum praesentium et futurorum, gravi ] 
culo obiicere et forte perdere paratus sit, idque non second 
rectam rationem (qua id aliquando laùdabiliter et cum v o amo 
erga se ipsum fieri potest), sed actionis causa, quam ree 

ut ex dictis constat, tamquam in se malam reprobata. 

Probatur HI. Duelli usus per se recto sociali ordini et easen- 
tiali publicae auctoritatis iuri repugnat, cui (praeter casum de- 
fensionis prìvatae ob necessitatem urgentem) publid ordinis, ma- 
tuae securitatis ac iurium tutela iure naturae demandatur. Ergo 
eodem iure naturae duellum illicitum est. Quod si autem eius 
fructus in societate consideres, quis luctuosissimas clades illas 
enumerare valeat, quas a quattuor maxime saeculis hic usus, quem 
synodus tridentina ut detestabilem abusum designat, familiìs ac 
civitatibus intulerit?^. Merito propterea etiam ab Ecclesia sub 
gravissimis poenis prohibetur. 

* lisdem fere rationibus, quibus probatio I et II Constant, Leo XIII in lii- 
teris supra commemoratis ad episcopos Germ. et Austr.-Hong. d. d. 22 Sepi. 1891 
duellum tamquam iure naturae illicitum reprobai, duplicis criminis illad sa- 
scipientes reos esse affirmans, nimirum quia et directe vitam alterìna aggre- 
diuntur et vitam propriara temere perìculo obiiciunt. 

' Cf. Card. Gerdil, Des combats singuliers. (Partim ezstat apud Migne, 
Encyclop. theol. 34, 303.) — Complures ni xm statisticos in hanc iwii 
refert etiam ,Der Katholik' 1864, II: ,! i Ufrage', p. 298. — BoOim 
(opusc li, IH) testatur: ,Non tantum preti (nobilis) sanguinis long» beOa 
exbauriunt, quantum saeviente duellorum l*'* cruenta pax absnmit*. 



De o£ mntois circa bona status extemi. — Circa libertatem extemam. 83 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

83. 1. Nulla est paritas inter duellum privatum vindicandi 

ic susceptum et bellum, quod ad exposcendam satis- 

prò iniuria interaationali geritur. Privati enim ad suas 

vindicandas adire magistratum debent. Neque bellum 

tale censetur esse ipsa satisfactio prò honore, sed est medium 

< em per se aptum ad extorquendam satisfactionem po- 

m. 

2. Admittimus ultro, posse aliquando honorem nobili atque 
to viro tanti aestimari, ut eius iactura longe acerbius ei 

I quam praematura mors. Sed non de sola hic bonorum 

li relativa proportione quaeritur, sed de defensionis modo 
e bonorum generi accommodato. 

3. Duellum numquam considerari potest tamquam legitima 

fortunae vel status familiae, quo quis, nisi illud accepta- 
veht, excidere cogatur. Eo ipso enim, quod haec bona a nullo 
actnali aggressore invaduntur, sed tantum per accidens et ali- 
in perìculum adducuntur, neque legitimae defensionis cruentae 
tam esse possunt. 

4. Nil repugnat, quominus per accidentalia adiuncta aliquando 

eveniat, ut nullo legitimo medio honor laesus piane recuperari 

poasit. Idem enim prò omni alio iure frequenter accidit, ne ipso 

quidam iure vitae et integritatis excepto, cui efficaciter defendendo 

nec vigilantia magistratus neque privatorum legitima resistentia 

prò omni casu particulari sufficit. In tali angustia nihil remanet, 

nisi ex ipsa supremi legislatoris voluntate iniuriam fortiter pati, 

potius quam iniusto et nefario medio eam declinare. 

84. Scholinin. Quoniam duellum actio est in se mala et illicita, 
similiter prava et semper illicita dicenda est eius extema simtdatio, 
quantum vis physice innocua; ut v. g. si honoris reparandi aut igno- 
miniae coram opinione publica vitandae gratia ad speciem duellum offertur 
et acceptatur, certo praevidendo pugnam non esse secuturam, utpote ab 
amicis impediendam, aut sclopeta ab iisdem ad innoxìum tantum ignem 
fere onoranda. 

§ 2. Circa libertatem extemam. 
A. De liberiate eztema universim. 

85. Homo, etsi naturaliter libero arbitrio instructus, hoc ipso 
tamen dono nequaquam ad mentem creatorìs, tum qua homo tum 

6* 



84 Sectio I. Liber I. Caput m. Aitieiiliis 4. % 2. 

qua membrum sodetatìs, uti posset, nisi ei extema quoque 
libertas responderet. Sed quemadmodum interna lìbertas in 
numquam exsistit nisi morali lege obstricta, ita nec liber 
extema perinde ac piena agendi independentia haberi del 
ipso enim, quod homo nascitur socialis, immo ut membnun 
tatis, iam a nativitate eius extema libertas certis iuris 
vinculis vel inchoative et remota vel prozime et actn i 
Haec quoque Ubertatìs ligamina, quamvis coactionis •] 
omni iuris ordini proprìum secum ferant, uUimcUitn di %e 
audoritate nituntur. Itaque de iure aliquo connato ext 
tatis omnino sermo esse nequit, nisi de eo, quod homini j 
essentialem illam dependentiam ab ordine divinitus institato 
unde competere debeat. Huius autem mensura hoc ^ener 
cipio comprehenditur : 

ThesiS XIY. Omnl homini in actionibns externis 
dentia ab aUomm arbitrio iure connato oompetìt. 

Praenotanda. Dicitur ^arbitrium" quatenus opponituT 
timae potestati. Itaque sensus thesis hìc est: unusquisque 
connato ea libertate extema praeditus est, ut alii eius actì 
non prò lubitu, sed ex potestate tantum sibi a lego conc b 
pedire vel exigere possint. 

Probatnr. Ea est creaturae rationalis dignitas, ut lina \ 
voluntati sive mediate sive immediate ex rationali o: • 
iiciatur, quemadmodum solus Deus essentialis eius finis ac 
est. Ergo unusquisque iure suo exigere potest, ut in actioi 
suis aliomm voluntati eatenus subesse teneatur, qua 1 

illis potestatem Deus concesserit sive extraordinariam spedi )< 
gatione factam sive ordinariam in conununi iuris ordine fun 

86. Gorollaria. I. Libertas igitur extema, quae iuri honmiii 
connato respondet, recto definitur: libertas ab aliorum arbUrièm 
adionibus externis. 

n. Haec libertas hominis erga alios per se loquendo eet, ut 
aiunt, «in possessione", quamdiu hi suam potestatem sibi in eam 
concessam non probaverint. Dixi ,per se loquendo* — nam com- 
probata et iam rito agnita eiusmodi generali potestate, haec ipsa 
drca singulos actus deinceps ex ea manantes centra dubia vel 
exceptiones in favorem libertatis exortas in possessione est, donec 
de bis certo constet. 



De off. mutaia circa bona status extemi. — Circa libertatem extemam. 85 

IIL Quamquam ex thesi consequitur inter homines sibi non 
lìnatos alios aliorum actionibus vel omissionibus malia, quae 
alterìus ius violant, ex iure resistere generatim non posse^ 
a tamen altioris destinationis^ dignitatis et decoris humanae 
tis, quilibet etiam privatus, quoties nullus superior praesto 
e naturae potestatem habere censendus est alios adhibita 
i diendi, quominus atrociora quaedam crimina humanitati 
iniuriosa committant, quale v. g. esset sibi manus vio- 
inferro, quamvis inde alterìus personae ius vel bonum 
non laederetur. In tali enim casu singulis membrìs socie- 
ex iure et officio incumbit causam totius societatis agore 
dignitatem et honestatem publicam tuerì. 

Ì7. Ad solvendas difficuUates nota: Ut alteri obligemur, necesse 

, ut eius voluntas, quae imperium vel potestatem in nos 

\t, sub omni respectu divinae voluntati conformis sit, sed 

eo tantum, sub quo sibi in nos potestatem vindicat. Atque 

ita 6\ re sane potest, ut quis ex iure aliquando onus subire 

r, quod caritatis praeceptum ipsi imponi vetat (cf. P. I, 

n. 341). 

B. De libtrUie oonseieiitiao. 

Libertas conscientiae, si universim spectatur, expressio est 
dum vaga et indeterminata, ex usu loquendi variam signifi- 
. admittens. Inde fit, ut vix aliud vocabulum magis ido- 
sit ad spargendos sub specie veri errores, praesertim cum 
a is instar in ore hominum versatur, qui eius ambiguitatem 

lere vel nesciunt vel nolunt. Nempe quemadmodum libertas 
ratim, ita et libertas conscientiae diversa est prò diversitate 
ali vel necessitatis, quae per libertatem excluditur^. Itaque 
fiber conscientiae per se significare potest: 1. Solutionem volun- 
ta a qualibet necessitate intema physice determinante, qua im- 
ator conscientiae dictamini inteme adhaerere vel non adhaerere ; 
et ita non differt a libertate morali intema, qua omnis homo natu- 
raliter gaudet et qua nulla coactione privari potest. Sed haec ad 
psychologiam, non ad ius pertinet. 2. Exemptionem ab omni coac- 
tione extema, qua quis ad agendum centra Dei praeceptum ad- 
igatur; quam libertatem conscientiae stride didam nuncupamus. 
3. Libertatem ab omni extemo legali obstaculo impediente, quo- 



> €f. Canet, La Uberté de conscience, sa nature, son origine, son histoire 
et sa pratique dans nos sociétés contemporaines. Lyon, Librairie cath. , 1891. 



86 Sectio I. Liber I. Caput m. Articnlus 4. § 2. 

minus quìa, illaesìs iuribus alìorum servatisque commumb 
cialis YÌtae condicionibus , in agendì ratione personali et 
suum tantum subiectivum arbìtrìum sequatur. 4. Ean( 
libertatem significata ita tamen, ut inter pares iustitiae et i 
ordinis limites etiam ad actus publicos et sociales per ' 
scrìpta, opera extendatur; talis vulgo etiam „1ibertas ] 
et cultus'' vocatur. 5. Denique libertatem denotat ab omni ^ 
culo morali seu obligatione etiam intema, quae aliunde q 
solo naturali rationis lumine prò uniuscuiusque personali ut 
„ persuasione**, i. e. opinandi arbitrio, oriatur. Vi liuius 
homini piena facultas onmem positivam religionem, immo 
turalem, si cuipiam videatur, respuendi vel iam admi i < » 
serendi sine ulla criminis vel ignominiae nota, dununodo pul 
ordini ceterum satisfacere paratus sit^. 

Ita evenit, ut naturalismus nostri temporis praetextu , 
tatis conscientiae**, quae recto intellecta merito inter sac: 
et inalienabilia hominis iura recensetur, contra quemlibet p< v 
religionis ordinem et imprimis contra ecclesiasticam ai 
impium bellum movere non desistat, indirecte succurrenti d 
paucis etiam catholicis viris, partim ambiguitate verborum 
vulgari «liberalium** institutionum studio deceptis. Quj ) i 
prae ceteris hoc loco definire interest, qucUis et quanta sU \ 
conscientiae libertas, quae homini tamquam ius vere abso 
inalienabile semper et ubique attribuì debeat, ut distinguatur 
ea, quae per se accidentalis et hypothetica est et non minus qua 
libertas universim prò diverso publici iuris ordine sive div 
sive humano modo amplioribus modo arctioribus limitibus di 
scribitur, vel, si per se quidem ex iure connato dimanet, ex 
tamen collisione variis limitationibus subiacet. 

89. ThesiS XY. Omni homini libertas conscientiae striete 
dieta simul cum libero eius usa iure absoluto et inalienabili eom- 
petit; quae autem ulterius extenditur, extemae limitationi ex 
iure obnoxia esse potest. 

Praenotanda. Secundum praemissam expositionem libertas 
conscientiae striate dieta definiri potest: independentia ab omni 

* Isto sensu accepta ^libertas conacientiae" (ai recte animadvertit SMf- 
fini, Dìsp. Phil. mor. II, n. 264) proxime ad ^libertatem opinionis* qoam vo- 
cant refertur et in ea quodammodo fandator. Haec enim ipsius natoralis ra- 
tionis et prndentiae limites abiiciens alind non est qaam .licentia amplectendì 



ck: 



De off. mutais circa bona status extemi. — Circa libertatem extemam. 87 

te humana in ìis omittendis , quae lege divina inter- 
r. 

Pr or pars I. 1. Homo semper et ubique iure absoluto 
tbili gaudet, per media necessaria ad finem ultimum 
^- lam vero in hoc iure illud evidenter continetur. 2. Nemo 

^ iliiun potestatem habet, nisi quae a Deo illi concessa sit 

nV), neque alia quis obligatione obstringi potest, nisi quae ulti- 
^ i divina auctoritate derivetur. Atqui in quacumque hypo- 

^ I repugnat Deum cuiquam potestatem facere alios ad 

" dum i praeceptum adigendi, atque quemquam iuris officio 

morali obligatione violandae legis divinae obstringi. Ergo . . . 

Probatnr pars IL lus qualecumque extemae libertatis, etiamsi 

se et spoetata sola persona individuali connatum sit, spoetato 

ordine sociali aliquando cum altiere iure vel naturali vel 

70 collidere potest, quo saltem quoad usum varie limitetur 

g )ndatur necesse est, eo solo casu excepto, quo illud circa 

» vel omissiones versatur, quae absoluta et determinata 

I divinae obligatione praecipiuntur. Atqui is casus ad solam 

K! tatem conscientiae stricte dictam spectat. Ergo quaecumque 

OS extenditur, extemae limitationi ex iure obnoxia esse potest. 

Prob. mai. ex communi ratione omnis collisionis iurium et 

officiorum, quae in eo fundatur, quod Deus in suis ordinationibus 

sibi contradicere nequeat et quod ubicumque apparens eiusmodi 

contradictio oboriri videatur, ceteris paribus iura inferioris ordinis 

aitioribus, accidentalia essentialibus , hypothetica absolutis, sub- 

iectdvo errore fondata obiective certis, ea quae vel in se vel quoad 

asnm ab absoluto fine rationalis naturae remotiora sunt, iìs, quae 

propius ad hunc accedunt, postponi ac subordinari debeant, quantum 

opus est, ut conflictus tollatur. Id autem circa omnia iura, quorum 

exercitium non vi absolutae obligationis urgetur, accidere posse 

per se manifestum est. 

90. Coronaria. I. Quamquam sola libertas conscientiae stricte 
dieta ita homini competit, ut a nulla umquam humana potestate 
tolli vel restringi legitime aut valide possit, ex praedictis tamen 
rationibus recto quoque infertur, per se et universim loquendo, 

tamquam vera qoaecumqae libuerit vel sine vel ex quocumque motivo utut 
irrationabili'. Coi similis licentia conscientiae respondet, nimirum talis, qua 
.nnicnique conveniat, ut tamquam bonum vel malum accipiat quodcuroque 
volnerit*. 



88 Seotìo I. Liber I. Caput IH Articalus 4. § 2. 

unìcuìque ius esse connatum praeter legis praecepta etiam ec 
perfectioris vìtae sequendi, ac proin omnia auxìlia et i 
hunc finem quaerendi et adhibendi, quae honesta et nullius 
adversa sunt. Dixi „per se et unìversìm loquendo* ; tame 
Consilia perfectioris vitae per se bona sint, et qua talia i 
homines universim seu in abstracto consideratos perti t, - 
quaquam tamen prò uniuscuiusque individuali condicione y 
tempore et loco bona sunt et consulta, minime tum cum o 
iura aliorum obstant. 

n. In hypothesi conscientiae erroneae iure naturae un 
gaudet ea saltem libertate conscientiae, quae proportionatar 
turali obligationi sequendi conscientiae dictamen certum 
cibiliter erroneum. Unde nomini licet eam impedire, qui 
cum nullo aliorum iure sive privato sive publico coUidit. t 
autem hoc evenit, is, cuius ius violatur propter alteri 
talem errorem quantumvis inculpabilem , suo iuri obi< ive i > 
renuntiare ex iustitia non tenetur. Dico: ex iustUia; »e 
per adiuncta contingit, ut illi cedere ex caritate teneatur; nper 
autem haec exigit, ut nonnisi post adhibitum conatum de i 
errorem coactio adhibeatur. 

C. De liberiate religionii. 

91. Libertas religionis, quae cum iure connato libertcUis con- 
scientiae immediate conectitur et de qua sola hic agendum, probe 
distinguenda est ab ea, quam « liberalismi' sectatores hodie passim 
tamquam dogma fundamentale «modemae societatìs* profitentor 
atque omni civili constitutioni nullo facto populorum discrimine 
ex lege universali inscribi volunt^. 

Ex iure naturae prò libertate religionis eaedem regulae, sed 
et eaedem restrictiones valent, quas prò libertate conscientiae 
universim recensuimus; duplici tamen hypothesi, quae circa reli- 
gionem consideranda venit, congrue applicandae sunt. Nimirum reli- 
gionis exercitium vel interne relate ad obligationem uniuscuiusque 
coram Deo, vel exteme quatenus relationes sociales attingit, con- 



' Utrum et quibos condicionibus haec etiam , religionis libertas*, quam 
passim ,liberalismu8* profitetor (i. e. legom atque iustitutionum civilinm in* 
differentia erga quamlibet religionis formam), practice admitti vel etiam rela- 
tive probari poesit — non ex iure individuali et absoluto, sed ex iure publioo 
(ecclesiastico-politico) (ut infira sect 8, lib. 1) dii odi erit 



De ofL mntais circa bona status extemi. — Circa libertatem externam. gQ 

I ; in utroque casu iterum varìae personarum con- 

poni possunt. Itaque 

I. libertas religìonis interna aut absolute , i. e. intra solum 

luminis naturalis, aut relative ad positivam revelationem 

cognitam et agnitam spectatur. Si prius, recte dicitur 

vis positivam religionis vel fidei obligationem esse „in 

I me* ; i. e. non supposita aut penitus ignorata religione a 

Deo ] ive instituta, unusquisque naturaliter non solum ius sed 

ium habet de sua ad Deum relatione rationis effata scru- 

vita exsequi (ut constat ipso docente apostolo Rom. e. 1); 

annuntìata iam religione positiva, sed nondum mentis 

\sa agnita, unicuique ius est, antequam eam profiteatur, reve- 

factum, utrum veritate nitatur, examinandi. — Qui vero 

s l divinam religionis posUivae originem agnoverit, iam non, 

^ suo ratiocinio sibi de Deo recte sentire videtur, sed positiva 

Dei effata vera habere et opere exsequi tenetur. Hac tantum 

adhibita restrictione ad intemam etiam religionem extenditur 

definitio, qua libertas reUgionis vulgo dicitur: facuUas legitima 

CKÌJ1I6 homini data, de sua ad creator ein relatione cogitandi d 

jtfoe cognoverit officia exsequendi. 

n. Libertas religionis extema secundum ea, quae de Kber- 
tate conscientiae statuta sunt, his principiis comprehenditur: 

1. Nomo umquam ad suscipiendam etiam veram rcjìgkmem 
cogi legitime potest. Etsi enim haec iure divino omoes bommes 
remote ad praestandam fidem obstringit, proxime tameo waannem 
obligare potest, nisi mediante morali influxu. Vi antem extor- 
qoere externam simulationem centra internimi comaeatize Aie- 
tamen non solum essentiali conscientiae lib^iati, msA et vero 
bone tum privato tum publico repugnat et religMMKSD oàìfjHam 
reddit. Notandum tamen, aliud esse &lsum cattmii extemum 
ob causas legitimas non tólerare, aliud ad susdpiieiidtiiD vemm 
cflltum adigere. 

2. Nomo cogi licite potest, ut quicquam ocmtra religioii^ 
officia perpetret, et generatim loquendo, i. e. sedium coUisiiof 
cum certo iure aliorum, nec impediri, quomiims iisdem gaÓElà.:^^ 

3. In casu falsae religionis recummt quaa de liberux^e f':»i^ 
sdentiae erroneae dieta sunt. 

Praeter honorem et libertatf ezuman esziu^ '!^ 
e nnmanis nsibus destmaiae irMifiwiiiii h^jnni i< 



90 Sectìo I. Liber I. Caput III. Artìculas 4. § 2. 

partem constituunt, quae nomine „ status extemi'' comprehendi 
Quapropter in bis non minus quam in illis tamquam in naturali fi 
mento varia hominum inter se officia et iura nituntur, quae per 8e 
argumentum huius articuli pertinent eiusque tertiam paragraphum o^^a 
capare deberent. Huc imprimis referendum est ius hominis connati 
rebus utendi et de iisdem, quantum usus ratio postulaverìt, varie dwjp ■■ 
nendi; quod quidem considerata tum hominis tum rerum natura ] 
tione non indiget. Verum cum eodem ius quoque jpropr tU ^ 

intime cohaeret, quod cum secundum omnem suam rati< ex m» 

individuali hominis natura derìvari non possit, iuri sociali ini 
erit, simul cum iure alienandi (Yer&usserungsrecht) et iure contn '* 

seu pacta ineundi (Yertragsrecht), quod utrumque per se quid* 
connatum, sed intuitu materìae, circa quam maxime versarì so 
bilem rerum proprietatem praesupponit ac praecipuum iuris soeialisj 
vati et generatim iurium hypotheticarum fundamentum est. Ita< 
diversis in locis de eodem argumento sermonem instituere et quae 
per se inseparabiliter coniuncta in diversas partes dist ere < 
sit, omnem hanc materiam per niodum unius inferius c< )le< 
placet. De iure autem quod vocant ^aequalitatis*, quod ] in 

iura connata hominis vulgo recensente speciatim dicere mer si 
sedemus. Ex iis enim, quae hactenus dieta sunt, satis per se 
eam quidem inter homines iurium aequalitatem negarì non p< , q 
fonnalis appellatur et in eo consistita quod homines , si secundi 
turam humanam nude in se et seclusis accidentalibus co 
tamquam iisdem iuribus praediti concipi debeant Realis vero ae< 
litas, i. e. ea, quae hominibus, prout realiter exsistunt, tribuatur, 
et moraliter implicat. 



Sectio secunda. 
Ins sociale priyatnm. 



Prologus. 

(3. In scrutandìs officìis et ìurìbus hominum, quae ìpsis non 
•8 absolute spectatis (ius individuale), sed secundum spe- 
i texus sodales tribuenda sunt, orane ius sociale proprie dictum 
ir. Dico: proprie dictum, quia latissimo aliquo sensu omne 
ium sociale est, quatenus nimirum generalem seu remotum 
m ad societatem continet (cf. P. I, n. 344). Recte autem 
loco ius sociale ut a iure individuali seu absoluto distinguatur, 
ictiore sensu accipitur; atque ita secundum varios quodammodo 
j 8 quos admittit, varias quoque denominationes sortitur. Si 
ad tantum sociales relationes se extendit, quae vitae privatae 
fflVe domesticae sive civilis limites non excedit, ius sociale pri- 
vcAum dicitur, eademque nota a iure puhlico distinguitur. Omnis 
porro socialis organismus naturae vi inductus atque stabilitus a 
societate domestica seu familia initium ducit (P. I, n. 405 sqq.). 
Prima igitur officia et iura, quae homini speciatim ut membro 
ìDius organismi conveniunt, ab eodem hoc primitivo societatis 
fonte deriventur necesse est. Positis autem bisce totius socialis 
structurae quasi fundamentis, nova deinceps et uberiora socialia 
vincula hominem excipiunt. Nimirum in et cum familia non solum 
ipsam terrae partem, quam inhabitat, et res extemas, quibus prò 
se suisque utitur, arctiore nexu sibi obstringit (stabili rerum do- 
minio), sed etiam cum aliis familiis earumque membris novis iu- 
giter nexibus (imprimis ope contractuum) coniungitur. Atque ita 
paulatim cooperante cum naturae momentis humana libertate 
innumerae illae relationes sociales ac iuridicae oriuntur, quibus 
praeter ius domesticum ius quoque civile privatum organico eoa- 



92 Sectio n. Liber I. Caput I. Articalas 1. 

lescit et quasi proximam societati publicae materìam praeparrt. 
Quapropter argumentum huius sectionis tribus libris compreheo* 
dimus, in primo de iure domestico, in altero de iure proprietaiiii 
in tertio de contractibus acturi. 

Liber primus. 

Iits domesticum. 

Prologus. 

94. Societatem domesticam seu familiam naturaliter institutam 
esse in parte generali harum Institutionum certis argumentis com- 
probatum est. Similiter inteniam ac naturalem eius stractoram 
iam compertara habemus (P. I, n. 405 — 414) \ Ex triplici qoìppe 
elementari societate, coniugali, parentali et herUi, familia complete 
sumpta organico succrescit. De singulis hoc loco particulariiiB 
dicendum est. 

Caput I. 
De societate coniugali. 

95. Societas coniugalis (coniugium, matrimonium) per naturae 
institutum non solum omnium prima et simplicissima, aed uni- 
versae societatis humanae prìncipium et quasi seminarium dicenda 
est, ac merito definitur: stabilis coniunctio duarum personarum 
sexus diversi ad prolem generandam riteque educandam legiiime 
inita (cf. P. I, n. 405). Quae definitio illa ipsa rei capita innuit, 
quae singillatim expendere prae ceteris interest. 

Articulus 1. 

De fine matrimonii. 

96. Finis obiedivus, ad quem auctor naturae matrimonium in- 
stitutum voluit, non necessario unus est. Immo vero prae hu- 
manis operibus eo etiam divina instituta excellere solent, quod 
simplicissimae causae multiplicibus ac sapientissimis finibus con- 

' Idem natorae institatom solide et enncleatiiis , nominatim etiam contra 
recentiores illius adverearios, ut Darwini sectator vindicatam vide apad 
Cathrein, Moralphilosophie U (ed. 3 1899), ^ 



De socieiate coniugali. — De fine matrimonii. 93 

li accommodentur. Sed in hac ipsa pluralitate finium 
1 1 m primarius et essentialis, cui reliqui subordinentur, emi- 
Dee est. 

ThesiS XYI* Finis primarius matrimonii in condigna 
generis propagatione per honestam prelis generatìonem 
et e ionem consisti! <• 

Probatup I. Illa finis matrimonii procul dubio primarius cen- 
seri debet, in quo naturalis necessitas huius instituti prò humano 
genere essentialiter et primario fundatur. Atqui hic finis alius non 
est qnam condigna humani generis propagatio, i. e. honesta prolis 
tio et educatio. Haec enim essentialis atque per se sola 
s ratio est, ob quam non vagum consortium, sed coniu- 

1 bile naturaliter institutum esse certo concludimus (P. I, 
n. 408). Ergo .. . . 

Probatnr II. Eidem fini ipsa natura matrimonii principaliter 
proportionatur. Ad propagationem enim generis nihil profecto 
prÌDcipalius ex naturae instituto spectat quam diversi sexus 
coniimetio, nibilque aptius excogitari potest, quo simul tum ra- 
tionali decentiae ac moderamini debito tum prolis cóngruae edu- 
catìoni provideatur, quam coniugum stabilis societas. Ergo ad 
hunc finem matrimonium a natura primario ordinari dicendum est 2. 

Fines autem secundarii ad hos duos revocari possunt: 1. mu- 
tQmn inter coniuges vitae obsequium, solacium, atque praesidium; 
2. honestum concupiscentiae remedium. Esse autem hos fines 
concomitantes tantum et subordinatosi ex iisdem rationibus liquet, 
quibos thesis praecedens firmatur. 

Uterque hic finis per se id ipsum, sed magis explicite, enun- 
tiat, quod recentiores auctores plerumque ^mutuum sexuale com- 

> Cf. S, Tham, 4, disi. 26 sq. S. theol. 2, 2, q. 154 , a. 2; Suppl. 3, 
q. 41. a. 1; C. geni. 1. 3, e. 122 et 123. 

* Ad recte dìstingaendnm finem primarium coniagli a finibas secundariis 
notari iuvat qnod S. Thomas, G. gent. 1. 3, e. 123 insinuat, nempe quemadmodum 
inter natorales actos sola generatio ad bonnm commune, scilicet ad conserva- 
tiooem speciei, ordinetor, ita ab aactore naturae coniagium principaliter non ad 
bonnm individuale coniugum, sed ad bonum commune humani generis ordinari, 
mminun ad condignam eius propagationem. Quaecumque igitur praeterea in- 
dividualia seu personalia bona prò coniugibus naturaliter cum eodem instituto 
conectuntur, ad fines secundarios pertinere dicenda sunt. — Socialis destinatio, 
qua matrhnonium est fundamentum familiae et bine societatis , est bonum pa- 
rìter eommune, sed in dioio fine principali iam continetur. 



94 Sectio n. Liber I. Caput L Articiiliis 2. 

plementum^ vocant^. In duplici ilio communi caniugum bano re» 
vera sexuum complementum tum internum (psychologìcum) tmi 
externum consistit. Quare et hoc non primarium sed seeunddrimm 
finem constituere dicendum est. Non enim quìdquìd secundmB. 
naturam anterius, id etiam in ordine finali principalius est. Neqi» 
etiam matrimonii essentiam in hoc realiter facto complemento 
consistere, ut aliqui volunt, concedendum est, ut ex infira dicendiB 
(art. 3) patebit. 

Articulus 2. 

De necessitate matrimonii, 

97. Matrimonium humano generi necessarium atque adeo intmtB 
generis lege naturali praeceptum esse ex supra demonstratis eztn 
omne dubium est. Sed quaerìtur, an et quomodo haec lex sin- 
gulos homines obstringat. Cui quaestioni respondet 

Thosis XYII. Nulla naturae lex per se obstat, quemlBis 
qnis prae matrimonii stata caelibatum eligat. 

Praenotandum. Dicitur ^per se", i. e. sedusis speda- 
libus adiunctis, quibus per accidens eiusmodi obligatio aliquando 
prò particularibus personis exsistere possiti. 

Probatnr. Si ulla lege caelibatus per se illicitus foret, id 
esset vel propter officium propagandi genus humanum, vel quia 
extra matrimonium concupiscentiae vis vitae honestatem piane 
impossibilem redderet. Atqui neutro ex capite communis onminm 
obligatio exsistit Ergo . . . 

Prob. min. ad 1. 

Argum. 1. Obiectiva ratio, ob quam determinata obligatio 
naturalis propagandi genus humanum singulis hominibus inemn- 

* Non caret ista expressio, etsi per se vera, aliqua ambigaitate, qua oa- 
taralismas abutì solai, quasi in , mutuo sexuali complemento* propria et com- 
pleta definitio coniugii contineatur. Neque aexucUe complementum com com- 
plemento humano, i. e. ad perfectum esse hominis requisito, confundendnm est» 
quasi homo non coniugatus dimidius tantum homo vel imperfectus cenaerì de- 
beat. Non enim opus est hoc complemento nisi ad constituendum unum et oom- 
pletum principium generationis, educationis et socialis unitatis domesticae. CI 
,Der Katholik* 1881 II, 364. 

« S. Thomas, S. theol. 2, 2, q. 152, a. 2; Suppl. 8, q. 41, a. 2; C. geni 
1. 3, e. 186 sq. Schiffini 1. e. p. 225 sqq. CkUhrein l e. p. 892 sqq. F. Laurim, 
Der Gdlibat der Geistlichen nach canonischem Rechte. Wien 1880. MSkUrt (H- 
sammelte Schriften und Aufsfitze, herausg. von /. DSUinger, 1 (1889), 177—267. 



De necessitate matrimonii. 95 

non possit, a S. Thoma ita lucide explanatur: „Alia ratio 
ha] a in bis, quae ad necessitatem uniuscuiusque hominis 
t nt, atque alia in bis, quae pertinent ad multìtudinis ne- 
.tem. In his enim, quae ad uniuscuiusque necessitatem per- 
, oportet quod cuìlibet provideatur . . . unde necessarìum 
quod quilibet cibo et potu utatur. In bis autem, quae no- 
ia sunt multitudini , non oportet quod cuilibet de multitu- 
attribuatur, ncque etiam est possibile ... et ideo diversorum 
irtet esse diversa officia, sicut etiam in corpore diversa membra 
ad diversos actus ordinantur. Quia ergo generatio non est de 
necessitate individui sed de necessitate totius speciei, non est ne- 
cessarìum, quod omnes bomines actibus generationis vacent, sed 
quidam ab bis actibus abstinentes aliis ofGciis mancipentur, puta 
mìlìtiae vel contemplationi.^ ^ 

Argum. 2, Officium propagandi genus, qualecumque suppo- 
natur, ex natura sua affirmativum est ac proin a) vim actualiter 
obligandi non babet nisi hypotbeticam, i. e. talem, quae a certis 
determinantibus adiunctis pendet. Yidelicet tum demum actu 
obligaret quemquam in particulari, si quando eveniret, ut finis 
praecepti eius coniugium exigeret. lam vero timendum non est, 
ne ob virginitatis amorem coniugia tani rara fiant, ut societas 
inde patiatur. b) Cum respective gravi incommodo non obligat, 
id quod evenit, quoties illius officii adimpletio maius bonum pro- 
prium aut societatis praepediret. Hanc autem condicionem multi- 
plicibus rationibus prò diversis personarum adiunctis verificari 
qnis neget? Salus quoque societatis multis aliis bonis praeter 
eius propagationem consistit, quae immo illimitatis incrementìs 
aucta ad commune potius periculum vergerete. Praeterea illa 
altioris ordinis bona, quae a nobilioribus mentibus prae ceteris 
aestimari atque appetì solent, tutius atque abundantius caelibes 
assequi valent quam qui coniugii pondero gravantur. 

Prob. min. ad 2. Matrimonium etsi remedium concupi- 
scentiae sìt communi hominum statui accommodatum, non tamen 
unicum est nec singulis ad vitae bonestatem servandam necessa- 
rìum. Id autem imprimis de iis dicendum est, qui praeter nativum 
rationalis voluntatis imperium superno gratiae auxilio ac religionis 
€hrìstianae subsidiis utuntur. 



» C. gent 1. 3, e. 136. 

* CI Boscher, Grandlagen der NationalQkonomie § 242. 



96 Sectio U. Liber I. Caput I. Artìcnlos 3. § 1. 2. 

98. SoboliniQ. Caelibatus virtutis amore et ob cultum di^ 
vatuB secundum phìlosophiae christianae existimationem non soli 

sed etiam lande dignns est, nt disserto docet apostolus 1 Cor. ' < 
hoc antem nil commune habet caelibatus ilio nefarins, qui ma 
propter frena Inxuriae tantum aversatur. Is enim legi naturali 
feste contradicit, utpote quae singulos homines negativa obliga 
tenus obstrìngat, ut, qui vitam agore virginalem nolint, non i I 
inito matrimonio unione sexuali licite uti possint. 

Articulus 3. 

De naturalibus requisitis ad legitimum matritnonium. 
§ 1. Phìlosophicum eorum f undamentnm. 

99. Haec requisita partim ex ìpsa natura matrimonii qua oon- 
iugalis societatis, partim ex eius fine cognoscenda sunt. 

Tamquam societas in individuo per naturam non detemmiata 
sed singulorum electioni permissa, coniugium initur contractu, qui 
propterea contractus matrimonialis vocatur. Is si per se et se- 
elusa propria materia spectatur, iisdem condicionibus subiaoet» 
quae prò pactis universim valent et de quibus infra dicendum 
erit. Eo autem imprimis spectat personalis utriusque cooiogis 
liber consensus, 

Intuitu finis requiritur: a) ut contrahentes matrimoninm aiiit 
personae diversi sexus per se physice capaces prolis generandae; 
b) ut sibi concedant mutuum et exclusivum ius ad actus per ae 
generationi idoneos fidemque individuae ac perpetuae societatis. 
De quibus insuper in specie quaeri potest: 

§ 2. Qualis sit iure naturae matrimonii unitas. 

100. Spoetato fine completo matrìmomi sana philosophia mm 
potest non agnoscere, sdarn inonogamiam, i. e. eam anitatoQQ 
coniugii, qua unus vir uni feminae iungitur, intentìoni conditoris 
et instituto naturae convenire. In hac sola enim ea aptitudo medii 
reperitur, qua ilio finis naturae tum primarìus tum secundarius, 
quantum condicio humana admittit, tuto et convenienter obtinerì 
possit; cum contra omnis alia coniugii forma per ae potius ali- 
quod impedimentum vel maius voi minus eidem fini opponat. Quod 
ita recta ratio intellegit, nobìs insuper ex fonte divinae revela- 

' Cf. 5. Thom., S. theoL 2, 2, q. 152, a. 4; C. gent. L 8, o. 187. 



QnaliB sit inre natoraa matrìmoiùi unìtas. 97 

tbids confirmator, quo constai prìmitus a Deo matrimoniale vin- 
culum ita inter duas personas institutum ac sandtum esse, ut 
eesent duo in carne una (Gen. 2, 20 — 24. Matth. 19). Itaque 

Pclygamia, i. e. sìmultaneum inter plures coniugium, sive 
muus feminae cum pluribus vìris (poiyandria) sive unius viri 
Cam pluribus feminis (polygynia), procul dubio a naturae instituto 
deflectit; id tamen diverso modo et gradu. Namque 

1. Poiyandria iuri naturae àbsolute repugnai; quia non solum 
finibus coniugii secundariis, sed etiam fini principali onmimode 
contraria est. Nam per eam, ut advertit S. Thomas ^^ «ipsa pro- 
creatio prolis, etsi non totaliter tollitur, . . . tamen multum im- 
peditur. . . Sed educatio totaliter tollitur, quia ex hoc, quod una 
rnnlier plures marìtos haberet, sequeretur incertitudo prolis re- 
specta patris, cuius cura necessaria est in educando''. 

2. Polygynia, quamvis non àbsolute, generatim tamen a iure 
naturae reprobatur. Primum inde colligitur, quod per pluralitatem 
nxomm nec procreatio nec educatio prolis onmino impeditur; 
alternm autem patet ex eo, quod spoetata ordinaria hominum 
eoodidone primario fini matrimonii, maxime autem educationi 
proliom, impedimenta affert, vitae vero domesticae felicitatem, 
saUata sociali familiae unitate, multipliciter turbat et concupiscen- 
tiae non tam remedium quam incitamenta suppeditat. Ideo hoc 
matrimonii genus numquam ut ordinarium per naturae legem 
approbatum fuit, quamquam Patriarchis ad tempus permissum ; in 
BOVO demum foedere omnibus interdictum est^. 

§ 3. Qualis sit iure naturae matrimonii stabilitas. 

IQL Satis per se manifestum est et iam alias probatum (P. I, 
n. 408) stabilitatem perennem matrimonii per se ad finem edu- 
cttiams prolium amnino et generali lege necessariam esse^. Unde 
immquam legitime contrahi potest matrimonium ad t^npus aut 
ad revocationem aut sub ea condicione, ut prò lubitu iterum dis- 
solvi queat. Sed quaeri insuper potest: utrum saltem in casibus 
partieularibus, salvo ilio fine essentiali et gravibus suadentibus 



1 4, dist. 33, q. 1, a. 1. 

« A Tham^ SuppL 3, q. 6S. 

» S, Hiatn., S. theol. 2, 2, q. 154, a. 2 e; Sappi. 3, q. 41, a. 1, ubi simul 
anctoritas Aristotélis (Eth. Nic. 1. 8, e. 11 et 12) ad rem invocatur. C. gent. 
1. 3, e. 123. 

Mejer. Iob miiiinle. U. 7 



98 Sectio n. Liber I. Caput I. Articiilas 8. § 3. 

ratìonibus, per ius naturae lìceat coniugìbus matrimonium 
vere? Cui quaestìoni respondemus: 

ThesiS XTIII. Vinculum matp l e . 

per se indissolubile est, ut nonnisi divina in ^i i 
ritate solvi possit. 

Praenotandum. Antìquìores nonnullì scriptores, < 
quin egregìì, contrarìam sententiam probabilem esse putan 
matrimonium, omisso eius charactere sacramentali, co 
tantum ut institutum naturae^. Sed hodie haec q io j 
ecclesiasticam auctoritatem band ambigue soluta videtur, 
scilicet a Pio IX reprobata est thesis 67 Syllabi, quae ita 
,,Iure naturae matrimonii vinculum non est indissolubile, et 
variis casibus divortium proprie dictum auctoritate civili i 
potest.* 

Probatnr. Ad communes illas rationes, quae a fine primaria 
matrimonii, intuitu educationis prò omni casu et respectu ommM 
sufficientis, prò hac doctrìna merito depromuntur, sequentia qmt 
dunt gravissima argumenta, quibus eadem ut philosophice oeri^ 
comprobatur : 

1. Principium proprium matrimonii amicitia est. Atqui UDÒr 
citia sua natura est perpetua nec cum separationis aliquando tor 
turae suspicione consistere potest. 

2. Vinculum huius unionis suapte natura tam are 
individuum est, ut eius solutio cum violenta morte c< 
possit. Illud enim efficit, ut sint duo in carne una, i. e. 
individuum generationis principium constituant. Omne igitor div 
tium impiam quandam et violentam eius destructionem invob 
a qua natura tamquam a morali quodam suicidio abhorret. 

3. Quod si ex lege naturali aliquando per acdde 
graves rationes solutio matrimonii admitteretur esse 1< 
tum ne illa quidem stabilitas coniugii, quae certo ad esi 

eius finem communiter necessaria est, secura servari posi 0- 

tata hominum tum inconstantia et cupiditate, tum im . 
molestiae gravis, quae frequenter coniugium comitatur, ei 
periculum nequaquam rarum, sed prope universale foret, 
sine opposito remedio satis efficaci. Neve dicas tale ] i 

> De e« re cf. Schiffini 1. e. p. 244. 



Qaalis sit iure natnrae mairimonii stabilitas. 99 

Jib auctoritate civili suppleri posse, quatenus penes ipsam supre- 

1 m ius maneat de sufficientia rationam solvendi matrìmonii in 

iilis casibus cognoscendi. Nam praeterquam quod iudices hu- 

i, indirecte non raro suam ipsorum causam agentes, generatim 

indulgentiam essent proclives, coniugibus sui consortii pertaesis 

I rationes ac praetextus numquam non suppeterent, atque 

ìs oblata causae suae ex voto agendae perpetuam incon- 

I ansam et discordiae fomentum praeberet. Haec omnia, 

talis licentia viget, quotidianis exemplis illustrata videmus. 

4. Eiusmodi solveudi matrìmonii facilitas communi societatis 
Umo perniciosa. Praecipua societatis bona a familia recte 
I ni eiusque praesertim unitate et non interrupta successione 

[ a sua radice derìvantur. Ut alia taceam, haec ipsa dome- 

e unitas atque in successione perpetuitas quasi ca- 

, quo moralem humani generìs institutionem sequentibus 

tionibus iugiter transmitti Deus providus voluit. Ergo ma- 

trimonìi solutio, quae per se buie fini providentiali repugnat, ar- 

) hominum permitti secundum naturae legem nequit. 

5. Adde denique sescenta mala saepe irrqparabilia, quae inde 
tmcuntur sive prò ipsis coniugihus sive p-o liberis et consanguineis, 
praesertim ubi alterutra parte invita divortium extorquetur ^. 

Ceterum divina potestate solvi matrimonium posse non est 
quod probarì indigeat, si quidem quaelibet iura creaturae subduntur 
sapremo dominio Dei; idque revera ob altiores fines divinitus 



* Faenmty qui coniagli sterilitatem, spectato solo iure naturae, legìtimam 
illad solvendi rationem esse putarent , eo quod sterilitas , saltem per accidens, 
primario fini matrìmonii opponatur, qui respicit bonum prolis. Ad quod apte 
respondet S, Thomas, Suppl. 3, q. 67, a. 1 ad 4: ^Matrimonium principaliter 
ordinatur ad bonum commune ratione principalis finis, qui est bonum prolis; 
qoamvis etiam ratione finis secundarii ordinetur ad bonum personae matrimo- 
mnm contrahentia , prout per se est in remedium concupìscentiae. Et ideo in 
legibus matrìmonii magia attenditur, quid omnibus expediat, quam quid uni 
eompetere possit. Quamvis igitur matrìmonii Inseparabilitas impedlat bonum 
prolis in cUiquo homine, tamen est conveniens ad bonum prolis simpliciter. Et 
propter hoc ratio [Illa] non sequitur." Cf. 2, 2, q. 154, a. 2. — Ipso quo- 
que Fr. L Stahl (Philosophie des Rechts II, 429) docet: ,Der erste und 
Y5lllg selbst&ndlge Zweck der Ebe sei die vollstfindige pers5nllche Einlgung 
derGatten. Darum", ait, ,Ì8t die unfruchtbare Ebe um nlchts mlnder bindend 
nnd hellig als die frucbtbare.* — Et Thiersch (Ueber christllches Famllien- 
leben, ed. 5, p. 7) soribit: ,Die Monogamie, und zwar die alleln durch den 
Tod aafl9ebare, ìst ein im wahren Wesen des Menschen begrOndetes Urgesetz.' 

7* 



100 Beddo IL Liber I. Caput I. Artionhis 4. 

factum esse hìstoria sacra testatur. Ita v. g. apostolica 
ratione 1 Cor. 7, 15. 

102. Coronaria. I. Quaestio de impedimentis matrimonii ; 
positivnm magis quam naturale, et in praesenti quidem pro^ 
tiali ordine ad ius ecclesiasticum pertlnet, quia matrìmoniu 
gitimum ex lege Christiana non meri contractus sed simul ( 
tialem sacramenti rationem habet. Inde et quid de matrii 
civili sentiendum sit, colliges. Ceterum impedimenta, quae 
prìmos saltem consanguineitatis gradus statuta sunt, in ip 
tionali natura fundari nomini dubium esse poteste 

n. À finibus subiectivis, quos coniuges contrahendo i 
monium sibi proponunt, huius legitimitas per se non dep< 
dummodo obiecfive, quae contractui matrimoniali essentialia 
non excludantur; quod utique fieret per condiciones turpes 
tractui additas primario eius fini contrarias. Sed etiam ut 
matrimonium contrahatur, non requiritur, ut contrahentes 
primarium coniugii suhiective quoque ut primarium intendanl 
tantum ut honestum velint^. 

in. Inde concludes verum ac legitimum matrimonium 
eos etiam esse, qui ius coniugale quidem sibi invicem coi 
sed vitae tantum consortium intendentes ezpressam voluni 
gerunt, suo iure numquam u tendi. Illud enim ius, non s 
eius usus vel effectus, vinculum morale matrimonii co 
Eiusmodi coniugalem societatem inter immaculatam virginem 
quo castissimum sponsum fuisse constata. 

Artieulas 4. 

De iuribus et offidis coniugum. 

108. Ex coniugii natura et finibus facili conclusione tom 
iura et officia mutua coniugum tum eorum limites cognosci 
1. E fine primario manant: a) ius et officium mutuum, 
contractus matrimonialis essentialem materiam constitoit; ] 
exigendi et ofBcium servandae mutuae fidelitatis, quam excl 
illius concessio postulat; e) officium cooperandi prò virìbi 
prolem genitam rite educandam. 

» Cf. .«?. Thom, 4, di8t 40, q. 1, a, 3. 

* Cf. 9. Tkom,, Sappi. 3. q. 48, a. 1 et 2. 

• S, nm^, S. tliedi. 8, q. 29, a. 2; 4v dMt 80, q. 2, a. 2. 



Caput n. Ari, I. De off. et iure parentnm educandi suos liberos. XQl 

2. E finibus secundariis: a) lus stabilis cohabitationìs ; b) exi- 
li ea vitae domesticae obsequia, quae prò dìversitate sexuB 

tus ad mutuum praesidium et solatium per se requiruntur ^. 

3. Coniugalis soeietcUis primatus penes virum residet. Quam- 
enim coniugium, si coniugalia iura considerantur, socìetas 

, instar perfectae amicitiae, recte dicitur, ipsum tamen 

consortiuin ac vitae socialis activa conspiratio recte ordi- 

al auctoritatem postulat, quae quidem ut fìni consen- 

, amicitiae suavitate temperanda est. Viro autem hoc 

x)mpetere ipso ordine dignitatis ac praeceUentiae comprobatur, 

constans naturae institutum haud dubie manifestat apud 

gentes et omni tempore. 

Caput II. 

De societate parentali. 

Haec in morali unione consistita qua parentes cum liberis 
liter conectuntur. Est igitur naturalis quaedam extensio 
so( coniugalis eiusque complementum , id quod ipse finis 

s coniugii indicat. Idem enim finis proximus et proprius 
tis parentalis est, nempe educatio prolium, quae recte defi- 
li : seduta ac perpetua subministratio subsidiorum omnium, quae 
ad vUam liberorum physicam, intelledualem ac religiose-moralem 
rede explicandam necessaria sunt. Quod ita directe in bonum 
ffliorum fit, est simul bonum commune parentum cum filiis. Tam 
sabstantialis enim inter eos unio exsistit, ut in vita prolium vita 
parentum quodammodo prorogata subsistat. In eadem unione na- 
turalis eorum stimulus benevolentiae erga liberos tam intensus fun- 
datur, quo Deus gravissimum hoc legis naturalis officium ipsis 
inculcari simulque dulcescere voluit. 

Articulus 1. 

De officio et iure parentum educandi suos liberos, 

105. Arctissima et quodammodo substantialis unio, quae na- 
turaliter inter parentes et liberos exsistit, iam apud veteres scrip- 
tores alieni controversiae ansam dedit, quae, etsi in se nullius 



* Hano domeeticam inter coniuges amicitiam a natura provìsam copiose 
explanat Aristotdes Eth. Nic. 1. 8, e. 13. Cf. et opusc. S. Devas, Studies of 
Family Life (1886), idem germ. (1887) : Studien ttber das Familienleben. Ein 
Beitrag zur Gesellschaftswissenschaft. 



102 Sectio n. Liber I. Caput U. Articulos L § 1. 

gravioris momenti, directe tamen modum attingiti quo de m 
officiìs parentes inter et liberos ac in specie de officio educat 
philosophice agendum sit. Quaeritur nimirum, utrom inter 
veri nominis relatio iustitiae commutativae intercedat ac prc 
officia, quae in ea fundantur, strìcti iuris officia censeri debe 
an vero per se tamquam officia pietatis intra ordinem mere 
cum contineri videanturP 

Respondemus : Quod si in sua mutua relatione parente 
liberos formalìter ut tales consideramus , negari non potest 
fectam illam alteritatem, quam iustitia commutativa postulai 
illa haud parum deficere, et eatenus alteram partem propo! 
disiunctionis merito tenendam. Gontra vero, in quantum pare 
et filii considerantur solum ut hoinines sibi coexsistentes ac 
inde secundum naturam humanam absolute spectatam non i 
distincti sed etiam aequales, nulla ratio apparet, quae inter 
relationem verae iustitiae commutativae excludat. Atque 
parentes procul dubio etiam erga filios non solum pietatis 
insuper stricti iuris officio obligantur in iis, quae bis tamq 
hominibuR absoluto iure naturae conveniunt, ut v. g. ius vi^ 
ab alterìus hominis arbitrio independens. Hunc modum sol\ 
istam quaestionem S. Thomas'^ haud ambigue suggerìt, in 
simul ratio continetur complurium in hac re apparenter d 
gentes sententias inter se conciliandi ^. Utrimque enim reh 
verìtas habetur, prout in consideranda relatione inter par< 
et liberos alteruter ille respectus prae altero potissimum effe 

Itaque officium educationis in specie, quod parentib 
talibus erga liberos incumbit, ex mente s. Doctoris per se 
cium pietatis dicendum videtur; neque vero propterea infei 
obligationis esse putandum est, quam si condicionem comn 
tivae iustitiae contineret; ordine enim dignitatis et iustil 
ad Deum est, supra officia iuris mutua inter homi a 

cellit. Accedit, quod idem officium naturale pie q\ 



' S. theol. 2, 2, q. 57, a. 4 e, et ad 2: ,Filius, in quantom filiu 
aliquid patria . . . tamen prout consideratur ut quidam homo, eet aliqu 
eoQdum se subsistens ab aliis distinctum. Et ideo in quantum est homo 
quo modo ad (eum) est iustitia: et propter hoc etiam aliquae legee d 
de bis, quae sunt patria ad filium.* — Ibidem citatur de ea re Arisi 
Eth. Nic. 1. 5, e. 6 (ed. B. e. 10, 1134 b. 8). 

' Cf. de Lugo, De iust. et iure disp. 1, sect. 2, n. 81. Le$aius, De 
et iure lib. 2, e. 1, dub. 1, n. 6. 



De officio educatioiiis. 103 

imsm est, i. e. prohibens educatìoni contraria eiusque neglectum, 

■» in officium stricti iuris convertitur, quoties ab eo depen- 

t prò liberis condicio ^sine qua non* suo iure fruendi sim- 

humano, sìve vitam physice conservandi sive qua entia 

-alia exsistendi. Hinc est, quod leges civiles, quarum est 

. etiam personalia iura centra iniurias tueri, generatim, sicut 

nter vinun et uxorem, in quibus similis unio substantialis oc- 

nrrit, ita etiam inter parentes et liberos veri iuris relatìonem 

mt vel positive sanciunt^. 

§ 1. De officio educationis. 

ThesiS XIX» Parentes ad suomm liberomm educa- 
stricto naturali ofBcio tenentur. 

Praenotanda. Implicite et indirecte quidem hoc officium 

iam assertum et probatum censori potest, tum ex iis, quae supra 

(n 96) dieta sunt, tum ex rationibus, quibus naturaliter institutum 

coniugium stabile et perenne evincitur (n. 101 ; P. I, n. 408). 

hic tantum remanet, ut idem magis explicite et directe 

or. Quid autem hoc officium ratione educationis homine 

in se comprehendat, ibidem (P. I, n. 408) explicatum est 

non definitione educationis (n. 104) continetur. 

Probatnr I. Ex fine coniuga. Quam primum nativitate liberorum 

coniugalis ad societatem parentalem ex naturae instituto 

ae extendit, parentes ad ea omnia officia lege naturali tenentur, 

in ipso coniugio intuitu parentalis relationis essentialiter 

a sunt. Atqui in ipso coniugio, eius scilicet fine principali, 

[ale fundamentum continetur naturalis officii parentum, pro- 

a se genitis insuper eam educationem procurandi, quam 

1 ra rationalis postulat (n. 96). Spoetata videlicet hominis na- 

. conveniens propagatio generis humani, quam auctor naturae 

ituendo stabile coniugium intendit, nequaquam sola genera- 

t ) liberorum absolvitur, sed insuper exigit, ut ii ab infantia et 

e et moraliter ad esse hominis completum promoveantur ; quae 

cara, utpote in vinculo coniugii essentialiter praesignata, utrique 

parenti stricta legis naturalis obligatione incumbit. Ergo . . . 



' Cf. Das BOrgerliche Gesetzbuch des Deutschen Reiches § 1616 sqq. 
sqq. — A supremo tribunali imperii haec legitur lata sententia 9. Febr. 
: «Das Reoht eines Eindes ist unverftusserlich/ 



104 Sectio n. Liber I. Caput n. Articolus 1. § 2. 

Probatnr IL Ex ardine divinae providentiae. Infant 
ex parte opìs alienae indigentes et piane incapac 
qui sibi vel ad ipsam vitam conservandam per se provì< 
Sdem tamen manifestum naturae finem sibi propositum 1 
{propagando generi provide accommodatum, generatìm non 
ad maturam aetatem adolescendi, sed insuper ad eum ( 
physicae et moralis evolutionis proficiendi, qua per se vib 
mine rationali et membro societatis dignam agere atqi ita 
supremum hominis finem se dirigere valeani £t vero q 
haec getter alis naturae destinatio prò multis individuis per \ 
d.ens, V. g. praematura moi*te vel alia accidentali causa, suo 
effectu carerò potest et revera caret, non sine sapienti e 
moderamine, respedu generis tamen rite propagandi ex te 
turalis providentiae absque effectu et inanis esse non p 
linde recte ita ratiocinari licet: 

Quoniam implicat naturae ordinem sibi ipsi contradii 
infantes in spem generis natos a creatore in ruinam totius gè 
penitus derelinqui, a priori certum est ab auctore nata i 
societate humana aliquod auxilium sociale illi infantum ne 
tati tam generali et urgenti accommodatum ex instituto a 
provisum esse, i. e. speciale munus illos educandi oUiis homin 
strìcta naturali obligatione esse impositum. Atqùi hoc miu 
parentibus imponi certo demonstratur. Ergo . . . 

Prob. min. 1. Negative. Non potest tale officium lege nar 
turae commissum esse a) oìnnibus hominibus indetenninaie ; naa 
nisi personis in specie determinatis demandetur, spoetato grar 
vissimo onere et vigilanti cura, quae ad illud implendum anaci- 
pienda sunt, necessario maneret inane aut ad finem penitoa iih 
sufficiens; b) nec magistratibus civilibus. Nam praeterquam qnod 
privatissimus educationis influxus et familiaris amicitiae iogiter 
intenta cura et providentia nil commune habet cum rìgido atadio 
tuendi ordinis publici, quod ex proprio officio magistratui civili 
potissimum incumbit, insuper societas civilis cum omnibus aoia 
organis natura et origine longe posterìor est societate domeetica. 
Hanc enim ex naturae ordine ad finem sibi proprìum esaentialiter 
inteme iam constitutam supponat necesse est, antequam ipaa ex 
praeexsistentibus faniiliis tamquam suis elementis orirì possit. Ne- 
quit ergo salvo ordine logico munus educandi, quod intuUu finis 
interni et essentialis familiae immediate naturaliter neceaaarìom 
esse intellegitur, postero alieni instituto sociali, praesenti neceaai- 



De imo editcationlB in ordine naturali. 105 

noBchim coexsistentì nec omnino possibili, nìsi buie antece- 
r satisfactum faerit, naturali providentia esse commissum. 
l remanet, ut parentibus demandetur. 

2. Positive. Etenim directe ipsos parentes tamquam propria 

m naturalis officii subiecta per naturam designavi videmus. 

Id profecto multo evìdentius, quam ullo ratiocinìo fieri possit, 

tum naturalis amor tum prolium instinctus, quo ad 

9ndam parentum curam feruntur, evincit, atque insuper 

animalium analogìa confirmat. Parentalis amor in li- 

( tUDodo naturam et naturalem efficaciam illius amoris 

pat, quo omnis homo se ìpsum amat. In utroque poten- 

urae vox naturae praeceptum per se manifestum incul- 

o ut idem praeterea tamquam positivum inter praecepta 

1 Ciri supremus legislator band necessarium duxerit^, 

§ 2. De iure educationis. 

Parentibus simul cum naturali officio educandi liberos ius 

naturale competere boc officium exercendi per se evidens 

Quaerì tantum potest, utrum eiusmodi ius tamquam exclu- 

ttve proprium sibi vindicare queant? — Cui quaestioni ut omni- 

» satiafiat, duplex iuris naturalis status sedulo distinguendus 

Considerari enim illud potest, aut mere philosophice , veluti 

seiunctum ab ordine supematurali superaddito iuris divini positivi, 

aut partim theologice, prout de facto in praesenti ordine prò- 

Tidentiali exsistit, tamquam ordini supematui*ali substratum. 

A. In ordine natnrali. 

108. Thesis XX. Parentes munus educandi suos liberos, 
qua naturale est, exclasiyo iure sibi vindicare possunt, 

Probatnr I. Per ipsam naturam hoc munus solis parentibus 
speciali modo et ob rationem illis propriam commissum est, ita 
videlicet, ut illud formaliter in ipso primario fine coniugii et in 
naturali genitorum ad proles relatione fundari intellegatur. Ergo 
et ius illud exercendi, ut naturae fini et ipsi muneri consentaneum 
sit, exclusive ad parentes pertinere certo consequitur. 

» S. Thom., S. theol. 1, 2, q. 100, a. 5 ad 4: ,Filius est aliquid patris, 
et patres amant filios ut aliquid ipsorum, sicut dicit Philosophus in 8 Eth. e. 12. 
Unde iisdem rationibus non ponuntur aliqua praecepta decalogi pertinenza ad 
ftmorem filiorum, sicnt neque etiain aliqua ordinantia hominem ad se ipsunL*^ 



Probatur IT 
praesertitn nju 
qu6 licorot propri^ 
dircjctionis unita&, 
sifitoro non pos^it 
rontibuB acccpla i 
vetur, idquo non 
turalÌ3, noe aiif 

109. Coronaria. 
d'irto concludere 1 
aalvo naturacr or' 
aibi asiisuinere pn; 
ffiana obiectiviua 
contrarìum «ivo J 
et pmctìco moliiint 
evolutionem putn. 
moralom, otìam U' 
suUieiant; hi vir^ 
univorsam rtipul ;, 
patjdttgogica srijii] 
souiet4iiu$ publicat} 

Civilfe AgCndtUli (.r 

n. Quainquutii 
tnrat* aibì ìmpoffito» 

oogniìvcrint Undo 
potMt, »|uam bcno «. 
«t fioounitu «mpÌEirri 
ikoithu ut ftwtui M 

nr QuomodoiiL 
i^^ntinifiit, myii con 
miliU 9Ìvo HUbftfdii» 
mméicum partiofpfti 
iptur («pocUtu ordi. 
ttui «i vwMtM 4ji 
^e id eduoiiHloft t 



N«ftj 



1^ 
I 41 





potestate et oboediendi officio liberomm. 109 

a vìgere conspìcitur. Simili ratione antiquum ius 
iure naturae deflexit, patrifamilias ius in vitam et 
1 liberorum tribuens. 

^nuino iure naturae, cui piane consentit ius chri- 

.ec parentalis potestas non dominii, cuius finis est 

98oris, sed potestas iurisdictionis seu auctoritas, 

iter respicit bonum eorum, qui ei subordinantur. 

a faniilia omnis humanae societatis structura in- 

entalis potestas primordium exhibet universae 

nalis. 

"aeterea tota et immediate naturcUis originis est et 

facto nativitatis liberorum naturaliter quoque in in- 

ata, ita quidem, ut nulla lego bumana irrita fieri 

haec veritas per ipsam suam irrefragabilem eviden- 

iocri scandalo iis omnibus, qui vel nullum ìuris na- 

per se et independenter a iure positivo validum 

P. I, n. 549 sqq.), vel legitimam hominis subiec- 

potestate alterius hominis — extra casum iustae poe- 

ionis libertatis — nonnisi ex pacto vel quasi-pacto 

3 existimant. Hinc ridiculus nonnullorum labor ex- 

^um potestatem in liberos (ab eo saltem tempore, 

im rationis participare) per hypothesim alicuius 

eedentis, non expresse quidem sed tacite initi et legi- 

nendi^; — quasi vero ipso supremus naturae con- 

slator hominem a se libertate donatum nulli alteri 

ili nomine Dei illi praesit, immediate obligare queat, 

huius consensum obtinuerit! 

rro fundamentum et mensura parentalis potestatis in 

natura et necessitas educationis. Hinc igitur limites 

fiunt, quibus tum parentum potestas tum liberorum 

)X lege naturali circumscribitur. Educatio autem, de 

tate non ambigitur, in eo sita est, ut infantes pa- 

tum physice tum moraliter apti reddantur, qui per 

L secundum humanae naturae destinationem et prò 

I, quem occupant, honeste instituere valeant. Unde 

tura educationis utriusque parentis cooperationem exigìt 
ea parentalis potestas in utroque residere dicenda est, 



Stfendarf, De iure nat. et gent. VI, e. 4. 



106 Sectio n. Liber I. Caput li. ArticnliiB 1. § 2. 

Probatar n. Id ipsum naturalìs quoque condicio < a io 
praesertim moralìs, postulai. Si enim praeter par 
qua lìceret proprio iure in munus educandi sese in( ), in 
directionis unitas, quae in opere educationis nec< ria est, 
sistere non posset; immo nil obstaret, quominus i totio a 
rentibus accepta per aliam forte contrariam omni suo effecta 
vetur, idque non per accidens, sed in ea hjrpothesi vi iorìs 
turalis. Hoc autem recto naturae ordini manifeste repugnat. 

109. Gorollaria. I. Ex utraque thesi proxime praea 
certo concludere licet etiam rempublicam seu auctorìtat< i cr 
salvo naturae ordine munus educandi numquam ex e 
sibi assumere posse. Hoc naturae documentum in 80< 
mana obiectivam suam vim iuris invictam retinebit, qui( i 
contrarium sive « liberalismi^ si ve socialismi sectatores t 
et practice moliantur : illi quidem, ut, sin minus primam physi 
evolutionem puerilis aetatis, educationem certe inteUecti 
moralem, etiam invitìs parentibus, soli civili potestati vi 
subiiciant ; hi vero, ut, ipsius familiae compage soluta, prc 
universam reipublicae sobolem parentibus subtractam in 
paedagogica seminaria coerceant. — Verum de praeb 
societatìs publicae per se et directe procurandi educatioi 
ventutis specialius infra dicetur, ubi de functionibus poi i; 
civilìs agendum erit. 

n. Quamquam parentes educationis ofScium, utpote lege na* 
turae sibi imposìtum, abdicare legitime non possunt, nihil tamen 
obstat, quominus uberioris fructus gratia illius curam vel integram 
vel ex parte alìis tradant, quos idoneos et hac fiducia dignos 
cognoverint. Unde nihil optabilius generatim prò parentibus esse 
potest, quam bene ordinatum scholae institutum, quod communem 
et securam copiam praebeat, gravissimum illud pietatis ofiBdum 
facilius et fructuosius adimplendi. 

HI. Quomodocumque eiusmodi scholare institutum fondari 
contingat, sive conspirantibus et cooperantibus compluribus fift- 
miliis sive subsidiis publicis, suapte natura essentialem finem do- 
mesticum participat eique ex officio subservire tenetur. Schola 
igitur (spoetato ordine naturali) principaliter ordinatur ad fami- 
liam et verissime dici potest auxUiare institutum famUicie, in or- 
dine ad educandos et instituendos nomine parentum liberos illi 
annexum. Unde iure naturae nefas esse inteUegitur scholam ab 



De iure educationis in ordine iuris divini poBitiyi. 107 

iurìs influxu paréntum emancipare, vel illis invitis ad fines 
a » fine educationis alienos arbitrarie convertere. 

B. In ordine inris divini poiitivL 

HO. Non solum theologo, sed et philosopho, qui sincere ob- 

i 1 veritatem scrutatur, illustre factum divinae revelationis 

"ì ianae eiusque documenta, divinis testimoniis a saeculis freta 

ij "are non lieet; id enim esset ipsius naturalis rationis, quam 

|m iTy lumen negare vocemque contemnere. Eodem 

facto imaturali novimus in Christi Ecclesia vivum ac 

nne i ium divinitus institutum exsistere. Apostolis enim 

3 succ nbus dictum est illud (Matth. 28, 18—20): 

,! a • mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes ergo 

omnes gentes etc/ Vi huius mandati Ecclesiae magisterio 

e divinum ab omni humana potestate independens in- 

idi cum auctoritate omnes homines in iis, quae ad Christi 

lam et mandata pertinent. Sed hoc apostolicum munus, 

vi supematurale, munus naturale paréntum educandi filios 

tollit, sed ei superstruitur, quemadmodum educatio Christiana 

ralem non excludit, sed praesupponit aut sub se comprehendit \ 

Unde cansequUur: 
111. I. Parentes christianos iure divino obligarì, ut tum ipsi 
filiis educationem procurent fini Christiane consentaneam tum Ec- 
clesiae ministros non prohibeant, quominus immediate etiam, si 
iis videbitur, religiosam institutionem liberorum suscipiant. 

n. Quod si parentes Ecclesiae adscrìpti hoc officium iniuste 
detrectent, ecclesiastica auctorìtas eos etiam inflictis poenis ec- 
clesiasticis adigere, aut si res postulaverit, iis etiam invitis liberos 
instituendos suscipere potest. Immo idem ius Ecclesiae per se 
et absolute loquendo etiam in liberos baptizatos paréntum infide- 
lium competit; quamquam in tali casu usua iuris prò rerum ad- 
iuDctis secundum prudentiam christianam et legem caritatis tem- 
peretur necesse est. 

ni. Societas civilis Christiana, quippe quae non minus ac 
singoli homines legi divinae positivae subiicitur, eodem officio, 
quo generatim iuris ordinem, iura civium atque etiam infantum 
tueri debet, iuri quoque ecclesiastico circa religiosam liberorum 



^ Cf. Alj^h. lansen, De facnltate docendi (1885) p. 58 sqq. 



108 Sectio II. Liber I. Caput II. Àrtioiiliia 2. § 1. 

educatìonem suum puUicum praesidium praebere tenetor. • 
autem dìgnitatìs iurìum, quae auctorìtatì civili in hac re 
committuntur, exigit, ut illa ante omnia ius audorii b < 
siasticae in modo etiam civilis intèrventionis vere a i » 
propterea ipsa non nisi secundario iure et quasi eco 
auctorìtati succurrendo parentes ad suum officium < 
compellat. Neglecta nempe infantum educatione 
christianos primae partes de iniuria expostulandi* Ecc 4 
petunt, idque tum suo nomine tum nomine liberorum, quorum 
in Christo mater est. 

IV. Sub lege igitur Christiana civilis auctoritas duplice 
tissimo iure, altero naturali parentum, altero positivo div 
clesiae, prohibetur, quominus, quocumque praetextu commi 
reipublicae, munus educandi et instituendi in scholis pul 
ventutem subiecti populi christiani sibi tamquam ius j 
directe assumat et usurpet, vel omnino excluso vel pan i 
prò sua discretione admisso influxu parentum et Eccl le. 

NB. De scholis et quaestione scholari specialius agetor infra 
Iure publico civili. 

Articulus 2. 

De mutua sociali relatione inter parentes et liberos. 

§ 1. De parentali potestate et oboediendi officio 

liberorum. 

112. Parentibus iure naturae potestatem aliquam esse in libeioe, 
hos autem pari oboedientiae obligatione iis obstringi, ex natera- 
liter illis demandato officio educationis, per se liquidum est. 

Quamquam autem filli a nativitate quodammodo aliquid pa- 
rentum esse non immerìto dicuntur, nequaquam tamen parentalis 
potestas in liberos cum potestate dominii confundenda est, quad 
in eos ius quoddam proprictatis illis competat. Non enim ut 
res, sed tamquam personae ab ipsis prodi erunt. In hac re cum 
aliis antiquis philosophis ipso quoque Aristoteles ^ turpiter erravit, 
potestatem legalem tribui volens parentibus, ut certis in adiunctis 
spoetata propria et publica utilitate conceptas proles non nutriaoty 
sed e medio toUant. Immo impia praxis abiiciendi neogenitoe 
etiamnunc apud gentiles quosdam populos, ut apud Sinenses, connì- 

» Polii. 1. 7, 0. 16 (ed. B, 1335 b. 20). 



De parentali potestate et oboediendi officio liberorum. IQQ 

legibus vìgere conspicitur. Simili ratione antiquum ius 
um a iure naturae deflexit, patrifamilias ius in vitam et 
m im liberorum tribuens. 

I le uino iure naturae, cui piane consentit ius chri- 

1, i haec parentalis potestas non dominii, cuius finis est 

dum possessoris, sed potestas iurisdidionis seu auctoritas, 

itìaliter respicit bonum eorum, qui ei subordinantur. 

dum a familia omnis humanae societatis structura in- 

itar, ita parentalis potestas prìmordium exhibet universae 

a )ritatis socialis. 

Eadem praeterea tota et immediate naturcUis originis est et 

talis ipso facto nativitatis liberorum naturaliter quoque in in- 

duo i rminata, ita quidem, ut nulla lego bumana irrita fieri 

haec veritas per ipsam suam irrefragabilem eviden- 

D mediocri scandalo iis omnibus, qui vel nullum iuris na- 

ordinem per se et independenter a iure positivo validum 

unt (cf. P. I, n. 549 sqq.), vel legitimam hominis subiec- 

im sub potestate alterius hominis — extra casum iustae poe- 

8 privationis libertatis — nonnisi ex pacto vel quasi-pacto 

derivari posse existimant. Hinc ridiculus nonnuUorum labor ex- 

plicandi parentum potestatem in liberos (ab eo saltem tempore, 

quo incipiunt usum rationis participare) per hypothesim alicuius 

pacti intercedentis, non expresse quidem sed tacite initi et legi- 

time praesumendi 1 ; — quasi vero ipse supremus naturae con- 

ditor et legislator hominem a se libertate donatum nulli alteri 

homini, qui nomine Dei illi praesit, immediate obligare queat, 

antequam huius consensum obtinuerit! 

113. Porro fundamentum et mensura parentalis potestatis in 
hl)ero6 est natura et necessUas educationis. Hinc igitur limites 
desomendi sunt, quibus tum parentum potestas tum liberorum 
obligatio ex lego naturali circumscribitur. Educatio autem, de 
cuius necessitate non ambigitur, in eo sita est, ut infantes pa- 
rentum cura tum physice tum moraliter apti reddantur, qui per 
se ipsi vitam secundum humanae naturae destinationem et prò 
gradu sociali, quem occupant, honeste ìnstituere valeant. Unde 
colKgitur: 

1. Natura educationis utriusque parentis coofersLtionem e^git 
^ propterea parentalis potestas in utroque residere dicenda est, 



Cf. Pttfendarf, De iure nat. et gent. VI, e. 4. 



110 Sectio n. Liber I. Caput II. Articalus 2. § 1. 2. 

tum in patre tum in matre, ita tamen ut unitas servetur, 
ambo simul unum principium et generationis et educatìonis 
stìtuunt. Ideo quemadmodum in coniugali societate maritus 
naturaliter praeest, ita et in exercenda potestate parentali pi 
partes patri debentur; unde patria potestas vulgari nomine 
parentali usurpari solet. Hic ordo dignitatis tamen non imj 
quominus pars educatìonis maxime essentialis, ea scilicet, 
infantilis aetas usque ad pueritìam indiget, primario moie 
curam et sollicitudinem deposcat. 

2. In ambitu parentalis seu patriae potestatis in liberos 
plinaris quoque potestas eos castigandi contìnetur. Ratio est, 
quia iUa non mere directìva sed vera potestas iurisdictìonis 
tum quia ex natura educatìonis praesertìm moralis, ne i 
attingendo necessaria efficacia destìtuatur, ad hanc quoque 
raliter se extendat necesse est. Hinc et magistrì scholarun 
nomine parentum educandi munere funguntur, eadem discip 
potestate, ab illis quodammodo sibi delegata, carerò nequa 
possunt. Eiusdem necessitatem et salutarem usum non i 
persuasio et praxis omnium populorum, sed et ipsae sacrac 
terae commendante. 

3. Quemadmodum cum progressu aetatis liberorum ofi 
educatìonis necessitate et ambitu decresciti ita et potestas p 
talis in ilio fondata paulatim eadem proportìone minuitur. 
circa varium eius ambitum recto cum Aristotele tria tempoì 
stingui solent: 

Primum est imperfedi iudicii, quo scilicet liberi sibi d 
cessariis ad vitam previdero et se ipsos regere nondum v 
Hoc tempore educatio maxime necessaria est et se ad tota 
vendi rationem extendit. Eo igitur durante liberi per se loqi 
in omnibus, quae altieri obligatìoni contraria non sunt, parei 
oboedientiam debent. 

Alterum est perfedi iudicii ^ quo nempe maturitatem 



' ProT. 13, 24: ,Qai parcit vìrgae, odit filiam suum* — et 28, 1 
«Noli sobtrahere a puero disciplinam ; sì enim percusseris eum vìrga, n 
rietur. Tu virga percuties eum, et animam eius de inferno liberabis, 
Eccli. 80, 1. — In quìbus simul debita moderatio in modo castigandi insii 
ut inflicto dolore efficax quidem sit. sed absque periculo laesionis, sii 
servetur monitum apostoli Eph. 6,4: ,Et vos, patres, nolite ad iraei 
provocare filios vestros, sed educate illos in disciplina et correptione De 
Cf. S. Thom.y S. theol. 2, 2, q. 65, a. 2. 



De officiis pietatls filialis. IH 

a( i tamen in familia manent. Hoc tempore taraquam 
, familiae in iis, quae ad domesticae vitae administrationem 
ic plinam pertinent, capiti familiae subditi manent. 

T im tempus est quod emandpationis vocatur, quo videlicet 

extra lum patemam vivunt proprìumque statum habent. Tum 

onmis relatio strictae subiectionis et oboedientiae erga 

d< lit, manentibus interim officiis pietatis, quippe quae 

tr pori sunt communia. 

4. Ratione obiecti denique parentalis potestas eatenus limi- 
ti , quod liberi ad annos pubertatis iam provecti circa elec- 
i futuri vitae status strictae oboedientiae vinculo parentibus 
igantur, quamquam ceteroquin adhuc sub domestico illorum 
ne et morali influxu versantur. Etsi enim quaedam remota 
providentia de praeparando futuro statu liberorum digno et felici 
propositum educationis pertinet, ipsa tamen definita electio 
I , qui in particulari singulis conveniat, res est personalis 
m, quorum maxime interest, et qui ad maturitatem proprii 
1 iam pervenisse censentur. Nihil tamen impedit, quominus 
3ntes in hac etiam re urgente suasione uti possint ac saepe 
< leant, ubi forte ex delectu minus cauto filiorum grave peri- 
cnlum vel ipsis vel familiae imminere prudenter timent. Et tum 
qnidem liberos quoque ita pietatis memores esse oportet, ut non- 
nisi altiere ratione personali ducti ab illorum voluntate discedant. 

§ 2. De officiis pietatis filialis. 

114. Praeter officium oboedientiae, quod proxime in parentali 
potestate fundatur eique tamquam correlatum respondet, alia non 
minus naturalia ciccia liberis incumbunt, quae immediate in ipsa 
naturali relatione geniti ad suos genitores fundantur et communi 
nomine pietatis comprehendi solent. 

Pietas tametsi principaliter et speciali modo religionis exer- 
citium et cultum erga Deum significat, nihilominus latiore sensu 
et propter quandam analogiam ad cultum quoque, qui certa con- 
dicione hominibus debetur, extendi solet. De qua re praeclare 
S. Thomas^: »Homo efficitur diversimode aliis debitor, secundum 
eorum diversam exceUentiam et diversa beneficia ab iis suscepta. 



» S. theol. 2,2, q. 101, a. 1. Ubi simul TuUium citai (Rhet. 1. 2 de 
invent.): .Pietas est, per quam sanguine iunctis patriaeque benevolis officium 
et diligens triboitur cultus/ 



112 Sectio U. Liber I. Caput ni. Articnlus 1. 

In uiroque autem Deus summum obtinet locum, qui et ei 
tiflsimus est, et est nobis essendi et gubernationis primi 
cipium ; secundario vero nostri esse et gubernationis p 
parentes et patria, a quibus et in qua nati et nutriti 
ideo post Deum est homo maxime debitor parentib et 
Unde sicut ad religionem pertinet cultum Deo exhil s ita 
cundario gradu ad pietatem pertinet exhibere cultum i 
et patriae. In cultu autem parentum includitur cultus omnium 
sanguineorum, quia etiam consanguinei ex hoc dicuntur, < 
ex iisdem parentibus processerunt , et patet per Philosophi 
8 Ethic. e. 12. In cultu autem patriae intellegitur cultus o 
concivium et omnium patriae amicorum. Et ideo ad hoc 
principaliter se extendit."* 

Ipsa igitur natura pietatis, qua religioni quodammodo t 
latur, satis per se insinuat, quaenam potissimum officia, ad < 
parentibus iugiter debitum exhibendum, liberis qua talibus 
turae praecepto tote vitae tempore incumbant: specialis nimii 
amor, reverentia et gratus animus. Accedit, quod ea 
sensa suam veritatem aliquando etiam reali et oneroso o 
erga parentes comprobare debent, quotìes videlicet per a< d 
superveniens illis necessitas id postulaverit. Etenim gravi ci 
gatione liberi tenentur prò viribus parentum necessitatibuB aut 
senectutis infirmitati succurrere^. 

Caput III. 
De societate herili. 

Articulus 1. 

Eius notio et naturalis condicio. 

115. Ad societatem domesticam complete constituendam eam 
quoque socialem relationem, quae herìlis dicitur, tamquam nata- 
rale elementum pertinere, alio in loco (P. I, n. 407 sqq.) simol 
cum naturali origine familiae demonstratum est. Eius quippe 
naturalis genesis in duplici naturali indigentia ac necessitate fon- 
datur: altera ipsius domus ac rei domesticae; altera multorom 
hominura individuorum , qui per sortem minus prosperam res ad 
vitae usum necessarias et cetera domesticae societatis commoda 



S. Thom., S. theol. 2, 2, q. 101, a. 2. 



Societatìs herilis noiio et natoralis condicio. 113 

ipsos obtinere vel nuUatenus vel aegre tantum possent. 

ita demum fit, ut famulatus aliquis, cum domestica socie- 

] { minusve arcte conexus, generatim non possit non orìri. 

ioiì autem et formaliter oritur libera conventione, qua extranei 

il f 1 adsciscuntur, ea condìcìone, ut ad bonum domesticae 

varia obsequia exhibeant, prò hac praestatione autem 

e iquìs familiae membris domesticae vitae emolumenta con- 

{ gradu participent. Intuìtu huìus finis, qui bonum commune 

t domus tum famulorum, materiale et spirituale complectitur, 

relatio veram societatis rationem habet simulque pars unius 

etae familiae sub communi eiusdem capite constituitur ^. 

Ut buie naturae fini famulatus respondeat, requiritur: 1. ut 
fiunoli non ad determinatos tantum quosdam labores se obligent, 
sed ut generatim ad domesticae societatis bonum promovendum 
vires suas ex domini voluntate impendant, et ita quoad vivendi 
rationem ut plurimum ab hero dependeant; 2. ut herus vicissim 
non tantum obligationem in se suscipiat victum, vestitum, pac- 
tam mercedem famulis praebendi, sed generatim eorum bonum 
temporale et spirituale paterne curandi et ita Ulos benefica dome- 
tticae vitae participes efficiendi. — Haec duplex nimirum condicio 
necessaria est, ut homines extranei vera familiae membra con- 
stituantur; in hoc ipso autem essentialis ratio herilis societatis 
consistit, qua a simplici contractu cum operariis inito distinguitur. 

117. Et revera quidem hanc liberiorem formam nostra aetate 
famulatus fere passim iam induit^. Est haec innovatio fructus 



^ Cf. Th. MeyeVy Die Arbeiterfrage und die christlich-ethischen Social- 
principien (ed. 3 1895) p. 76 — 87 : ^Das hàusliche Dienstverhaltniss*, de quo argu- 
mento hae daae theses nberiore Incubratione probantur: „1. Dass sich Dienst- 
boteDverh&ltDisse nnter irgend einer Form Ton Abhàngigkeit schon an den Fa- 
milienherd anknnpfen, gehdrt zu den socialen Naturgesetzen. — 2. Soli das 
Dienstbotenverhàltnifls den Absichten Gottes und der chrìstlichen Idee ent- 
sprechen, so mass es nicht bloss als Arbeitsvertrag , sondem als ein sittlich- 
<>rgatiischer BestandtheU dea Uauses aufgefasst werden." — Idem opusculum ex- 
8tat gdUice (trad. C Fritsch) : La question ouvrière et les principes fondamen- 
taox de la sociologie cbrétienne. Louvain 1893. 

' Iam a primis decenniis saeculi XIX Adam MiUler conqueritur: „An 
^ persdnliches Band dea Gesindes mit der Familie , welcbes die Natur der 
IHnge verlangt, ist fast nirgends mehr zu denken. Dienstboten sind nach heu- 
tiger Ansicht diejenigen, welche gewisse tàglich und stUndlich wìederkehrende, 
8treng abgemessene Yerrichtongen fìir Geld leisten, in alien andern Euck- 
ficken aber atisser der Familie stehen, der sie dienen** (Nothwendigkeit einer 
^leyer, los naiorale. H. 8 



114 SecUo IL Liber I. Caput IH Artìooliis 1. 

genuinus ^liberalìum*' quas vulgo dicunt idearum, quarum ope 
rigore naturae atque historiae opus pseudophilosophi saeculì Xì 
eorumque pedissequi temere praesumebant. Nil enim nisi p 
tivam hominum Hbertatem, indepeudentiam atque aeqoaU 
somniantes, arctiorem illam inservientium ad uni i fin 
cooptationem autiquae servitutis reliquias esse sfare 
sane postquam ipsam parentum potestatem in liberos in 
pacto (!) fundarì dixerunt, mirum non est, quod iidem Tiri 
tieni sociali inter herum et famulos simplex pactum la 
conductionis operariorum substitutum vellent. Vi buina ] 
muli domestici conductis quibuslibet operariis per omnia i 
lantur ; quippe certas quavis die et bora recurrentes p: 
prò pecunia debent, sub omni alio respectu familiae, cui i 
viunt, extranei ab eaque independentes. Sed quis non videat 
hoc neque indigentium hominum necessitatem aliis i 
delerì, neque famulatum minus durum reddi, sed tantum 
genus etiam durius et morali solatio ac spirituali fru 
destitutum commutari. Etiam in hac re verìficatur v< jn . 
mini: „Non solo pane (scilicet materiali) vivit homo/ Non 
pune autem naturae institutum contemni, socialis op 
miseria, quam videmus, ad oculum demonstrat. 



theologischen Qrandlage der gesamten Staatswissenschaflteii [Lei] 
p. 52). Qualis autem «libertas" operariorum ex hac eomm solutione a 
familìae revera prodierit, idem auctor (ibid. p. 58 — 55) lucide oeteodit: , 
▼erei, ja Wechselsklaverei ist uberai! da, wo das ganze Vei dea 

achen ein bloas sachliches, auf Sachen, auf Ertrag, auf Geld gerì òtm ^ 
hftltniss ist." Et addit: «Geldsklaverei ist die schlimmate Art, i 
dem LùgengefUhle Termeintlicher Freiheit verbunden ist Ob oh 

allemal odor t&glich von neuem Terkaufe, gilt gleichviel. Stattd ai 

meinen Leib zu eigen und deshalb die Sorge dafUr Qbemal ni nun 

nur das Wesentliche desselben, die Eraft, und Oberlftsst mìr < i dea 

nQtzen Gerippes bohnlachend zur freien Disposition.* 

/. Stahl (Philosophie dee Recbts II, 491) similiter varia incommoda 
merat, quae ex mera locatione operarum tam prò domo quam prò 
orìuntur. «Die Abh&ngigkeit bleibt thatsftchlich dennoch beateheo: dar 
Nahnmg bedùrftige Dienstbote musa sich der Herrachaft zuletit 
ea tritt nur der Nacbtheil ein, dass beide Theile aich wechaelaeit * i 

Mittel fQr ihre Bequemlichkeit und bezw. ibrer Erhaltung anaehen, die 
innerlich zu nichts als dem bestimmt Versprochenen verpflichtet aù . . 
Der Dienstbote ist ttberdies durch die weitere Licenz infolge r Ai 

lAaung des Bandes der grOssem Yersuchung der Sittenloaigk . . . 
geaetzt.* 



Societatis herilis notio et nataralis condicio. 115 

18. SohoIilUB. Habet hoc doctrìnae caput sua gravissima docu- 

ad nsiim universae sociologiae, quae hodie tam laudabiliter in 

!s remediis occupatur, quibus notissimus morbus socialls, per 

iom liberalismum invectus, paulatim sanarì possit. Et primo 

ipsa idea „ societatis herilis', veteribus tam familiaris, hodie 

fere oblivioni tradita, utilissimum eiusmodi remedium suggerit. 

non moveat inter medios splendores humanae industriae et cul- 

B e: < quotidie multitudo hominum inopia morali et religiosa 

i qua physica tabescentium? Et quia parvi pendat pericula, quae 

ubiqne pauperismo universae societati demum immineant 

i lam vero centra pauperismi imprimis calamitatem ipsa 

•a r um obvium et universale simulque prò sua naturalitate et 

iiate longe efficacissimum providisse dicenda est, nimirum or- 

9 extendendo demos possidentium in societatem herilem. Haec enim 

se et citra abusum hominum considerata) non poterat non esse et 

ì pemtilis et prò innumeris hominibus alias derelictis et infelicibus 

i exsistentiae pacificae et socialiter bene ordinatae, cum affectu 

grati animi erga herum instar patris sibi benevolum, fons denique 

1 plicis eolatii et verae felicitatis prò praesenti et futura vita ^ Ita 

, quamdiu familia quoque et domus ideam naturae fideliter referebat, 

»nÌ8 et moralium idearum thesaurum voluti * perennem hereditatem 

sj suo conservans nec filiis tantum sed et advenis extraneis libe- 

nliter communicans. Ad sananda igitur vel minuenda innumera mala, 

qnibos frigidus individualismus nomine ^libertatis* socialem vitam a 

saecolo devastavit, ad hoc ipsum naturae remedium provide recurrendum 

TÌdetur, ut, quantum per novi huius temporis adiuncta et indolem licebit, 

atiqoo modo resuscitetur, sin minus forma, saltem spiritus societatis he- 

rOis. Quamvis enim domus et vita domestica, qualis hac aetate fere 

nbique esse consuevit, ad formas patrìarchales reduci nec possit nec 

debeat, nihil tamen impediret, quominus in fundandis et formandis am- 

pliorìbns iUis oeconomicis institutis, quae modemae industriae inserviunt, 

sodalis relatio inter patronos et operarios conductos similitudinem herilis 

ffxietatis referret, ut ipsa experientia per nonnulla laudabilia exempla 

magno emolumento et privato et publico iam commonstrat. Atque utinam 

baec Christiana sapientia, in cantate et piotate fundata, latius in dies 

dominetur et restaurandae societatis Consilio praesideat! 



* In saniore oeconomia nationali hoc probe sentitur. Ita Roscher (Die Grund- 
l*gen der Nationaldkonomie [1871] p. 146) verissime dicit: ^Das Ideal dea Ge- 
«ndeverhftltnisses besteht darin, dass es von Herrschaften wie von Dienstboten 
aIs ein StQck christlichen Familienlebens bethàtigt wird. Also Gewogenheit 
Ton der einen, Ergebenheit von der andern, Treue von beiden Seiten : uneigen- 
n^ge Sorgen fiir das gegenwàrtige und zukiinftige Interesse dea andern 
Theils (tamqnam sua) nnd namentlich auch fìlr dessen ewige Zukunft/ 

8* 



116 Seotio II. Lìber I. Caput III. Artìculus 2. § 1. 2. 

Articulus 2. 

De servitute. 

§ 1. Praeviae notiones. 

119. Sorvitus si late accipitur, quemlibet servorum (fi 
statuii! denotat. Stride autem accepta servUus (perfecta, < 
a votorìbus ille famulatus dicitur, quo quis prò loto vitae 
oinnos (lìonostas) operas ad nutum beri praestare debeat, quii 
inorcodem praeter necessarìum victum et vestitum exigere 
quaro doscrìbi potest: perpetuus famulatus prò perpeiuis < 
Ab hac servitutis idea originaria et theoì a probe 
guonda est servitus historica, qualem in usu fu ) 
antiqua;;^ getitos legimus. Et vero qui deprava originali 
huniani gonorìs studia consideraverit, minime dif ebi , ] 
illa ft>n> morali quadam necessitate orìginem t : ). ' 
homiuum at>$timationi . Christiana luce nondum iUosi itae, 
obvium orai, quam ut homines perpetuo fEunulata 
suorum utilitati obnoxii et qui non sibi, sed dominis a^ i 
iwiulatim ut iuforius quoddam hominum genus^, ut m 
mont^ ao domum ut ro$ haberentur? — Haec a< mat eo 
oìlius ìUN'^ftluit. quod oì plorumque leges dv s favel 
ri^iìuuìo. cui porsi^na non est ni^ homo cmm , i 

quidom omt i^soilict^t philosophiceV sed n j - 
nonnìsi fY,<^. Atquo ita factum eist. ut gè 
ìibortAto tìliortim IVi* suae rebellionis ì 

ìw^^n^ts ^\i rtianì natur*lt>s s^eqnelas snhiret, 
jain-ìtuti^ loi^v n^Uqr.i autom sub camis et < itatn 
n;co t^K^iswronT *, Maìxim trai sfociale crav » 

xYrsinì iv\;«on*5o ante re^tauranc^oem kumani g < 

nv.r.ii^ hr,Tnar.:s x-ìribus dtvtìinai^dum. 

IW. ^v* ri'ìicì.^ ^"hrKitiaxu par erax. qxuw-. peccati 

:^\i.tji, <-i:ì*tì-'. c^;\*-r,; <»i-rx-::;:ii rccrrn-srain aiferreii: q«od ut invelft* 

< H^'rt*.^^. r.vrj ". ; ," $ — K 

' S 4«M-nio» TV r^ ".V '. If. .-- '? tfV9ifaiàll 




De servitute. — Quaestio iuris naturalis de statu servitutis. 117 

sociali malo esset accommodatum, non violenta rerum revo- 

sed successivo religioso ac sociali influxu suam efficaciam 

rcere debuit. Itaque lex Christiana primo quidem nefariam 

opinionem, qua servi pecorum instar haberentur, penitus 

i ;, omnes homines naturae dignitate et divina vocatione 

docendo. Deinde officia mutua inter dominos et servos 

kl , et dum hos ab illis absque legitima causa fugere prohi- 

, simul heros ad servos manu mittendos vehementer invi- 

et, ubi opus erat, severis conciliorum decretis mitigare servi- 

impense conabatur. Ita Christi religio efifecit, non solum ut 

m servi lìbertate donarentur, sed etiam ut servitus, qualis 

micos esse solebat, impune saltem non amplius exsisteret \ 

Quantas autem radices hoc institutum in humana socie- 

habuerit, inde colligere licet, quod aliqua servitutis species 

\m inter christianos usque ad nostra fere tempora perdura- 

L Qui ei subiecti erant, homines proprii seu glebae adscripti 

(1 ) ) dicebantur. Hi quamquam per dominorum avaritiam 

crudeli em non raro indigno habebantur, iure tamen et civili 

eccl Sis essentiali saltem tutela minime carebant, immo 

> na cura dominorum sincere christianorum passim feli- 

m ac digniorem vitam agebant, quam innumeri hodie operarii, 

qm ] nine magis quam re liberi sunt. 

§ 2. Quaestio iuris naturalis de statu servitutis^. 

122. Ex praemissis diifficile non est communem veterum seri- 
ptorom (usque ad medium fere saeculum XVIII) doctrinam de ser- 



* Cf. K Làrnmer, Die Sklaverei und die Kirche, in period. , Archi v fùr 
kath. {[irchenrecht* 1864 II, 177, ubi longa serìes Romanorum Pontificum in 
bac re intervenientiam notatnr, cni novissime accessit Leo XIII per encyclicam 
ad episcopos brasilienses. — Porro P. AUard, Les esclaves chrétiens depuis 
les premiers temps de TEglise, 1876. J. Margraf, Kirche und Sklaverei seit 
der Entdeckung Amerikas, 1865. Addo : de Maistre, Du Pape III. Balmes^ Pro- 
testantisme compare au Gatholicisme , voi. I, e. 15 — 20. Eatzinger, Volkswirt- 
schaft (ed. 2 1895) p. 368 sq. E. Michael, Geschichte des deutschen Yolkes 
vom 13. Jahrh. I (Cultnrzustftnde des deutschen Yolkes w&hrend des 13. Jahr- 
ionderts, 1897), p. 38 sqq. 

* S. Thom. 1, 2, q. 94, a. 5 ad 3 ; 2, 2 , q. 57 , a. 3 ad 2 et a. 4 ad 2. 
i«wÌM#, De iust. et iure lib. 2, e. 4, dub. 9. De Lugo, De iust. et iure disp. 3, 
sect 2. Grotius, De iure belli ac pacis lib. 2, e. 5, § 27 sq. Pufendorf, De 
im Dat. et gent. lib. 6, e. 3—4. Civiltà caU. 1865, Febr. — Aprii, p. 427 sqq. 
Spedaìieri, Dei diritti dell* uomo lib. 5. 



118 Sectio n. Liber I. Caput III. Artìcnlus 2. § 2. 8. 

vitute cum recentiorum auctorum sententia vel penitus vel 
rei substantiam conciliare. Illi videlicet, unanimiter admi 
servitutem absque intrinseca iniustitia exsistere posse, i n 
quam ut historice apud gentiles vigebat, sed e suo coni 
per se sumptam intellegebant ; verum etiam sic acceptam n 
ut bonam et laudabilem commendabant. Becentiores centra, 
non minus unanimiter servitutem tamquam natura sua in 
reprobant, talem plerumque servitutem suis argumen 
diuntur, qualis a veteribus auctoribus, saltem cbns is, 
tenus defendebatur. Numquam enim isti vitae statum dei 
conati sunt, quo homo omnis proprii iuris in dominom 
tamquam mera possessio ita eius „ arbitrio subiiceretor, ut 
agore, emittore, pati deberef" — qualis passim a re< 
servitus describitur. 

TheSÌS XXI. Servitus proprie dieU, i 
gaia, humanae dignitati minus conformis et gravìi 
obnoxia est; iuri autem naturae per se et in e< n 
si ita Iiomo alterius dominio subiicitur, ut hic la 

erga illum teneatur. 

Probatur pars I. 1. Humanae dignitati sane id ipeum 
congruit, ut quis prò solo victu et vestitu integram suam activita 
iuxta alterius arbitrium et in huius utilitatem impendere 

2. Fieri vix potest, quin homines praesertim diutius 
modi statu viventes suae personalis dignitatis prope obliti ad ' 
indolem et ad abiecta animi sensa deprimantur. 

3. Eo magis e centra inde dominorum superbia, crudelis ava* 
ritia atque arrogantia nutritur, ita ut, elanguente simul relìgiomi 
efficacia, in praxi facile ad servitutis genus piane iniustom de» 
veniatur. 

Non omnem autem servitutem natura sua iniustam esse vd 
inde patet, quod homo, reservatis sibi iuribus saltem inaliena- 
bilibus, procul dubio ad perpetuum famulatum prò perpetuis ali- 
mentis contractu se ipsum obstringere vel etiam aliquando invitila, 
scilicet insta causa et per auctoritatem publicam, eadem illa liber- 
tate privari legitime potest. 

Probatur pars II. 1. Nullum datur ius hominis magìa essen- 
tiale et inalienabile, quam ius personalitatis, quo ab omnibus ozi- 
gore potest, ut tamquam ens morale aestimetur et tractetur. Ergo 
nefas est, ut homo simpliciter ut res computetur. 



De servitate. — De titolis servitntis usurpali solìtÌB. 119 

2. Cum iure moralìs personalìtatis praeterea alia iura non 

[dalia conectnntur, quibus nemo sive licite sive valide 

iare potest; huc imprìmis pertinent libertas conscientiae stride 

, ius circa vitam et integritatem corporis et animi. Ergo 

in quo ista etiam iura servo denegantur, intrinsecus mo- 

srdìni repugnat.. 

§ 3. De titulis servitutis usurpari solitis. 

Servitus rcUione sui non iniusta potest nihilominus aliunde, 
ratìone tituli, quo inducta fuit, vel quo continuatur, esse 
ima. TJ] gravis et longe difficilior quaestio oritur: q^ui- 
l Imi i 'i acquirendi tantum dominium in alterius hominis 
i ope\ censeri possint? Quae magis concrete ad hanc al- 

ni q n reduci posse videtur: utrum tituli, qui apud 

es 1 irpari solebant, naturali iustitiae consentiant?^ — Huc 
a imprìmis pertinent: 

1. Vóluntaria traditio. Dantur sane homines, qui vitae per- 
petoam sustentationem et securum senectutis futurae portum ma- 
iorìs aestiment quam liberam de suo labore (aliunde necessario) 
digponendi facultatem. Quod si igitur libere hanc alteri prò aequi- 
valente praestatione tradant, acceptari quoque — seclusa fraudo 
vd morali coactione — legitime potest 2. 

2. Emptio vel donatio. Quamquam nefas est hominem voluti 
rem tractare et commercio subiicere, ipsum tamen ius in hominis 
labores pretio aestimabile est, unde per se et absolute loquendo 
etiam prò pretio vel per donationem alienari potest. Dixi „per se 
et absolute" ; nam eiusmodi licentia sino limite domino concessa, 
qua V. g. servos valde invitos senio confectos aliis fortasse duris 



^ De hac re enucleate egertmt Molina, De iustitia traci. Il, disp. 33 sq. 
Diana P. VII, tract. 7, de servis et mancipiis (1647). De Lugo 1. e. disp; 6. 
Verricelli, De apostolìcis missionibuB tìt. Y. H, Làmmer 1. e. p. 187 sqq. 

* De Lugo referendo sententiam communem (1. e. disp. VI, sect. 2, n. 14) 
ita scribit : ^Servns constìtaitur per hoc, quod omnes snas operas et obsequìa 
èomino obliget per totam vitam: sicut ergo potest aliquis anticipata mercede 
aeeepta obligare se ad serriendmn per annum, et tenetnr ex iustitia ad red- 
dendam obsequium promissum; car non poterit se obligare ad obsequia per 
loDgìus tempus et per totam vitam exhibenda, qua obligatione posita servus 
appellatnr ?'^ Getemm, ut idem auctor animadvertit , licet ex iure naturae 
liic con^*actas libere fieri possit, iure tamen civili romanorum ad varias ca* 
vendas fraudes irritus declaratur, nisi de certis concurrentibus condicionibus 
constet, quarum prima est, ut qui ita se tradit, sit 20 annis maior. 



120 Sectio II. Liber I. Caput m. Arfciculus 2. § 8. 

et perfidis hominibus tradere posset, iusta dici nequit. Ideo et 
desia legibus, canonibus illud ius multipliciter restrìctum "% 

Huc porro pertìnet quaestio: utrum aliquando etiam ] 
suum filium, dum in sua potestate est, legitime vendere aut 
pignorare possit? — Ex sententia gravissimorum doctorum 
spondetur: id absolute loquendo et certis positis condi 
salvo iure naturali et divino aliquando fieri posse, scilicet 
compellente extrema quasi necessitate : ubi pater «fame opp: 
aliam viam sustentationis non reperit. Sed in hoc etiam 
non tam stricta et definitiva venditio quam tempora p 
oppignorano licita esse censetur. Ideo antiquo iure p Ivo 
redimendum filium quam primum posset obligabatur, q 
ptori tunc liberum erat cessionem negare^. Quot autem cn 
et inunorales abusus nihilominus, maxime inter infideles, ex < 
iure paterno prodierint, historia tostatura. 

3. Captivitas iure belli. Hic titulus historìce orìginem dutt 
ex more ethnicorum bella gerendi. Cum enim putarent vietai 
licitum esse (saltem post bellum iustum) victum occidere, ipM 
vitae donatione dominium in captìvos acquìri existimabant. ìà 
vero ex iure belli qua tali minime consequitur. Itaque eatenoB 
eiusmodi mos cum iustitia conciliari potest, quatenus in casa par- 
ticularì aliae rationes iustae bello per se extrinsecae acoedebanti 
V. g. ratio poenae prò criminibus per ipsos captivos patratis '. Addi 



* De Lugo (1. e. disp. 5 , sect. 1 , n. 4) inter effeotus patriae 
enumerat: , Pater fame oppressus, cui aliter subvenirì non poteat, filium, qu 
habet in potestate, vendere vel oppignorare potest (1. II Cod. : ,de pmtrìbna, qù 
filios diBtraxerunt'). Quod tamen non potest f acero mater neo avus, lieek 
habeat in potestate sua nepotes; neque etiam pater ipse ob aliam 
nisi propter banc in legibus expressam. . . . Filius autem ita vendiios 
liberari ab emptore, quoties ab ipso vel ab alio pretinm acceptum offert. 
enim est filius obligatus quam venditus prò ilio pretio. . . . Deniqne potesfc 
filius patrem in meliorem iam fortunam redactum cogere, ut ipsnm redimat* 

' Verricelli 1. e. tit. Y, de iustitia, q. 107, sect 8 refert: «Parentes pio 
levi causa aut indignatione filios instar pecorum vendunt.* linde oolUgìtiir, 
vigente eiusmodi more, raro ex tali venditione legitimum servitutìs 
prò emptore oriri. Eo frequentius vero forte missionariis apostolicis 
se offeret abiectos a suis parentibus infantes ope baptismi et ednoaiioiììs chii- 
stianae inducendi in libertatem filiorum Dei. 

* Spedaìieri, Dei diritti dell' uomo lib. 5, o. 16, § 20, cetemm aoer (ali- 
quando forte acrior) assertor «iurium humanorum', haec sapienier sorìbtt: .La 
schiavitù propriamente detta è ingiusta, se è in sequela di una ingiusta gnana. 
Se poi la guerra è giusta, non per questo solo sarà giusta la schiavità. Qaaado 



De aervitute. — De titulis servitutis usurpari solitis. 121 

potest, quod gentes, quae passim ab aliis hanc calamitatem 

] tur, eo modo indemnitatem sibi expostulare solerent (cf. 

Deut. 20, 14). Immutata iam tota belli ratione, per se 

gitur hunc titulum hodie suo valore, qualiscumque olim 

at, exddisse. 

4. Aes alienuin. Iure antiquo, qui aere alieno solvendo im- 
e it, in servitutem tradebantur, ut personali servitio ex- 

i 3 i quod pecunia non possent. Per se iniustus hic titulus 
aequit, si a praxi plus minusve crudeli et ab usurae frau- 
8 praescindatur, quibus passim obnoxius erat. — Longe diffi- 
cum iustitia conciliatur 

5. NativitcLS servilis^. Vi huius tituli dominus servae cen- 
acquirere simile ius in proles, quae ex illa nascuntur. Fa- 

im est historìce in eo maxime fundari statum servitutis, qua- 
tei stabile sociale institutum exhibet. Quamdiu igitur eiusmodi 

tutum quasi necessaria condicio esse videbatur, ut ipsa so- 
3ivilis ordinata exsistere posset, facile intellegitur, cur titulus 

vi is non solum iure positivo, sed etiam aliquo sensu natu- 

er legitimus haberetur, utpote in sociali generis humani necessi- 
tate., quamfns per peccatum orta, fundatus ^. 

Ex solo autem iure naturae, et praescindendo a poenali 
hminum condidone non sino positiva Dei providentia inducta 



si ha vero diritto di toglier la vita al vinto nemico , e questo diritto si com- 
muta con quello di farlo schiavo, la schiavitù non può riprovarsi, come quella, 
ch'è un male di gran lunga minore che il perder la vita. La religione cri- 
stiana compiange la sorte degli schiavi, ma allorché i titoli della schiavitù son 
giusti, ella non ha nulla in contrario, come nulla ha contro la pena di morte, 
sebbene ahbia grande orrore allo spargimento di sangue/ 

* iS^. Tham,, In 4, dist. 36, q. 1, a. 4. Lessius 1. e. lib. 2, e. 5, dub. 5. 
GroUus 1. e. Hb. 2, e. 5, § 29. 

' De Maistre in suo opusculo «Quatre chapitres sur la Russie** (Paris, 
1859) haec de servitute scribit: „Gomment est-il arrivò qu*avant le chris- 
tiuisme Tesclavage ait toujours été considéré comme une pièce nécessaire 
da gouvemement et de Tétat politique des nations, dans les républiques comme 
dttis les monarchies , sans que jamais il soit venu dans la tète d'aucun philo- 
sophe de blàmer Tesclavage, ni dans celle d'aucun législateur de Tattaquer 
P»r des lois fondamentales ou de circonstance ? — C'est que l'homme , en gó- 
D^ral, s'il est réduit à Ini-mème, est trop méchant pour ètre libre.** — Hanc 
ipsam thesin auctor fnsins iUustrat et antìquorum philosophorum testimoniis, 
oti et populi atheniensis et romani historia ostendit, ante Christi adventum 
Pf^m servUutem consideratam esse tatnquam neeessarium aliquod fundamentum 
^etatis. 



122 Sectìo n. Liber I. Caput IV. 

(Ex. 21, 4. Lev. 25, 45), admodum difficile est in eo 
iuris titulum per se legitimum agnoseere. Rationes autem, qiiae 
prò tali iure afferri solent, eo fere reducuntur, ut dicator do- 
minum servae ius in servitium prolis eius acquirere titolo eomr 
pensationis prò enutritione et cura illi suis sumptibuB ab ìpsa 
nativitate impensa. Hanc enim compensationem per matrem fieri 
non posse, cum ipsa iam omnia sua opera domino debeat. Yeram 
hanc compensationem de iure perpetuam esse debere quomodn^ 
probabunt, nisi ad positivas potius rationes recurrant? — Àdboc 
enim etiam hypothesis taciti cansensus minime univendm et pio 
omni casu sufficere videtur. Nam ex eo, quod moralis iropoflft*» 
bilitas per se liberum vitae statum fundandi et bine ipsa 
utilitatis ratio eiusmodi hominibus plerumque suadeat, ut in 
statu permaneant, nondum sequitur dominum illos etiam fòrte 
invitos iure naturae retinere posse ^. 

Caput IV. 
De domo seu familia completa. 

Prologus. 

124. Societas domestica, quamvis ex pluribus composita, tanieii 
inteme et exteme una est, et qua talis, quemadmodum primmn 
completum membmm organismi socialis exhibet, ita etiam primos 
gradus culturae apud omnes gentes eiusque incunabula signaL 
Vere quis dixerit: ToUe coniugii sanctitatem et stabilitatem, et 
familiam destmxisti. Sed non minus vere additur: Tolle dommiii 
et toti societati eiusque nobilissimis fructibus, dvilitati atqne 
morum culturae essentialia fundamenta subtraxisti. Et si quidem 
praeter naturae instinctum religio horum omnium est mater, nutrix 
atque conservatrix, non sine peculiari Dei providentia factum est, 
ut a primis exordiis generis humani religio in domestica maxime 
societate altas radices figeret eiusque socialia vincula peculiari 
modo consecraret. Et vero teste historìa tam antiqua quam re- 
centiore nulla prope gens tam barbara reperìtur, quae non aaltem 
nuptias tamquam domesticae societatis prìmitias speciali aliquo 
religionis rìtu initiandas duceret. Quam multiplid autem praeterea 
nexu divinus cultus passim omnem fere vitam domeeticam comi* 

* Praetica norma tenoDda contra inioatos aboaiia serritutia data aat par 
Gregoriom XVI in Brevi ,In sapremo apost fastigio* d. d. 8 Dee. 1889. 



De domo sen familis completa. — De fine sociali domestico. 123 

tari solebat, non solum ex Sacrae Scripturae testimonio, sed etiam 

ex monnmenids profanis, quae de Graecis, Romanis, Sinensibus, 

India, Persis, Aegyptiis etc. exstant/ omnibus notum est^. Vide- 

licet quoniam domus ex naturae instituto prima ac praecipua 

moram schola esse debet, necesse erat, ut ipsa quoque ab origine 

primum religionis sacrarium constitueretur ^. 

Ex hac praemissa consideratione et ex iis, quae praeceden- 
tibas capitibus dieta ^unt, facile quisque totam de familia doc- 
trinam in ìis etiam compiere poterit, quae domum totam eiusque . 
eommune regimen respiciunt^ Quare ea, quae de eodem argu- 
mento dicenda remanent, ad haec praecipua restringimus: 

Articulns 1. 

De fine sociali domestico. 

125. Finis domesticae societatis completae non secus atque ipsa 
liaec societas e triplici elemento coalescit, quapropter alius esse 
non potest quam quotidianus vitae usus et ordo finibus societatum 
pibus familia componitur accommodatus. In eodem fine adim- 
plendo bonum eommune domesticum consistit. In eius assecu- 
tionem proin singula familiae membra secundum propriam cuiusque 
condicionem physice et moraliter conspirare debent. Quam multi- 
pGcia aut^n media partim necessaria partim utilia ad illum fìnem 
ordinentur, coniicere obvium est ; inter quae proximum locum oc- 
cupant ea, quae ad ipsam sustentandam vitam et integritatem 
omnium, cohabitandi securitatem et opportunitatem prò praesenti 
et faturo tempore pertinent; accedunt ea, quae vitae etiam com- 
moditatem, decus et honesta solatia respiciunt, quae omnia demum 

* Cf. A. Fatili/, Real-Encyklop&die der klassischen Alterthumswissenschaft. 

* Ferd. Walter, Naturrecht und Politik (1871) p. 89: ,Die Familie ist ein 
Werk der Natur, eine Ordnung Goties . . ., die Pflanzschole der Gesittung, der 
Vermittler der alten und der neu eintretenden GenerationeD, die Grundlage der 
SUaten und der Menschbeit . . . , alle Ordnung lehnt sich an sie an.'^ — Simi- 
liter C<m8t, Frantz, Naturlehre des Staates (1870) p. 129: .Familie und Re- 
ligion sind der Doppelring, der alle Hdhen und Tiefen des menschlichen Lebens 
QiiLBcliliesst, das Natflrliche wie das Gdttliche." 

' De familia tota qua societate domestica cf. Gaumey Histoire de la so- 
ciété domestique, ed. 2 1854 ; idem germanice 1868. Eossbach, Yier Bticher Gè- 
acMchte der Familie, 1859. Held, Staat und Gesellschaffc I. Bd., 5. Abschnitt. 
Charles de Eibbé, De la vie domestique, 2 voi. Paris. Charles S. Devas, Stu- 
dies of family life , a contribution to social science ; idem germanice : Studien 
fiber das Familienieben, 1887. 



124 Sectio IL Liber I. Caput IV. Artìculus 2. 

simul cum directa huius officii cura, ad omnium spirìtualem et 
moralem profectum et in specie liberorum educationem atque evo- 
lutionem referenda sunt. 

Artìculus 2. 

De auctoritate domestica. 

126. Ordinata finis domestici prosecutio stabile alìquod regimen 
domesticum exigit, quod non solum multiplicem rerum administnk— 
tionem, sed etiam personarum omnium, quibus familia constai;, 
oongruam gubernationem comprehendat necesse est. Tametai 
igitur lex carìtatis et vincula ethica potius quam iuridica hnic 
societati propria sunt, nihilominus in ea iuridici quoque ordinis 
initia continentur, quae nequaquam ab auctoritate publica, sed 
immediate a lege naturali originem ducunt. Et quidem non eo 
tantum sensu auctoritas domestica a natura derìvatur, ut, lioet 
per se necessaria, speciali tamen libertatis humanae intervento 
dcterminari indigeat, sed generali naturae lege, independenter ab 
omni pacto aut positiva humana institutione , eius quoque sub- 

iectum designatur. Quare sit: 

» 

Thcsis XXII. Paterfamilias qua naturale caput dome- 
aticae societatis a cunctis eius membris oboedientlam iu Ito, quae 
administrationem et disciplinam domus respiciunt, iure naturae 
e xigere potest. 

Probatur. Hanc auctorìtatem ipsa natura ordinante in omni 
familia determinato oxsistere partim ex huius societatis naturali 
et organica origine, partim ex eius fine satis per se manìfestum 
est. Hypothosis autem institutionis liberae sive per pactum ta- 
citum sivo per ius publicum sua propria absurditate refutatur. 
Undo romanet tantum estendere eandem per naturae ordinem 
piìtrifamilias competere. Id autem bis rationibus certo con- 
cluditur: 

1. Natura familiae, quippo quae a coniugio organico succrescit, 
postulata ut ponos eum sit eius rogimen. qui est eius fundator. — 
lam vero ut talis habondus est paterfamilias, ad quem etiam 
spootabat aotivo sibi quaorere et eligere uxorem. Cum igitur 
ipsi coniugi, oeton^quin sibi naturali dignitate aequali. praecellat, 
a fortiorì roliquao domus caput naturale constituitur. 

2. Idem oolligitur ex indolo et dotibus, quibus sexus virilis 
prae niulioro generali naturao instituto buie munerì aptìor est 



De anctoritate domestica. 125 

Sic ad protegendam familiain fortitudine, ad gubernandum animi 
constantia et iudicio potiore vir praeditus esse solet. Praeterea 
virum ceu familiae caput decet externas domus relationes et ne- 
gotìa eius publica curare, dum mulieri potius in illius penetralibus 
congruam operum partem ipsa natura assignat. 

3. Eadem naturae ordinatio constanti universi generis humani 
persaasione et usu confirmatur. 

Coronaria. 
127. I. IJxor quoque, licet spoetato solo coniugio iure aequalis 

to, eidem tamen in iis, quae domus regimen respiciunt, sub- 
dita est. Sed haec subiectio digna esse debet vitae socia ; quare 

, ut ei illa rerum domesticarum pars, quae mulieri competit, 
per se administranda relinquatur. Et generatim ut inter omnia 
familiae membra pax et unio animorum vigeat, non tam iuris 
rigore quam aequitatis sensu et mutuo amore cuncta ordinanda sunt. 

n. Piena uxoris a lego viri solutio et independentia per se 
destrudivurn elementum in familiam inferret; quare ab iis tantum 
commendatur, qui hodie ipsius ordinatae societatis humanae ruinam 
moliuntur. Itaque ex praefixa thesi vera solutio petenda est illius 
recentis quaestionis, qua nova feminis vocatio socialis, contra- 
dicente natura, suggeritur (quaestio feminarum — Frauenfrage) ^. 

128. SoholiuiD. Inter alla innumera beneficia, quae rellgio Christiana 
humanae societati contulit, illud haud minimum, quod domesticam pò- 
testatem, quae olim sicuti in servos fere illimitata, ita et in reliquam 
domum, favente lege civili, non raro despotica erat, ad iustos ordinis 
natoralis terminos reduxìt. Eo imprimis pertinet emancipati o uxorum 
ex indigna servìtute, in qua olim passim a viris tenebantur. Hinc fa- 
cile coniicies, qualem illis libertatem et socialem dignitatem allatura 
essetnova ,emancipatio**, quam hodie promittit socialismus, emancipatio 
scilicet a lege Christiana et christiani coniugii vinculis. 



* Cf. P. Aug, Rdaler, Die Frauenfrage. Wien 1893. Cuius operis exstat 
et versio gallica. 



126 Sectìo n. Liber II. 

Liber secundus. 

De iure proprietatis *. 

Prologus. 

129. Proprium latissime dicitur quidquid cum aliquo sul 
ita coniungitur, ut cum nullo alio eadem ratione conìungati 
quod proin communi per contrarietatem opponitur. Hoc i 

^ Substratis princìpiis S. Thomae (S. theol. 2, 2, q. 66, et Gomme 
Aristotelis Polit. II) de tota materia haius libri veterea complares in 
ribus inscriptis ,De iustitia et iure* uberrimos tractatus reliqaenmt, ut 
tom. I , tract. 2 ; Cardinalis de Lugo disp. 2 aqq. ; LesHua lib. 2 , e. « 
— Inter recentiores veternm vestigia sequentes simulque opportan 
demae societatis rationem habentes merito nominandi videntar: Tap 
Saggiq teoretico di diritto naturale I, e. 4, n. 891 — 418. Schiffini, 1 
tiones philosophiae moralis II, disp. 2. Victor Cathrein, Moralphilo 
tom. II, lib. 4 («vom Eigenthumsrecht*). v. Hertling, Naturrecht und So 
(1893). Heinrich Pesch, Liberalismus, Socialismus und chrìstliche Geseil» 
ordnung P. I (1896), cap. 3 (,Das Privateigenthum*), p. 195—392, et 
(«Die philosophischen Grundlagen dea dkonomischen Liberalismos* , 
Costa-RosseUi, Philos. moralis (1886) p. 862 sqq. St6ckl, Lehrbuch der 
Sophie (1^81) II, 554 sqq. Gutberlet, Ethik und Naturrecht (1898) p. IS 
Franz Walter^ Das Eigenthum nach der Lehre dea hi. Thomas von Aqui 
des Socialismus (1895). Ratzinger, Die Volkswirtschafb In ihren siti 
Grundlagen (primum 1881, altera editio aucta et reformata 1895). Ch. 
De la richesse dans les sociétés chrétiennes. Ferd. Walter , Naturrecht und J 
(1871) n. 155 sqq. 201 sqq. Charles S, Devas, Politicai Economy, 1892 
studiosae iuventuti dcstinatum); idem opus germanice: Ch. S, Devas, ( 
B&tze der Volkswirtschaftslehre , Qbersetzt und bearbeitet von Walter B 
(1896). Luigi Cessa, Primi Elementi di Economia Sociale (ed. 9, Paviae) 
germanice : Die ersten Elemento der Wirtschaftslehre, bearbeitet von Ed, 
meister (ed. 3, 1896). P. Chrà, Antoine S. J., Cours d'Economie sociale | 
1896). Ch. Périn, Premiers principes d'Economie politiqne, 2* ed. 
d'une étude sur le juste salaire d'après l'Encyclique , Rerum novarum* | 
1896). Nominamus denique Paul Leroy-Beaulieu, Traitó théorìqne et pr 
d'Economie politique (4 voi., ed. 2 1896, Paris.), qui tamen minos ex pi 
veterum vestigia sequitur. 

Ex innumeris scriptis, quae a complurìbus decenniis de „quae9ti<me «< 
sive ad eius causas illustrandas sive ad introducendum theoretice et pi 
in rerum socialium studium sive ad destructivos circa rerum proprìetate 
rores refutandos prodienint, sufficiat hic panca tantum commemorare, a < 
inter catholicos quaedam quasi schola initium sumpsit. In Germania hi 
primis pertinent notissima opera praesulis moguntini W, E. r. Kettder 
ciatim: Die Arbeiterfrage und das Christenthnm (1864); Die Arbeiierbew 



De iure proprìeiatÌB. — Prologus. 127 

aliqaid homini proprìum diversìmode esse potest: nempe vel se- 
dum essentiam seu speeifiee, et sic idem commune est cunctis 

iduis sub specie contentis ; vel secundum individualitatem, et 
tam quidem vel a natìvUate coniunctum vel facto accessorio ac- 
€ potest. 

Qu< si haec proprietatis significatio ad res extemas, i. e. 

) physico vinculo cum hominis personalitate conexas, appli- 

res homim prpprìae dici possunt, qnatenus morali relatione 

I )ne medìi ad fin^n) homini esclusive coniunguntur, i. e. 

6 potestati ita subiiciuntur, ut de iis libere disponere in suam 

Qtilitatem legitime possit. Hinc autem gravis et multiplex quaestio 

ir: an et quibus condicionibus res extemae homini subiiciantur? 
~ an homini secundum naturam specificam considerato, i. e. 
omnibus hominibus aequaliter; idque vel ea condicione, ut omnia 
omnium sint communia, nullius autem in individuo propria (com- 
munio honorum negativa), vel ut onmium collective sint propria, 
ita ut singulis potestas positiva in aequalem partem contingat 
(conununio bonorum positiva) ? — an vero, licet destinatione ideali 
et indeterminata onmia omnibus sint communia, fieri tamen saltem 
ex parte possint aut etiam debeant individuis (sive personis sive 
coetibus socialibus) determinate propria, si peculiare acquìsitionis 

nnd ìhr Verbàltniss zur Religion tind Sittlichkeit (1869). Fr, HUze, Kapital 

imd Arbeìt nnd die Reorganisation der Gesellschaft (1881) ; Die Quintéssenz 

der socialen Frage (1880) , et complura dein opnscula de quaestionibus prac- 

tids huias materiae necnon elucubrationes in periodico ^Arbeiterwohl**. In 

Austria verbo et scrìpto in iisdem stndiis dnces fuerunt inter alios v. Vogelsang, 

V. Uechtenstein, In GaUia nltimis decenniis viri catholici , qui strenue studiis 

flociab'bas promovendis et medendis malia societatis operam dabant, in duas 

quasi scholas divisi sunt: cUteram eorum, qui ad optatam socialem reforma- 

tionem nonnisi negativam cooperationem legislationis publicae admittere volunt, 

docibos Ch. E. Freppel, episcopo andegavensi, Le Plays cum (a se fundato) 

organo periodico ,La réforme sociale* ; alteram eorum , qui positivam quoque 

pablicam cooperationem tamquam necessariam et secundum sana iuris publici 

principia debitam requirunt, ut Comes de Mun, Card. Langénieux, de Pascal, 

membra societatis .Oeuvres des cercles catboliques'', organa periodica ^L'Asso- 

ciation catholique*, ^Sociologie catholiqne*'. Similiter in Italia sentiunt P. Li- 

ìferatare, , Civiltà cattolica* (1891); in Belgio DoutrelotiXf episcopus leodiensis, 

PoUier etc. ; in Hdvetia Decurtins, Eberle etc. Praeclarum fundamentum histo- 

rìcum prò tota hodiema ,quaestione sociali* recentius suppeditat E. Michael, 

Geschichte des deutschen Yolkes vom 13. Jahrh. I (Culturzustànde des deut- 

schen Yolkes w&hrend des 13. Jahrhunderts. 1897). — In totam quaestionem 

socialem imprimis bene et opportune introducit Biederlach S. J., Die sociale 

Frage (ed. 2 1898). 



128 Sectìo IL Liber II. Caput I. Artìcolas 1. § 1. 

factum intervenerit (dominium privatum)? — Et, si quidem 
ultìmum tenendum videatur, quibus illud fùndamentis ìuris 
ralìs fulciatur, quibus praecipue modis eiusmodi dominium aoqiiis-««« 
ratur, quibusque limitibus circumscribatur? — Haec omnia aoli^w 
tionem aliquam et quidem secundum stabilita prìdem genenlftA 
iurìs principia hic merito postulant. 

Notandum vero philosophice probe distingendum esse domi- 
nium privatum late dictum et dominium privatum stride acceptmm 
seu stabile, quale historice in societate exsistere videmus. Utnm- 
que suum primarium iuris naturalis fundamentum ex ncUura hoimm 
setisitivo-rationali obtinet, sed non aequaliter: Ulud qmdem ità^ ìt 
in eo solo fundamento tamquam per se sufficiente quiescere posata 
cUterum vero ita, ut ratione stabilitatis insuper aliquo succursa » 
iure naturae sociali indigeat. Namque, ut ex infra dicendis pateUti 
aliqua rerum appropriatio ab usu rerum inseparabilis est et eir 
tenus tamquam ius hominis connatum per se ad ,ius indivìduik', 
de quo in sectione I agitur, pertinet. Strictum autem seu dabiU 
rerum dominium, quod etiam sine respectu ad earum usom p6P> 
sonalem sive praesentem sìve futurum possidetur, est instìtoiio 
ex parte socialis. Quapropter piene de iure proprìetatis agi ne- 
quit nisi in „iure sociali^ et opportune quidem post praemissom 
ius doinesticum, in quo illius character stabilitatis potissimum n- 
dicatur. 

Caput I. 
Necessaria huius discursus praeambula. 

Articalus 1. 

De originaria hominis potestate in res extemas. 

% 1. Si absolute et in abstracto consideratur. 

130. Dubium non est, quin in abstracto spoetata natura, sive 
hominis sive rerum extemarum, res omnes creatae voluti in medio 
positae cogitari debeant; ut omnium hominum sine ullo discrìmiDe 
usibus ac finibus inservire tamquam media possint. Non alind 
communis fere veterum doctrina significat, qua rerum commo- 
nionem ad ^statum hominis primigenium', rerum autem prò- 
prietatem ad statum ^adventicium" referre solebant. Qoare to- 
tius huius discursus quasi fundamentale principium haberì debet 
sequens 



De originaria hominis potestate in rea ezternas. 129 

XXIII. Omni homini ins eompetit absolutum 
s ex 3 utendum. 

Probator. Hoc ius immediate et inseparabiliter conectitur 
i iure personalitatis, quo non datur ius humanum magìs ab- 
m, et praeterea per rerum naturam evidenter manifestatur. 
nini absolute competit. 

Prob. antec. ad 1. Homo vi personalitatis suae sensitivo- 

is non solum officium babet se conservandi et perficiendi, 

i )er destinatus est, ut aliquem ambitum liberae activitatis 

quo varios fines sìbi proponere et prosequi possit. Atqui 

) usua rerum illi penitus necessarius est. 

Prob. antec. ad 2. Rerum extemarum natura ostendit 

propter hominem factas et ad eius usum destinatas esse. Id 

.serto concluditur non solum ex earum naturali aptitudine ad hunc 

, sed etiam ex eo, quod, ut docet Aristoteles, natura imper- 

fi ira propter perfectiora sunt horumque imperio subordinantur, 

proinde ea, quae ratione carent, in creaturìs rationalibus suum 

ex Qum finem habent^. Ceterum eadem doctrina communi ho- 

un consensu et naturae instinctu invicte confirmatur. 

Corollaria. I. Hoc ius eo ipso, quod absolutum est, omni- 

ninibus aequaliter competit, immo neque ratione materiae 

ale est, sed per se aequaliter ad omnes et singulas res ex- 

as indeterminate, ad nuUam autem determinate se extendit. 

] id ipsum denotat, quod vulgo communio honorum nega- 

tm nuncupatur. 

n. Idem ius, cum sit essentiale, per iura adventicia seu 
bypothetica, sive naturalia sive positiva, quae circa rerum usum 
aut possessionem inducuntur, numquam per se et qua tale excludi 
aut tolli, sed tantum per concretam applicationem varie determi- 
nari potest, inmio, ut ex infra dicendis patebit, etiam debet. Hoc 
et veteres cum S. Thoma ^ intellegi volunt , dum rerum et fruc- 



» Cf. Polit. 1. 1, e. 5, ed. B. 1254 sq. ; 1. 2, e. 5, ed. B. 1261 sq. 

* S. theol. 2, 2, q. 66, a. 2: , Circa rem exteriorem duo competunt ho- 
mini : quorum nnnm est potestas procurandi et dispensandi, et quantum ad hoc 
licitnin est, quod homo propria possideai £st etiam necessarìnm ad humanam 
vìtam. . . Aliud vero quod competit homini circa res exterìores, est urna 
ipsarum ; et quantum ad hoc non debet homo habere res exterìores ut pro] 
sed ut communes, ut scilicet de facili aliquis eas communicet in necea 
aliomm/ (Cf. et in Polit. II lect. 4.) — Hoc senau scholastici doctores 
Xejer, los nAtarale. IL 9 



130 Seciio n. Liber IL Caput I. ArtioiiliM 1. § 2. 

tuum earum usum, etiam supposita possessionum proprietate, 
munem esse debere contendunt, — puta per eommunem fàcili 
mutuae communicationis et commutatìonis et praesertim per 
gitionem caritatis, ad quam obligantur qui possident \ 
ni. Eodem iure praesignatur idecUis naturae / , 
secundum divinae bonitatis intentionem ipsa realis rei ri 

et usurpatio approximative accedere debeat, quantum i lioet | 
praesentem humanae naturae (lapsae) statum et per condi 
ordinis socialis buie statui accommodati licuerit. — Itaq a x 
certum est privata rerum dominia, ut iuri naturae et i no 
dini conformia sint, per se non solum buie fini naturae non 
opposita, sed etiam positive tamquam respective congrua 
eidem subservire debere. ITnde per se reprobandutn esse 
omne systema ^oeconomiae nationalis* vel ,politicae*, ita in 
theoretice dispositum, quod practice inductum necessario efi 
ut huius terrae bona in paucorum hominum manus confi 
unde ceteris innumeris summa immìneat indigentia rerum ad vUa 
usum necessariarum. 

§ 2. Quid in concreto haec potestas importeL 

132. TheslS XXIV. vi iurls ablioluti r< i di 
quisque rem quamlibet in indiyidno spoetata ex e 

dam ab aliis aequali iure assumptae fuerint, i il 

dellgere et usurpare legitime potest. 

Probatur I. - lus suum unusquisque de facto exercere dt 
iniuriam et inhonestatem legitime valet. Atqui facultas in i 



muniter docent, «usum rerum exteriomin eammqae fractamn debere < 
munem", quamquam rerum divisionem et proprietatem (quood .potai 
cnrandi ac dispensandi") in omni republica bene ordinata piane n« 
esse affirmant. 

Aristoteles in hac re praeierat, optimum esse iudicans «bona q 
propria, usum autem eorum eommunem*. ^avtpòv roeVav ore fiiÀnov ^vat fityld 
rag xrr^atig, r^ àè XPV^^ rcoteìu xotudq (Polit. 1. 2, e. 5, ed. B, 1263 a, 87). 
autem Aristoteles ratione utilitatis et convenientìae praeferendmn oMe 
lexit, id philosophia Christiana cum S. Thoma merito instar certi philosc^l 
principii statuit, quia omnia esclusiva rerum appropriatio etiam quomd «m 
involveret negationem iuris hominum essentialis H absolutì, rebus « 
utendi, et ideo iuri naturae repugnaret. 

* Cf. RoselUf Summa philos. Ili, § 451, ubi eandem sententiam 8. '\ 
luculenter exponit et, ne contra eius mentem (cetemm dare exprea p< 

verse intellegatur, opportune advertit: «Is osas non ita. est aodpiei 



De. orìgìnam hominis poteatate in rea extemas. 131 

ipta nil alìud nìsi ipsum exercitium illius iuris absoluti 

ìt honestum et omnis iniuriae expers — honestum, utpote 

naturali rerum destinationi conforme ; dira omnem alieni iuris 

lem, quìa circa res occupandas in individuo nullum alterius 

ìeterminatum exsistere supponitur. 

P or n. Cum hac theoria insuper universalis hominum 
et rpetua praxis consentit, quare merito in illa docu- 
ae rationalis agnoscitur. 

Si, CoroIIaria. I. lus absolutum in res externas per se, ut 

, in omnibus hominibus aequale neque ex parte materiae 

ac ipsarum rerum exsistentium limitibus circumscjriptum, ad 

I exercitium applicari non potest, quin eius usus illieo externis 

\s iisque inaequcUibus restringatur. Nam ubi primum quis ad 

proprium sibi aliquid sumpsit, ab eius usu simultaneo onmes 

naturae necessitate excluduntur. 

n. lus originarium rebus utendi implicitum quoque continet 

ins non solum eas ad usum occupandi, sed etiam immutati di, 

li et saltem quamdiu quis actu iis utitur vel intuitu 

simi usus exdusive detinendi. Sine bis enim realis usus rerum 

sii non potest. 

in. Ita quae hactenus de originaria hominis potestate circa 
res extemas diximus, procul dubio tiaturale hominis ius demon- 
strant eatenus res sibi ut proprias exclusive vindicandi, quatenus 
haec appropriatio in ipso usu quasi implicita censeri possit (ius 
proprietatis late dictum). Plenum autem ius proprietatis seu sta- 
bile rei dominium, quale vulgo intellegitur , ex bis solis nequa- 
qnam evincitur, quamquam in iis pariter prìmarium suum funda- 
mentum obtinet. 

IV. Ius connatum rebus utendi omni iure determinato pro- 
prietatis quocumque titulo acquisito, sicuti prioritate orìginis, ita 
et ratione finis per se praestantius est ; ideo in casu collisionis 
int^r urgens naturale officium ilio iure actualiter utendi (puta 
ob extremam aut quasi extremam vitae necessitatem) et ius alienae 



qoisqae possit prò libita nti rebus, quae certom dominum habent (mai forte 
id permissom sit pnblica potestate, ut est in nonnnllis locis ius pascendi, 
lignandi etc.), sed ita, ut domini rerum non debeant impedire, ne alii per con* 
tnctos licite cum ipsis initos ab usu rerum, quae ipsis necessariae non sont, 
exclndantur, previdero vero debeant, ut eas cum pauperibus et indigentibuB 
communicent." 

9* 



132 S®<^*ìo U- Li^er n. Caput I. Artìcnlos 2. 

proprietatis utcumque legitimae, eo ipso hoc ius, quantui 
fuerit, illi cedat necesse est^ 

Articalus 2. 

De notione et dementis domimi. 

134. Dominium seu ius proprietatis stabilis (Eigenthun 
sirapliciter acceptum definiri potest: ius de re tamquam sa 
fede disponendi, quatenus ius cUtioris ordinis non obstat — ] 
1. ius de re disponendi (verfiigen), i. e. declarandi vel exs< 
quid de re fieri quis velit; 2. tamquam sua, i. e. ad finei 
prios et nomine proprio, non instar tutoris aut curatoris rei a 
siniulque exclusis aliis a iure disponendi de eadem re; 3.;: 
disponendi, quatenus etc. , i. e. nullo excepto disponendi 
msi cui forte ius altioris ordinis obstat. — Qua quidem defii 
satis e!xplicite ea omnia elementa continentur, quae venir 
fecti dominii conceptum constituunt. Quod autem condii 
, quatenus . . / attinet, cui ius disponendi adstringitur, ea i 
quam intemam, sed externam tantum limitationem possibil 
spicìt, quae buie iuri ex collisione cum iure altioris ordini 
tingere possit. Tale ius per se altioris ordinis respectu 
cumque iuris privatae proprietatis hic praecipue intellegendi 
ius congenitum et commune omnium hominum rebus utendi, • 
supra (n. 130 sq.) dictum est. Numquam enim illud priva 
bitrio ita extendi aut formam adeo exclusivam assumere le 
potest, ut hoc respectu hominum egentium irritum aut quasi i 
faciat. Eo igitur addita illa clausula pertinet, ut in ipsa 
tiene privati dominii eius quoque providentialis indoles ac 
natio socialis explicite notetur. Similis definiendi modus la 



* S. Thom.f S. theol. 2, 2, q. 66, a. 7 : «Secnndam naturalem ordi 
divina providentia institutam rea inferiorea snnt ordinatae ad hoc, qna 
snbyeniatur hominum necessitati. Et ideo per rerum divisionem et ap 
tionem . . . non impeditur, quin hominis necessitati sit subveniendum e: 
modi rebus. Et ideo res, quas aliqui superabundanter habent, ex natut 
debentur pauperum sustentationi. Sed quia multi sunt necessitatem p 
et non potest ex eadem re omnibus subveniri, committitur arbitrio uni 
que dispensalo propriarum rerum, ut ex iis subveniat necessitatem 
tibus. Si tamen adeo sit evidens et urgens necessitas, ut manifestom 
stanti necessitati de rebus occurrentibus esse subveniendum (puta e 
minet personae periculum et aliter subveniri non potest), tunc licite 
aliquis ex rebus alienis suae necessitati subvenire, sive manifeste sive 
sublatis; nec hoc proprie habet rationem furti vel rapinae.* 



De notione et elementis dominii. 133 

asticos iuris doctores communis invenitur, quamquam ex- 
)nem a iure de re sua perfecte dìsponendi a legis prohibitione 
rare solent. Sic Lessius^ dominium perfectum definii: ^ius 
re, extendens se ad omnem eius usum seu dispositionem, nisi 
prohibeatur.* Et vero omnis legis prohibitio iusta similiter 
à um ius altiorìs ordinis et bonum sociale commune centra 
m bitrium ordinari censenda est. Minus autem probandum 
r, si in definitione dominii a iure de re sua dìsponendi ex- 
ir omnis modus disponendi «aliunde iUicitus'^ seu ,,aliunde 
iUus*^. Non enim quilibet usus iuris ethice tantum illicitus 
et e 1 Dee in conscientia prohibitus respectu aliorum hominum 
ex ptionem fundare aut obiectivum iuris effectum impe- 
dire valet. 

Modi^ de re disponendi dantur vani. Quod si dominium 

se ad omnes hos modos se extendit, perfectum (plenum — volles, 

t Eigenthum), si ad unum alterumve tantum, imperfectum 

)lenum — getheiltes, belastetes Eigenthum) vocatur. Itaque 

imi imperfecti species in dominio perfecto ut totidem distincta 

i et illius partialia elementa continentur ^. Possunt haec ad 

r revocari: 

1. Iu8 disponendi de rei substantia (dominium directum — Ober- 

eigenthum), sdlicet rem spedficandi, i. e. formatione in aliam spe- 

ciem immutandi, v. g. si ex ferro arma conficias ; usu consumendi 

vel etiam ad arbitrarios fines destruendi; alienandi quocumque 

modo libuerit — haec omnia tamen salvo iure usus et fructus, 

qnamdiu id penes alium fuerit. Ius in rei substantiam etiam ius 

proprietatis strictius acceptae, et qui eo gaudet, proprietarius dicitur. 



* De inst. et iure lìb. 2, e. 3, dab. 2. — Quomodo differat ina in re 
^m ad rem, explicat ibid. e. 2, dub. 2, § 11 : .Ius in re dicitar, quod triboit 
actioDem realem, seu quod rem obligatam habet . . / ; ,ins ad rem, quod non 
tribmt actionem in rem, sed tantum in personam*. — Gf. Molina j De iust. et 
iure tract. 2, disp. 3, qui fere approbat definitionem Bartoli, quam communem 
esse dicit iuris peritorum : .Est ius perfecte disponendi de re corporali, nisi lege 
prohibeatur.* (Ipse vero vocem , corporali* omittendam censet.) Similiter sentit 
Card, de Lugo 1. e. disp. 2, sectio 1. 

* De modo distinguendi dominium privatum apud iuris consultos usitato 
vide et H. Fesch, Liberalismus , Socialismus und christliche Gesellschaftsord- 
naog P. I (Friburgi 1896), 199. — Varios modos dominii imperfecti, utilis etc. 
describit fusius Molina 1. e. tom. I, tract. 2, disp. 3, n. 15 sq.; disp. 5 sqq.; 
de Lugo 1. e. disp. 2, sect. 3. — In Grermania deinceps totius huius argumenti 
fona posUipus erit novua imperii codex iuris civilis. 



134 Sectio n. Liber IL Ci^iit I. Artieolns 2. 8. § 1. 

2. Iu8 re utendi simpliciter (usus — Nutzungsrecht), L < 
salvia eius substantia et fructibus ad suam utilitatem 
candi, v. g. habitandi domum. Qui eo praeditus est, u 
vocatur. 

8. lus re fruendi (fructus — Niessungsrecht), i. e. perei 
ut proprios omnes rei fructus. Hi porro distinguuntnr a) 
rales, ut fructus arborum, lac et proles gregis; b) indust 
ut lucrum ex negotiatione ; e) mixti, ut fruges campi; d) t 
ut pretium locationis. lus fruendi sino iure utendi ordinari 
habetur, ideo illud cum hoc per modum unius considerari 
et dicitur usufructus (Nutzniessung) vel, quatenus opponiti] 
minio directo, dominium utile (Nutzeigenthum). 

4. lus rem possidendi^. Possidere in genere est rem a 
hensam vel occupatam cum voluntate eam sibi exdusive ha 
detinere. 

Possessio dividitur: a) In phtfsicam et intéUectuàUm : pi 
vocatur, si detentio fit et corpore et animo ; intellectualis, si ; 
tantum aliunde sufGcienter declarato, uti possidetur a domii 
sente, b) In naturalem et civUem, prout res d< ir 

vitae sine animo eam stricte ut propriam hab< i, vel i 
possessor eam ut propriam servare velit. e) In p< 
et possessionem factt, prout detentio cum titulo ris ' a 
eo fit, vel saltem ab eo praescinditur. d) In p< n 

aliam banae, aliam malae fidei, prout quis rem ti 

forte alienam, sincere existimat esse suam (redlic * '. 
•ciens vel dubitans esse alienam (unredlicher ! tz). 

136. A media aetate usque ad recentiora tempora disi 
et separata possessio domimi directi et domimi utilis cum : 
utriusque iuridica relatione magnam partem iuris civilis occu 
Species dominii utilis ilio tempore passim usitatae erant pot 
duae: feudum (Lehn) et emphyteuais (Erbpacht, Erbz 
Utraque per modum stabìlis institutionis sodalis, et prior q 
praesertim in Germania a saeculo X fere omnem vitam 8< 
et publicam informabat. — Feudum dicitur terrae fund \ 
immobilis cuius dominium utile a proprietario alieni in 
tarìam possessionem et fruitionem traditum est ea condi 



1 Gf. Lessius 1. e. e. 8, dnb. 9—13 ; Molina L e. tom. I. traci 2, disp 
' De Lugo 1. e. diep. 2, sect. 4. Lessine 1. e. e 22, dab. 1 sq. 
1. e. disp. 10. 



De commimìsmo et «oeiallsino. — Utrìasqne natura declaratur. 185 

iUi ad specialem fidelitatem (praeaertìm militarem in casu 

Heeresfolge) prò tutela sibi ab altero praestanda oblìgetur. 

temporis feudalis relatio non solnm ad fundorum pos- 

sed ad qnaeKbet iura realia et ad mimerà pnblica per 

collata extendebatur. Qui feudo erat investitus (belefant), 

vocabatur «Lehnsniann, Vasall"". Cet^nim feudo licet bere- 

) tamen possibilitas inhaerebat certis condicionibus reci- 

ad d(»nìnum (Anbeimfall). — Emphyteusis est hereditarìa 

si hereditarìa poseessio domimi utilis alicuius complexus 

m ea coedicione, ut certa annua pensio sive pecuniae sire 

1 agriculturae proprietario (dem Grundeigenththiier) per- 

Artienlus 3. 

De communismo et socialismo, 

§ 1. Utriusque natura declaratur. 

117. No Q privati domimi adversarios haec nomina de- 

re et idio quidem antiquissimos, sed auspiciis reeen* 

iuvenilem quodammodo vigorem resuscitatosi 

a ra< i o sociali, naturali sobole radicalismi politici, 

mtes, i i nomine distìnguuntur, indole tamen et intema 

io c< tmctissimi sunt. Ambo videlicet tradito societatis 

ab ìncunabulis sancito, imprimis prìvatis bonorum pos- 

ib speciosis rationum figmentis bellum indicunt; ambo 

suffragio institutae prìvatae proprìetatis emolumeata 

omnino aut saltem secundum eìus formam historice stabilitam 

n^ant, immo omne prope societatis malum inde orìginem traxisse 

ftc iugìter trahere contendunt; quapropter genus humanum, nisi 

ftd statum aliquem communi usui rerum et aequalitati iurum magia 

consentaneum, i. e. ad statum communionis bonorum, reducatur, 

ad dignam et nativam vitae felicitatem respirare non posse. Com- 

mmiionem bonorum autem intellegunt generatim eam tantum, 

quae positiva dicitur, qua privata bonorum proprietas in publicam 

convertitur. Communio quippe negativa, quae in sola negatione 

proprietatis bonorum terminatur, ceterum omnia omnibus usur- 

panda permittit, perpetuum bellum induceret et extremo tantum 

brutoque communismo conveniret. 

138. Batio discriminis et mutua relatio, quae inter commu- 
nismum et sociaUsmum intercedati longe di££icilius quam quod 



136 Sectìo n. Libér II. Caput I. Articnliis 8. § 1. 

utrìque commune est defiiùtur. Et vero quoniam a primis « 
cenniis saeculi XIX utrumque nomen fere promiscue 
qualicumque forma socialis radicalismi, quae aliquo modo 
tatem reconstiniendo inaequalitatem oeconomicam expngm 
tendebat, usurpari coepit, minim non est etiamnnm il 
dam significandi ambiguitatem inhaerere. linde contigit, 
varios, qui de eadem re scripserunt, non solum diversae i 1 
contrarìae sententiae reperìantur. In eo quidem omnes facile 
sentiunt, quod communismum et socialismum non tam i 
essentiali nota quam extema potius indole et practica i 
differre agnoscant. In aestimanda autem mutua earum i 
piane divergunt, aliis genericam latitudinem conceptui soc 
ad quem communismus voluti species referatur, aliis coni 
munismo talem latitudinem convenire opinantibus, qua socia 
tamquam sui specialem formam comprehendat. 

139. Secundum priorem aestimandi modum socialistni non 
universim omnes doctrinae ad aliquod systema redactae coi 
henduntur, quae intemis hodiernae societatis ,repugnantiis' (Wi 
sprilche) quas vocant, radìcalem afferro curam ope comi j 
vel quasi-communionis bonorum volunt; dicimus: .q e 
nionis bonorum'' — hodie namque generatim non bona qmu 
que, sed ea tantum, quae sunt productiva seu media produ( 
ut V. g. terrae fundus, propria fieri totius communitatis p ili 
per eam deinceps in communem utilitatem administra 
dispensanda. Communismus vero eam socialismi formi i 
qua divede et immediate seu absque longioribus politicis am 
gibus abolitio privatae proprietatis in favorem quaUscumqi e 
munionis bonorum postulatur. Itaque indolem aperte revi 
nariam, repudiata hjrpocrisi, communismus ultro profiteri s 
Atque hoc ipso quidem a reliquo socialismo potissimum < ir- 
nitur, quod hic generatim magis indirecte ac mediate ti ^ 

capessendo rerum ac temporis occasiones praesentem iui ^i 
paulatim ad ideam sibi propositam immutare suscipiat; q iq 
etiam socialismi sectatores inter se circa modum et vii < . 
potissimum id efficiendum sit, minime conveniunt. 

Plerique tamen socialistae, maxime ex quo intemationali 
foedere iuncti directionem quorundam ducum auctoritate et pni- 
dentia pollentium subierunt, ex ipso moderno legali constitutio- 
nalismo et communibus civium iuribus politicis media et arma 



Gommniiismi et socialismi natura declarator. 137 

t I consueverunt, quibus ìurìs ordinem, quo interim ser- 
« forn legalibus utuntur, paulatim vel suffodiant vel suae 
victrici potestati et arbitrio subiiciant. Nullum quippe 
ad suos fines practice complendos efficacius et securìus 
] egont ipsa puhlica legislatmie, si quando praevalente nu- 
igiorum popularìum eam potirì contigerìt. Hinc illorum 
il industria et studium indefessum, qua verbo qua scriptis 
iogiter propagandi venenatam suarum idearum sementem, 
cunctas demum, si fieri possit, populi classes imbuendi, eas 
fin quae sorte minus prospera utentes vitae civilis onera 
q Q emolumenta sentiunt. Quanto iam successu idem 
un ] prosequantur, ubicumque deficiens iam hominum 

cere Christiana et religionis integritas invictum obicem 
I }biiciat, dolentes conspicimus. Atque haec quidem, si formam 
lismi excipias, socialismi generalis fere indoles et practica 
d notatur. 
Quod si igitur inter socialistas nonnulli (plerumque numero 
pauciores) reperiuntur, qui longioris monte impatientes ac disci- 
plìnae pertaesi ad maiorem operandi audaciam et violenta tenta- 
mina inclinantur, eo ipso ad communistarum potius rationem ac- 
cedere dicendi sunt. His igitur ea etiam radicalis socialismi factio 
annumerari debet, quae duce Bakunin (1814 — 1876), natione Russo, 
totum opus reconstructionis socialis non ab aliqua centralistica or- 
ganizatione, sed via facti ab erectione independentium communi- 
tatom particularium {^communes^) instar communitatis parisiensis 
anni 1871 inchoandum esse contendit, quae dein ope confoede- 
rationis opportune ad aliquam unitatem colligi possint. XJnde qui 
€i adhaerebant «foederalistae* vel etiam „communistae** (a voce 
gallica „la commune") appellati sunt. 

Quo malore autem externo moderamine in prosequendis ul- 
tìmis suis finibus systema socialismi utitur, eo est societati per- 
nìdosius, coque magis timendum videtur, ne per aliquod saltem 
temporis spatium praesens vel futura generatio temerarium eius- 
modi experimentum subire cogatur. Ad augendum hoc periculum 
accedit, quod spiritus, quo „ Status modernus*' informatur et quo 
plenam iuris omnipotentiam affectat, inmio „fons esse omnium 
iurium* gloriatur, socialismo iam per se affinis est; quapropter 
hunc sine graviore repugnantia sensim sine sensu admittere et 
sibi incorporare potest. Communismus centra temere omnes le- 
gales normas, quibus impediatur, contemnens, civilem ordinem 



138 Seetio IL lAer IL Capai L ArtiailM S. f 1. 2. 

qaìdem ad tempos devastare, eidem Tero se substitaere 
TU>Yae socialis institiitìoius munquam poteste. 

Inde et diversa inddes poliiica otrìiisqae sysi tis 
gitnr. Ccmmunismus videlicet soapte natura, si on 
certe nonnisi democraticam reipublicae formam « pò 

quam tamen mox necessario ad anarehiam deduo linde mi 
non est e sino commnmsmi hodie novam theon i 
prodììsse, quam ^anarehismum" ^ vocant et qoae extre 
torìs elementa complectìtur per tesseram expreesa: .Nec : 
nec dominns* (Ni dieu ni maitre!). Ex adverso socicUismus, ta 
do facto parìter solam democraticam formam tamquam sibi i 
profitetur (unde nomen vulgare «socialis-democratia'), 
tamen et ex natura sua etiam monarchicam formam non i 
aspematur, quamdiu forte haec ipsa interim opportu 
fines cooperare videtur. Atque ita quidem socialismus i 
saniore aliquo doctrinae principio, nec minus crassa impie e 
minore contemptu auctoritatis , sive divinae sive humanae, i 
astuto quodam extemo moderamine et politica hypoci i m 
adiunctis opportune accommodata, a communismo di i il . 

140. ' Alter modus utriusque systematis mutuam relationem et 
habitudinem aestimandi, latius a suo conceptu communismum prae 
socialismo patere existimat; quare illi potius respectu huios ^€ii^ 
rìcam rationem attrìbuit, ut adeo omnes quidem sodalistae simili 
communistae, non vero omnes communistae pariter sodalistae 



* In hanc rem iam ante complnra decennia G, Audmo (Ina nat. et gcot 
[Romae 1852] L 2, p. 121) ita scripsit : .Soeiaìiamos Statui aive Imperio qnaiidaa 
valuti omnipotentiam conferì, deinde imperio ntitur eioaqne legìbna, ut pto- 
priotatom coerceat, fatiget ad agoniam redigat. Imperii itaqtte in rm komrimé^ 
ifHf immipoUntÌ4t reium est y qmo tfpiiur et fmemimr tocialitmuM," ... la ergo 
«peatis est aocieiat^n faciìUme pervaaara . . . bob tBim aimal ae utmtì rina 
^Aiindìt. eod «ensìm sine senan doctrinas, institatioBea , iara aoetalia» cÌTÌlì% 
politica serpente quotidie labe inficit: per qnandam velati acalam et progrea- 
Monem cxtenditur. in cuioa ultimo grado latet commonjamua. Quid plora t 
iamdin imperatorum wdem. iurtaconsultomm et legumlatotvm meateoi arripoil* 
l%Mitra ven> «legali* vel ìaridica comummmtmm aasctio BBBqaam crit aorioliti 
p^rtiiiieoccBda; qoandoqoe tamen erapìt ìtermmqoe fbnaa enuBpet» acd Tolali 

direptor et dep«\pulal«>r . numquam ut legialator* Qnippe aiao aBLbagjbaa 

««NHumimiMnu» n^xlum secat inquiens: Deus oomia fech commoBia, TÌoleatìa 
pn^prtetaiem fecit. pn^rieta» ecj4 latroaium.* 

• \"*f. r. rK*i*.R^v»«eN\ «lerìe» articBÌ. de 
Maria ImioIi* LVl vlJ^' 



Socialismi evolutio et phases historìcae. 139 

t. Et sola quidem spoetata interna ratione conceptuum, 

( entia fortasse logice praeferenda, cum id, quod genera- 

utrique nomini commune est, revera aliud non sit nisi doc- 

ate communìstica de abroganda privata proprietate in favorem 

q imque communionis honorum, in qua prosequenda 

ac 1 lodo differunt. Spectato autem usu loquendi, qui 

jne nam et bistoricam in nominibus significandi lati- 

[ ir, non immerito angustior potius communismi quam 

[ comprehensìo dici videtur. Nunquam tamen haec ita 

ida. < , ut communi „ socialismi^ nomine omnia qualia- 

comprehendi videantur, quae aliquo modo in inda* 

gan< Ti tdiis contra mala societatis versantur, sive per se 

ti] ìlla sunt et subversiva, sive salutaria et a praeceptis 

ianìs deprompta. Spoetata namque indole historiea socia- 

iniurìosum Ecelesiae merito censori doberet loqui de ^socia- 

cbristiano'', ut nonnullis plaeuit, quo is quasi verus a falso 

ismo distinguatur. Non sane quae sibi tam adversa toto 

distant, nominis mutate socianda sunt. 

§2. Socialismi evolutio et phases historieaoi. 

14L Socialistica illa documenta, quae iam apud antiquos sive 
practice (ut in regimine publico Spartanorum) sive theorotiee (ut 
in ideali republiea Platonis) proposita occurrunt, remotam magis 
similìtudinom quam veram cognationem cum recentioro socialismo 
prae se ferunt. Dum enim iste imprimis laboriosao et misorao 
classis oporariorum patronum et vindicom se profitetur, illorum 
contra omnis idea structurae socialis communi veterum instituto 
servitutis voluti basì necessaria nitobatur. 

Aetas dein Christiana indo a saeculo XII suos reformatoros 
communi ordini sociali infestos habuit, qui suscitatis soctis hao- 



* Cf. Thoniasen, Le socialisme depuis Fantiquité (1852). Stein, Dar So- 
cialismns und GommuniBmns des hentigen Frankreichs (1842) ; Idem, Geschichte 
Jer seeialen Bewegang in Frankreich yon 1789 bis auf unsere Tage (1850). 
Widmann, Die Gesetze der socialen Bewegung (1851). Bud. Meyer, £mancipa- 
tionskampf des vierten Standes (2 voi., 1872—1874). Bug, JOger, Der moderne 
Socialìjsmus (1878); Idem, Geschichte der socialen Bewegung und des Socia- 
lismus in Frankreich (voi. I 1876 , voi. II 1890). Cathrein , Der Socialismus 
(continens simnl succinctam historiam usque ad hanc aetatem; ed. 7 1898), 
opos in complnres lingoas translatum. Winterer, Der intemationale Socialismus 
m 1885—1890 (K5ln 1891). 



140 Sectio IL Liber II. Capnt I. ArticaluB 3. § 2. 

reticis varìas partes vineae chrìstianao devastanmt, ut ini * 
Waldenses et Albigenses. Hi omnes, utut inter 86 diverg 
in eo tamen conveniebant, quod nonnisi religionis aliquo ii 
suos errores spargere atque incautis fidelium animis ii rere 
nabantur. Nimirum antequam latius orbem christianum in 
infecisset, nullo alio fortiere fulcro quam religionis univo 
socialem ordinem sustineri intellegentes, ad revolutionem m 
efficacius promovendam passim religionis adminiculo uti ac 
voluti purioris christianae doctrinae interpretes annuntiare 8ol< 
Quos a saeculo XYI etiam Anabaptistae aliique imitati sunt. A 
ita quidem communis haec ratio ordinem socialem impa( 
aliquatenus socialismus pseudo-mysticus appellari potest. 

142. Socialismus modemus quem vulgo vocant, a revoluti 
gallica exeunte saeculo XYIII exordium sumpsit ac deinc 
eius ideali influxu in Gallia primum, mox etiam in al i 
nibus per varia theoremata et systematica tentami haec 
que tempora assidue excultus est. Huius socialismi quo< ìào 
pueritiam, iuvenili ardore promptam et sinceram, cavendi 
sciam et bine minus felicem, signat agitatio aperte commi a, 
cuius vexillum tempore revolutionis erigere ausus est , 
(1764 — 1797), unde communismus extremus «Babouvismi' n 
accepit. Sed quod is «^gloriosa'' revolutionis principia in xn 
omnium, etiam quarti ordinis civium, logico compb i 

a directorio reipublicae capite damnatus interiit, mult ini m 
dociles eiusdem logicae discipulos post se relinquens, qui 
eam publice profitendi opportunitatem magis practicam exs e- 
tarent. Hinc relieto rudiore communismo subtilior et moi 
socialismus deinceps fere passim eius locum occupare coepit, < 
quidem prò subiectivo genio suorum auctorum vel iterum aliqua- 
tenus mysticam vel idealisticam vel pure realisttcam simulque athei- 
sticam indolem induebat. 

143. In hac serie evolutionis primus nominandus est marche- 
sius de Saint-Simon (1760—1825), fundator scholae sodalisticae, 
quae ab eius nomine vulgo «Saint-Simonismus'' dieta est Eius 
theoria eatenus ad quondam mysticismum rediit, quod novo 
aliquo necessario progressu christianam religionem compiere vel 
potius novum aliquod universalis religionis figmentum illi sub- 
stituere praetendebat, quo verum regnum Dei cum pacifica com- 
muni hominum prosperitate iam in vita praesenti erigeretor. Legem 



Socialismi evolutio et phases hisioricae. 141 

mam caritatis ad hoc quidem per se praeparatoriam , sed 
insufficientem fuisse, quae sublato infelici hominum inter 
gonìsmo ad illum felicissimum finem revera conduceret. 
id id ipsum denique effective complendum Saint-Simon sibi spe- 
Q superorum missionem attrìbuebat. Ab oeconomia nationali 
nporis novum liberalismi dogma universo deinceps socia- 
) fondamentale didicerat: a solo labore tamquam proprio et 
fonte omnem rerum valorem ac proin universas nationum 
a s derivari. Unde conclusit, productivo labori et laborum 
iae principem in societate locum deberì, cui simul artes 
et 1 ntìae cooperentur oporteat; ideo et operariorum classem 
] 1, ut hactenus, infimam, sed supremam civium classem aesti- 
a esse. In exercenda et iugiter promovenda „ industria '^ 
p (tantissimum quoque suae ^religionis*' cultum consistere voluit. 
Ex universali organizatione làboris socialis sub regimine paterno 
coiusdam quasi sacerdotalis hierarchiae verum regnum Dei cum 
universali hominum fraternitate oriturum docuit, quo homines 
pauperrimi ad feliciorem sortem reducti ad Deum quoque iterum 
propius accedant. Ceterum Saint -Simon privatum dominium 
non directe impugnasse, sed saltem ut fructum legitimum laboris 
admisisse videtur, quamquam alias omne bonum quodammodo 
eodesiasticum esse dixit, i. e. in usum totius societatis (regni 
Dei) destinatum K Tandem iam senescens per reales eventus se 
in suis idealibus somniis illusum et spe frustratum videns, atten- 
tato (absque mortifero effectu) suicidio eodem tamen anno 25 
saeculi XIX decessit. 

Huius theoremata complures post ipsum discipuli, quos inter 
{«•aecipui Bazard et Enfantin, partim libellis periodicis partim 
verbo, per Galliam propagarunt suisque practicis commentariis haud 
modice auxerunt. Bazard inaequalitatem , quae praesenti ordini 
privatorum dominiorum perpetuo inhaereat, ad iustam aequali- 
tatem paulatim reduci postulat, idque abrogando ius privatum 
Iiereditatis et universalem heredem declarando totam rempu- 
blicam seu eius regimen ^hierarchicum**, ea condicione, ut bona 



* Fructus suomm stadiorum varios vario tempore separatis compluribus 
8cripti8 ezposait. E quorum numero haec tantum hic nominari sufficiat: 
Béorganisation de la société européenne (1814); L'organisateur (1819); Du 
système industrìel (1821); Catéchisme dea industriels (1823 et 1824); Opi- 
wons littéraires , philosophiques et industrielles (1825); Le nouveau christia- 
msme (1825). 



142 Sectio II. Liber II. Caput I. Artieulns 8. § 2. 

inde confluentia in cives prò ratione meriti distribuat. Enj 
nullum alium legitimum titulum privatae posseseionis adniitt 
nisi impensum laborem, quare iniustum esse docet ditescere 
et reditibus absque ullo labore acquisitis. Interim nova r 
a magistro suo inventa paulatim ad vulgarem pantheismu 
tandem, duce imprimis Enfantin, ad phìlosophiam emanci 
camis evoluta est. Atque ita schola «Saint-Simonismi" 3 
annum 30 saeculi XIX partim per gubemium suppr< 
intemis dissidiis et scandalis exstincta desiit. 

144. Interim Charles Fourier (1772 — 1837) aliud sibi prò 
systema socialismi excogitavit ^ et similiter scholam (1© F' 
risme) eatenus fundavit, quod post obitum magis q i ^ 
complures sectatores nactus est, qui efficaci agitatione 
acceptam latius excolerent. Fourier, philosophiae u 
vestigiiQ inhaerens, pariter a nova aliqua organizatione laboris 
munem futuram prosperitatem populorum exspectabat. Ipse 
que non tam privatum dominium quam individualem boi 
productionem et administrationem abolere cupiebat. Ad 
finem proposuit associationes familiarum in maiores commuc 
oeconomicas, bina tamen circiter millia personaioun non excei 
(„phalanges'), quae in communi et spatioso aedificio (.pi 
stere") cohabitarent , terrae fundum aliquot millenorum pai 
quadratorum sibi assignatum habentes. In qualibet ei 
.phalange" et agriculturam et opificia varia prò singulo] 
genio et facultate vel subiectiva inclinatione, nec non i 
rales et scientias, sub directione alicuius praepositi (• 
socialiter exerceri, commune autem lucrum secundum tri a 
mentum productivae cooperationis dividi voluit, ita ut V12 «oi 
pitali, ^/i2 labori, 8/12 ingenio attribuerentur. Statuit praeten 
complures „phalanges^ formarent aliquam ^seriem*, series i 
indefinite per orbem raultiplicatae organice denique colli n 
sub regimen alicuius „omniarque" (!), cuius residentia f 
stantinopolim praedixit; et alia similia, quae miram poti i 
tionis fertilitatem quam integram cerebri sanitatem ( i< 



> Inter eìas scrìpta prae ceteris nominanda sunt: Thè 
mouvemenis et dea destinées générales (1808); Traitó e 1 

agricole (2 voi. , 1822) ; idem opus editum secundo 1841 1 > : 

de l'unite universelle; Le nouveau monde industriel et 8< *e (1 

.Oeuvres complètes* paruerunt Parisiis 1840 — 1846, 6 te 



Socialismi evoluiio et phases hÌBtoricae. 143 

' J^oorìerismum' deinceps quarto et quinto decennio saeculi 
H complures illius discipuli magno studio nec sine successu 
it, inter quos imprimis nominandus est Victor Considé- 
(1808 — 1893)1. A suo naagistro tamen non tam singula 
momenta quam totius doetrinae nucleum soeialisticum 
extractum sibi assumpserunt, et per nonnulla organa perio- 
ut .Le nouveau monde", .La phalange" (1836), .La demo- 
lì pacifique'' (1843) etc., assidue divulgari curarunt. Interim 
tasc omnes conatus eiusmodi exemplares colonias (phalanges) 
practice fundandi prorsus irriti manserunt. 
amili modo in Anglia Bob. Owen (1771 — 1858), qui non 
i Fourierì socialismum quam idealem quondam communismum 
ìbatur, suis sumptibus varia tum in Scotia tum in Anglia 
tom in America experìmenta associationis communisticae suscepit, 
{ |ue ullo stabili successu. Nihilominus compluribus scriptis 
systema commendare usque versus medium fere saeculum 
XIX non destitit. Non feliciorem successum E, Cahet, eius imi- 
tator Gallus, in sua colonia americana obtinuit. 

145. Motoi socialistico in Qallia novum impulsum attulerunt: 
hm8Blanc{\%\\ — 1882) proclamando ius connatum omnis hofninis 
ùdlaborem, quo sustentetur; unde sponte sequi videbatur tamquam 
necessarìum postulatum publica seu nationalis organizatio universi 
laboris productivi2. Pierre Leroux (1797 — 1871), initio Saint- 
SimoDismo addictus, postea sua propria inventa secutus ad socia- 
lismum commendandum imprimis urgebat „dogma aequalitatis^ ; 
inter alia etiam argumenta a religione mosaica et Christiana appa- 
renter petita non respuit^ Pierre Joseph Proudhon (1809 — 1865), 
non minus quodam doetrinae apparatu quam verbo ad incendendos 
animos accommodato poUens, non tam socialismum positive ex- 



* Scrìpsit Inter multa alia: Destinée sociale, exposìtion élémentaìre com- 
plète de la théorie sociétaìre (3 tomi, 1835 — 1845): Exposition abrégóe du 
système phalanstérìen de Fourier (1845) ; Principes du socis^isme (1847) ; 
Théorie du droit de propriété et du droit au travail (1848); L'apocalypse, ou 
^ prochaine rénovation démocratique et sociale de TEurope (1849). 

' Edidit: Organisation du travail (1841), opus multis deinceps editionibus 
«livolgatum; Histoire de dix ans, 1830—1840 (5 voi., 1841—1844), etc. 

' Scripsit: De Tógalité (1838); De l'humanitó, de son principe et de son 
ivenir (2 voL, 1840; ed. 2 1845). — Praeter duas ephemerides, quas post 
*nBuin 1846 fondavit (,L'Eclaireur* et ,Revue sociale"), complura minora 
^<iit scripta socialistica sub annum 1848. 



^-cuu 1. libcr IL Caput I. Artìculus 3. § 2. 

. .a^i .:^<;iavt» sociales institutioiies impugna vìt, «proprie- 
'.^^.i . '.udix .^tìtt* 'ieclarans ^. 

ll:iu av;uem doctrinae e Gallia in omnes fere EuropM 
w v.^ Aiuc u propagatae sunt, eoque fertilior generatim illis 
. ,u> .%^vLr«iu quo magis in aliqua regione instituta modemie 
. .-.. .iv /lat <uibilì agricultura florebant. 

^0. ' tfikania a medio fere saeculo XIX, non sino inflnxo, 

:..u.. ;>iat}euutis in Oallia Proudhon, socialismus ope yScieii- 

.^c ituo^aciouis fulcirì ac fundarì coepit, qui propterea socia» 

-«.icuaticus"* (^wissenschaftlicher Socialismus*) appellali 

...V ML. \V\À\3^ primus quodammodo dux et magister merito 

n^..cu;> Hodbettus (1805 — 1875), qui multis elucubratìonìbos 
iMiiu epistolari editis per modum logicae deductionis ex prìn- 
■ t'.... ;>v'i ^scieutiam'' ratis suam theorìam socialisticam veliiti 
. .. .v\^uouLÌam uecessarìam deroonstrare conatur. Ad hoc autem 
<i(i>uàs uiitur pseudo-principio ilio per Ad. Smith in oeconomiam 
..i.iv^italcia invecto, quo «omnia bona realia oeconomice sdiu$ 
s". icc proituctum aestimari debeant neque plurìs Constant quam 
i:»i>u.-.v Itaque societatem paulatim ita transformandam esse 
tsi^luila, ut uullum alìud proprìum rerum dominium subsistat 

-1. u Uiaituiiuiu ex merito vel fructu laboris. 

riiumriuK tamen eiusdem scholae fundator et doctor a s 

'loJio icìvhv^tuv Carolus Marx (1818 — 1883) ^ Treviris ex familìm 
>it^iuo iuviaica ortus. Eius imprimis opera anno 1846 Londinum 

. laiviK'uto frequenti coetu operariorum ex diversis nationibus, „a8S(h 
.,»a^' intt-rnationalis operariorum*' primum quidem decreta et prae- 

paialu, iloiu ISOO secundum eius ideam realiter erecta est, acci- 

i*u>ji.-3 ^tiituta ab ipso elaborata. Eandem ipse quoque mediante 
.oa.iiiii» K^^uerali" usque ad annum 1872 dirigebat, Lendini resi- 

«tviMi liUi» iam circa annum 1849 ex diversis aliis regionibus qua 

4^itaU»r oxpuiHUs confugerat. Finis huius associationis (vulgo 

' Sivnimit: gu'est-ce que la propriétó? (1840); Système dee oontndie- 
(uui.-a muihiiiiii|u«*M ou Philosophie de la misere (2 voi., 1846). Saepius editum. 
.\»|.»>ia iimuia rollncta, 33 voi., Parisiis 1868—1876.) 

'' K^ ('.oiii|iluribu8 eias scrìptis hic Dominari interest: Zar Kritik derpoli- 
uukhiu Otikoiioiiiio (1859); maxime autem eius opus .Das Eapital* (t I 1867, 
. .1 i IMUO; t. Il 18H3, editore Fr. Engels, qui eidem theorìae inluereos 
Il liliali: iMtj Kiitwickluiig des Socialismus von der Utopie zur Wignenschift» 
...I. i inUl). 



Socialismi evolntio et phases hisioricae. 145 

3rnatìonale" — ^die Interaationale**) congruit iisdem ideis, 

[Ile anno 1848 sìmul cum suo amico et indivìduo coopera- 

ir. Engels (1820 — 1895) per edictum publicum (cui nomen 

lununistìsche Manifest") late vulgaverat, instanter evocans 

ubique terrarum ^proletarios", ut se consocient («Proleta- 

aller Lànder vereinigt euch!") — eo scilicet fine, ut organico 

} studiis et virìbus paulatim praevalentem publicum influxum 

ique politicam potestatem potiti arrogantiam classis in socie- 

dominantis (^Bourgeoisie") et imperium » capitalismi** con- 

&ì int, atque ita classi operariorum oeconomicam emancipa- 

)m vindicent. Eandem indolem etiam „statuta** associationis 

prae se ferunt. Itaque politicas etiam operationes ad supremum 

hirnc finem socialem Marx eatenus excludi noluit, quatenus eidem 

ut media subordinarentur. Ad rito stabiliendam et evolvendam 

associationem complures celebrati sunt ^intemationales congressus**, 

primusquidem Genevae anno 1866, ubi „statuta** approbata sunt, alii 

ddnceps: Lausannae 1867, Bruxellis 1868, Basileae 1869, Haagae 

in Hollandia 1872. Bruxellis aliquo decreto in favorem tendentiae 

materialisticae omnis religiosa auctoritas repudiata est, Basileae 

▼ero ius societatis proclamatum faciendi «collectivum" seu com- 

nnme onme dominium fundorum. Sed iam Haagae apparuit tam 

potens intema oppositio centra „dictaturam** generalis consilii sub 

directione Marxii, ut magna pars sociorum, duce Bakùnin (v. n. 139), 

ropta unitate discederet, praeferens liherarum communitatum loca- 

Hain confoederationem paucorum dictaturae, i. e. centrali directioni 

totìus intemationalis associationis operariorum. lidem vero simul 

impatientes morae politicae praeparatoriae , quam Marx postu- 

labat, ardebant desiderio quam primum cunctas politicas insti- 

totiones aperta revolutione et violento turbine destruendi. Quo 

dissidio factum est, ut iam 1873 dissoluto «concilio generali** 

ipea «intemationalis associatio** qua talis formaliter exsistere 

cessaret, quamquam materialiter in sua tendentia et servatis inter- 

nationalibus relationibus perdurabat^. 

147. Interim in Germania potissimum democratia socialistica 
magis magisque secundum ideas et disciplinam Marxii organizata 



^ Cf. Testut, L'Intemationale (1871). PachUer, Die internationale Arbeiter- 
verbindung (1871). lager, Der moderne Socialismus (1873). L, Favre, Histoire 
de rinternationale et da socialisme (2 voi., Paris. 1879). Cathrein in ^Kirchen- 
lexikon* (Friburgi, Herder) t. VI, art. , Internationale'*. 

Xeyer, Ina natnnle. H. 10 



146 Sectìo II. Liber IL Caput L Articolns 8. § 2. 8. 

est, et paulatim varìis dìvergentibus sectionibus ad prae 
unitatem conciIiatÌ8, assidue utens cunctis civium libertatib 
stìtutìonalibus , id brevi assecuta est, ut inter potentìoi ] 
politicas imperii suum locum occupet. 

Inter sectatores et validiores propagatores Marxiani a; 
matis in Germania hactenus eminuerunt: 

Ferd. Lassalle (1825 — 1864), similiter originis iudaicae, i 
demicis studiis et Hegelii philosophia non mediocriter tii 
maxime autem ingenio acri et ad onmem demagogicam i 
tionem singulariter accommodato. Postquam sub annum 1M8 
cum Marxio et aliis radicalismum politicum verbo et seri] • 
fessus propter seditiose dieta identidem in iudidum vocat 
demum ad commovendos sociali agitatione operarios se conve 
eo successu, ut eius opera generalis associatio operarìomm 
manica (»der allgemeine deutsche Arbeiterverein'') Lipsiis sec 
stitueret (1863), cuius praesidium et directionem ipso snsc 
interim agitationem partim politicam partim socialisticam li 
volantibus prope innumeris continuans. Sed iam anno 1864 d ) 
interiit. Lassalli agitatio et ab eo fundata societas opei i 
eatenus ab ideis Marxii deviabat, quod mere nationalem ì 
et seopum prae se ferebat. Quapropter Bebd et lAebknecht al 
socialismi internationalis (ex mente Marxii) in Germania \ 
ac duces illam acriter impugnabant, donec in congressu G 
habito (1875) communi acceptato programmate lis in favo) 
Marxii composita et partium unitas restituta est, cui unum < i 
nomen „democratiae socialis' (Socialdemokratie) vulgo r < 

Suprema huius intellectualis et directiva auctorìtas 
Marxio (1883) penes jFV. Engels, eius amicum, sin minos ci o, 
certe re et facto usque ad eius mortem (1895) permansit. N 
obstante hac generali consociatione etiamnunc tamen in Ger- 
mania universa ^democratia socialis"" trìpartitam quasi unitatem 
prae se fert. Triplex namque in ea circa practicam operandi 
methodum opinio socios ceterum iisdem principiis adbaerentee 
in tres quodammodo classes dividit, quarum prima quasi ex- 
tremam sinistram, altera extremam dexteram, tertia mediam oc- 
cupat. Illa, quae ^pars iuniorum* («die Jungen*) vulgo didtnr, 
praeeuntibus Werner, Auerbach etc, morae politicae impatiens 
prò radicali progressu ardet; altera moderata, duce VoUmar, 
instar partis politicae legislationi cooperando paulatim qoae 
operariorum intersunt prosequi vult, captando per partee poli- 



De noviAsima forma socialismi in specie notanda. 147 

im opportunitatem ad illos denìque perfecte emancipandos ; 
j sub directione Bebel, Liebknecht, Singer, numero et in- 
loiu praevalens, utrique alteri moderamen imponit, quatenus prò 
ore intempestìvam audaciam et velleìtates anarchicas reprobata 
D de injQiuxu politico exercendo Vollmaro consentit, sed ea 

m condicione, ut ille, spretis partialibus et temporaueis emo- 
lentis operariorum , unico ad supremum finem socialismi diri- 
ar, qui est praesentis ordinis socialis aholitio. Et hanc quidem 
actione definitive perficiendam foro declarat, quam primum 
I* )cratia socialis', numero et subsidiis iugiter crescens, ad 
p ralentem in societate politicam potentiam pervenerit, quod 
em, ut gloriantur, intra paucorum annorum spatìum (?) spe- 
rali liceat. 

148. Similis fere socialismi organizatio ex aliquo tempore non 
fiolom apud alias Europae nationes, imprimis in Austria, Gallia, 
Belgio, Hollandia, Dania, verum etiam in America septentrìonali 
radices agore et notabiliter dilatari coepit. Et generatim quidem 
socialismus scholae Marxianae, qui vulgo „colledivismu8^ audit, 
inter ceteras ei cognatas formas tam numero quam publico in- 
fluxu primarias partes tenere videtur. Ita in Gallia sectio socia- 
listarum, qui «possibilistae" dicuntur, politicum opportunismum 
é practicam moderationem , similiter ac VoUmar in Germania, 
profitentes, «coUectivismi* progressum efficaciter retardare ne- 
queunt. 

Negari igitur non potest eundem ^collectivismum", i. e. so- 
cialismum fundamentalibus Marxii principiis informatum, hodie 
prae omni alia forma sive communismi sive socialismi praesenti 
ordini sociali et privatorum dominiorum instituto gravissimum et 
vix non imminens periculum parare. Praeter arrogatami namque 
nSdentiae" opinionem, qua gloriatur et incautos animos seducit, 
amplissima systematis propagatio et internationalis diflfusio vires 
iUi aggressivas etiam extemas in immensum auget. 

§ 3. De novissima forma socialismi in specie 
notanda^. 

149. Haec licet non ubique piane eodem modo se prodat, sed 
midtipliciter tam ingenio populorum quam politicis institutionibus 

' Specialem et completam huins descriptionem, ex fontibus haustam, habes 
apud Cathrein in eiusdem celebri monographia ^Der Socialismus* intra paucos 

10* 



148 Sectio II. Liber IL Caput I. Artìculus 8. § 8. 

externe se accommodare cogatur, id tamen, ut diximus, commoiM 
habet, ut cum theoria Marxii obiective arctissime cohaereat. Ei 
hac autem cognatione haec fere momenta eius generalem indo 
constituunt. 

A. Fund&mentalift illins prìneipia philosopliioa. 

150. I. Historiam generis humani concipiendam esse do4 ] t 
quam processum evolutionis mere materialisticum (, materiali 
Geschichtsauffassung^). Ita cum Marxio et Engels ceterì di 
Ab Hegelio didicerant perpetuam mundi evolutionem pantheisti 
hanc vero in piane materialisticam converterunt, in qua nihil 
per se necessarium et immutabile, nil stabile et absolutum, 
verìtas quidem absoluta, sed cuncta in perpetuo fluxu ab 
ad interitum. Negatur igitur non solum divina providentia 
res humanas, sed et exsistentia Dei, vera spiritualitas et in 
talitas animae, effectus vero et actus, qui spirituales dicont 
materialibus demum causis derivantur. Et in specie quidem 
socialem in quavis periodo historica non ab ideis philof phi 
sed a rationibus et realibus condicionibus oeconomids d 
nari, a modo scilicet, quo rerum copiae producantur et ad 
inter homines distribuantur. 

Eo autem perniciosior haec doctrina esse intellegitur, qnod 
cum recenti philosophia a Darwino et Spencero invecta atqna 
late per orbem propagata et theoretice et practice coinciditi ék 
ideo communi ^evolutionismi^ nomine appellatur. Quemadmodnm 
haec theoria, quae cum universo » positivismo' solius verae ék 
^exactae scientiae*^ opinione gloriatur, contemptis metaphysicis 
notionibus ipsa fundamenta rationalis certitudinis destruit, ita in 
suis consequentiis quendam idealem nihilismum inducit non solnm 
in religionem et ethicam, vorum et in universum iuris ordinem, 
quo tota humana societas nititur. Haec omnia enim secundnm 
Marxium, determinantibus causis materialibus, in perpetuo pro- 
cessu evolutionis versantur \ 



annos septies edita et in complares linguas translata. Propterea nonnulla ex 
illa deprompta rerum momenta, quantum ad propositum huios paragraphi per^ 
tinere videntur, hic per modum compendii referre liceat 

» Cf. r. Heriling, Naturrecht und Socialpolitik (1898) e. 4, p. 10: .Nichi 
nnr das Recht, sondem auch Sitte und Religion sind nach Karl Marx nnr das 
letzte Ergebniss, gleichsam der ideale Niederschlag der jeweUa erreiehten Stufe 
der wirtschaftlichen Entwicklung. Sia mOssen sich Andem mit d«r Aanderaag 



De novissima forma socialismi in specie notanda. 149 

n. Perfeda iurium aequalitas omnium hominum, Cuius 

lex interpretatio exstat, altera extrema altera moderata, Ex- 

I a ahsólutam intellegit aequalitatem polìticam et socialem, 

dia iura et officia omnium, nullo admisso discrimine sexus 

orìginis; immo ,, aequalitatem condicionum exsistentiae prò 

bus* (aGIeichheit der Existenzbedingungen fiir alle**) po- 

i t (!). Ita fere, theoretice saltem, Bebel et LiebknechL Altera 

ìeratior sententia (Marx et Engels) nomine «aequalitatis iu- 

1 ' proxime comprehendit tantum negationem distindionis va- 

u classium socialium (Elassenunterschiede) ; omnes censendos 

operarios ea aequcUi condicione , ut singuli prò mensura sui 

hn is iure participent de bone communi collective producto. 

1 autem ulteriorem exaggerationem aequalitatis necessario 

ad a irda ducere fatentur. 

152. in. Finis idealis supremus vitae hominis et humanae socie- 
iatis consequenter totus ad cooperationem oeconomicam et mate- 
rialiter productivam eique proportionatam fruitionem reducitur. 
Atque ita quae suapte natura ad altiores et nobiliores hominis 
fines rationem mediorum habent, ipsa tamquam fines per se prò- 
ponuntur. Unde 

153. rV. Idem socialismus non solum explicita suorum auctorum 
professione, sed interna quoque indole hostilem oppositionem centra 
omnem religionem tam positivam quam naturalem involvit. Qua 
in re ipso Mazzini (1805 — 1872), revolutionis politicae et socialis 
Dotissimus agitator, sapientior apparet, quippe qui aliquando simi- 
lium conspiratorum conventum omni religioni infestum serio com- 
monuisse dicitur, atheismum suapte natura numquam foro sociale 
prineipium, neque ullam in eo hominum societatem fundari posse. 
Quod autem in publicis edictis socialistarum , multis iam contra- 
dicentibus, per aflfectatam tolerantiam legitur „ religionem esse 
inter socios rem privatam", meram hypocrisin esse ad finem pro- 
pagationis inventam, quotidie factis comprobatur. 

B. Sodalisiioa doonmenta ab oeoonomia sooiali quaesita. 
154. Universi socialismi, eius imprimis qui „ scientifica methodo" 
gloriatur, plurimum interest, ut certis, si fieri possit, argumentis 

^er Prodnctionsweise ; und so wird auch die mit der Sicherheit eines Natur- 
processes fortschreitende Entwicklung dieser letztern mit Naturnothwendigkeit 
ZQ einer Umgestaltong der beute herrschenden Gesellschaftsordnung und des 
beate geltenden Eechtes hinfQhren.* Cf. H. Pesch 1. e. P. I, 215 sqq. 



150 Sectio IL Liber IL Caput I. Articaliis 8. § 8. 

demonstretur, ordinem oeconomico-socialem hucusque vig« 'a 
natura sua (non solum per accìdentalem abusum, cui : 
servato eodem ordine pararì possìt) esse iniustum et ( 
fontem intolerabilis mìseriae socialis, et ideo ex tote str i 
Insanabile autem illius malum necessario privatae s ^a 
listicae^ quam vulgo vocant productioni rerum inhf e, i( 
buie omnino productionem coUective-socialem esse bstitu^ 
Ad hoc demonstrandum successive duplex potissimum fundai 
theoreticum invocarunt: 

155. Prìmum est, quo Lassalle potissimum ad conunovendot 
operarios utebatur, et quod diu deinceps in ore suomm iiuter 
tesserae erat assueto illi stilo lapidari expressum: „lex aeMB 
mercedis" (das eheme Lohngesetz — la loi d'airain). Qooà 
dictum mente Lassalli haec fere per compendium signìficat: Im 
praesente ordine oeconomico-sociali, i. e. quamdiu divitum dasni 
ad complenda opera productiva et sibi frugifera necessarimii 
laborem manuum a pauperibus, a classe operariorum pretto emti, 
invida rerum necessitate G^g® aenea oeconomica) evenire, vt 
horum merces seu pretium prò vendite labore numquam diii 
nec notabiliter discedere possit a limite absolute necessarii ad 
vivendum et se propagandum. Semper enim magnitudinem hnias 
pretii pendere tum ab actuali indigentia emptoris tum a frequentia 
manuum, quae venalem offerunt laborem (Àngebot and Nack* 
frage — offre et demando). Utrumque autem hoc momentom 
ex natura rei et spoetato emolumento patronorum eiusmodi esse, 
quod numquam pretium vel supra illum limitem multum et dm- 
tìus augeri vel similiter infra eundem deprimi permittat. Nota* 
bile namque augmentum mercedis sequeretur maior affluxns ope- 
rariorum et hunc iterum mercedis reductio ; depressa vero mercede 
infra id, quod operano ad vivendum cum suis necessarium sit, 
mox numerus idoneorum operariorum vel emigratone dilaberetor 
vel miseria deficeret. Itaque „lege aenea'' classem operariorum in 
hoc misero statu perpetuo teneri. — At vero, tametsi haec ad 
fovendam caecam invidiam multitudinis in vitae statu minus prò* 
spero degentis et ad destruendam animi pacem innumeromm 
hominum, qui antea paucis contenti haud infeliciter vivobant, 
socialisticae agitationi mirifice inservirent, nullatenus tamen prò- 
babant dominia privata in favorem collectivismi esse abolenda. 
Quidquid enim aliquando centra naturalem iustitiam vel aequi- 



De novìssima forma socialismi in specie notanda. 151 

Q per dominorum avaritiam et superbiam in operarios auxilio 

totos peccetur, non ex natura rerum aut »lege aenea mercedis*, 

9ed ex nefario abusu contractuum et legis christianae contemptu 

e ;, maxime ex quo «liberalis" individualismus in oeconomiam 

9C lem eflfrenatam libertatem et cum ea inaequalem concerta- 

Q lucrandi ac ditescendi inter potentes et debiles induxit. 

Ss autem malis sufficiens remedium parari per vigilantiam pu- 

m et vere socialem legislationem potest ac debet, quin opus 

sit socialistarum Consilio. Id ipsum paulatim istis quoque adeo 

it, ut iam plori que cum Marxio in ratione Lassalli a „lege 

mercedis^ petita non amplius insistant. 

AUerum fundamentum theoreticum ac proprie ^scientificum", 
gloriantur, a Marxio inventum et ab universo fere praesenti 
ismo voluti commune principium ^scientiae oeconomicae^ 
1 iptum est. Marxius quippe ante omnia ^capitalismum'* ex- 
are suscipit, asserens omne aes privatum productivum (Ka- 
l) eanstare et crescere natura sìia valore laboris per illius 
fo ores operariis allato et sibi gratis assumpto \ 

157. Ad hoc probandum Marxius sua de rerum valore theoria 
(Werththeorie)utitur, quampartim exprincipiisliberalisoeconomismi, 
ab huius ducibus Ad. Smith et Dav. Ricardo pridem propositis, 
didicerat. Nimirum postquam (recto quidem et in hac re veteribus 
consentiens) duplicem mercium valorem distinxit, alterum usualem 
(Gebrauchswerth) alterum commutativum (Tauschwerth) , docet 
usualem quidem valorem totum constare in rei utilitate seu ap- 
titudine satisfaciendi vitae humanae necessitatibus et indìgentiis, 
ideoque in eius proprietatibus physicis et chemicis fundari; volorem 
autem commutativum sola constare relatione, qua merces diversi 
generis inter se commutari possint, itaque harum usualem valorem 
quidem supponere, ab eo tamen interne et per se independentem 
esse. PoiTO contendit istius variabilis relationis unicum funda- 
mentum et bine unicum fontem valoris commutativi esse laborem 
rei producendae impensum et cum eius substantia quodammodo 
concretum; adeo ut duae. merces, utcumque natura diversae, si 
eandem quantitatem laboris contineant, eundem valorem com- 
mutativum repraesentent. 

158. Hoc praemisso generali fundamento Marxius insuper suam 
novam adstruere conatur theoriam de lucro seu valore quaestuoso, 

1 ,Das Eapital' (ed. 4) p. 726. 



152 Sectìo n. Liber II. Caput I. Articiilns 3. § 3. 

quem vocat ,Mehrwerth" (plus-valoris). Ad hunc finem 
subiìcit naturam contradus, quo pecuniarum possessor («Eapi 
sibi conducit operarios. Fieri hoc, ait, ope emptioms et ^ 
ditionis; at vero obiedum verum huius emptionis non esse dini 
laborem operarii, ut hactenus falso putatum sit, sed ipsam 
Iaborandi facultatem (Arbeitskraft). Quippe in praesente o: 
sociali media productionis quasi ad ymonopolìum' pertinere 
classis, nempe divitum (capitalistarum) ; ideo Iaborandi fàc 
instar mercis aestimari, quam operarius, nisi fame perire ' 
pretio vendere cogatur. Huius autem, sicut aliarum mei 
duplicem valorem distinguendum esse, alterum usualem al 
commutativum, Valorem commutativum facultatis Iaborandi 
stare ea quantitate personalis laboris (oneris), i. e. iis e] 
quotidianis, quae necessarìae sunt ad illam in suo vigore 
tandam et conservandam. Pro hoc igitur solo valore ab 
hanc mercem emant, ut iustitiae commutativae satisfiat, 
valens pretium solvi. At vero facultas Iaborandi usualem qm 
valorem habet eumque emptori quam maxime appetibilem, 
tamen cum usualis tantum sit (secundum theoriam valoi p: 
dictam), pretium mercis in commutatione non determinat, sì 
emptori gratis per concomitantiam accedit. Est nempe ìa 
cultas productiva, et postquam ab operarlo vendita est, fmct 
domino suo, i. e. emptori. Huic igitur fit per laboris proc 
ut Marxius ait, „fons valorum et plus valoris gignit, qu 
habet^ (Mehrwerth), et id ipsum est „valor usualis spec ì 

mercis^, quem possessor alieno labore et sumptu operariorum «dvi- 
liter iuste'' sibi lucratur et sic suas pecunias productivas iugìter 
auget. — Quae nova ^scientiae" effata infra examinanda emni 

159. Quorsum haec omnia doctrinae capita spectent, satis ap- 
paret. Et vero Marxius, postquam eadem per varia insaper ad- 
iuncta illustravit, non moratur eam inde condusionem ducere, 
quam a principio intendit, nimirum : eam esse condicionem prae- 
sentis ordinis socialis vi „ capitalistici'' monopolii mediorom pro- 
ductionis, ut non possit non oriri et iugiter augeri „capUalistica ac- 
cumulatio*^ per continuam expropriationem operariorum, idque haud 
improbante „iustitia civili". 

Cui conclusioni mox aliam subiungit, quam legibus hìstorìae 
ineluctabilem esse existimat, scilicet: ex praesenti ordine pro- 
ducendi ^capitalistico" non posse non sequi demum ordinem pio- 



De noyiasima fonna socialismi in specie noianda. 153 

li socialisticum. Quo magia enim per illios processum ex- 
i numero crescant, eo certius denique eventuram rerum 
e nem, qua vice versa »usurpatores" in favorem eorum, 
ab iis expropriati fuerint, pariter exproprientur. 

C. Idea novi ordinifl oeeonomioo-soeialis, qntm soeialismTis prozime postulai 

Hanc ideam apud Marxium variis in locis per partes de- 
Eun reperimus, prout ea ipsius menti primum obversabatur, 
eius auctoritate late inter socios probata et recepta est. 
illa per haec fere capita enuntiari: 

1. On % media produdionis in communem transeunt pos- 

i societatis democratice constitutae. Ad hunc finem 

nec est expropriatio actualium possessorum (^usurpatorum**) 

V ni democratico facta. — Hoc modo novissimus iste so- 
US differt a vetere vulgari communismo, qui nullo facto 
imine cuncta bona extema sive negative sive positive cern- 
esse volebat. 

2. Eorundem mediorum usus et appUcatio ad producendum 
fit „socialUer" (gesellschaftlich), cooperantibus operariis liberis (!), 
i e. ope organizationis publicae laboris servata indole democratica. 

3. Fructus realis huius laboris erit commune sociale productum. 
Huius aliqua pars a societate retinetur tamquam medium novae 
productionis ; altera pars, fruitioni destinata, distributione re- 
fimditur in operarios tamquam proprietas privata, titulo laboris 
acquisita. 

4. Modus distribuendi commune sociale productum in societate 
socialistico transformata per gradus tantum aliquos successivos ver- 
sus idealem rationem aequalitatis ascendere poterit. Ideo Marxius 
prò hac re duplicem periodum futurae societatis transformatae 
distinguit : 

a) In prima periodo, quae transitum a societate „ capitalistica^ 
immediate sequitur, singuli „producentes**, quales sunt operarii, 
ex communi copia usualium bonorum eam quantitatem recipiunt, 
quae aequivalere aestimatur labori a se praestito secuiidum men- 
suram temporis impensi, dierum et horarum cuiusque diei. Ita- 
que unusquisque fere secundum legem commutationis a societate 
tantum recipit, quantum illi in alia specie dedit. Manebit igitur 
in fruitione bonorum communium fere eadem inaequalitas, quae in 
quantitate laboris productivi necessario oritur ex dotibus et £acu1- 



154 Sectìo IL Liber IL Caput IL Ariicalas 1. § 1. 

tatibus producentìum naturaliter inaequalibus. Attamen, qu 
una manet classis operariorum (^producentìum*), eivilia 
variarum classium privilegia excluduntur. 

b) In altera perìodo, quae iam aUiorem phasin et pui 
prìstina traditìone „ capitalistica '^ solutam supponit, angustìor 
iuris commutativi relatio inter individuos operarìos et communita 
cessabit; deinceps enim particularìum laborum individualitas 
eorum indolem et destinationem immediate soeialem qui 
bebitur, simul autem socialis culturae pregressa divitiae qm 
sociales abundantius affluent (?). Et tum quidem onmes < 
aequaliter producto laborum communi fruentur, quatenus si 
de eo participant, quantum indigent (!). Ita denique, ut ] r 
putat, ^societas suis vexillis hanc tesseram inscrìbere pò 
jyQuisque secundum facuUatem, cuique secundum indigerUiam.' 

Quibus expositis, ne quid integrìtatìs buie descrìptìoni desiti 
remanet, ut paucis insuper forma quaedam socialismi obiedive 
diminuti nuper inventa signetur, nempe 

D. SoeialiimTis agrurins. 

161. A communi socialismi systemate haec forma eo potìssimiiB 
differt, quod non omnia qualiacumque bona produdiva, sed iftmuh 
bilia tantum, scilicet terrae fundos iisque immobiliter conexay a 
prìvata proprìetate exempta et toti natìoni coUectìve propria esM 
vult, unde eius asseclae vulgo ^socialistae agrarìi' audiunt. Mo- 
deratior haec socialismi acceptìo prìmum quidem in America, dnee 
potissimum Henry George, commendata et latius propagata, mox 
deinde etiam in Germania et Austria suos patronos nacta est 
Cetcrum quatenus illa a communi socialistico principio band dìvergit, 
sed eidem tantum secundum plus et minus aliquem respectmii 
opportunitatis admiscet, in sequente capite simul cum oniverso 
socialismo ratione falsi fundamentalis principii pariter refutaUtor. 

Caput IL 

lus domimi privati qua inviolabilis institutio socialis 

thetice et critice adstniitur. 

Prologus. 

162. Huius institutionis centra soeialem radicalismom 
agendi duae aperiuntur viae. Altera a refutandis primum 



Ina domimi privati. — Ratio oeconomico-socialis. I55 

bus adversis ad positive denique asserenda et stabìlienda 

k doctrìnae capita procedit; altera vero prìusquam ad enodandas 

ulas quae moventur difficultates descendat, ordine inverso 

num ea rationum momenta aliunde certa praefigit, quibus 

i lae menti tota haec causa in antecessum iam praeiudicata 

, et quorum praelucente lumino pleraque adversarum ra- 

m figmenta quantumvis speciosa aut sponte omni robore 

Biata evanescunt aut certe longe facilius et efficacius refutantur. 

Hanc igitur alteram potius viam, tum quod brevior et lucidior 

rei quae agitur naturae ac dignitati magis accommodata videtur, 

in hac disputatione ineundam duximus. 

Àrticulus 1. 

Bationes, quibus ius domimi privati inviate praeiudicatur. 

§ 1. Ratio oeconomico-socialis^. 

163. Seposita interim iuris quaestione novisse interest, utrum 
aEqua intuitu societatis humanae convenientia privatorum do- 
mimorum aut etiam necessitas, et qualis coumaonstrari queat? — 
Qua de re non dubitamus statuere: 

ThesiS XXY« Privata rerum dominia prò praesenti saltem 
naturae humanae statu generatìm loquendo necessaria sunt. 

Praenotanda. Assertio fundatur in consideratione status 
moralis generis bumani, qualis de facto et historice constanti 
experìentiae subiicitur. Itaque alteram magis speculativam quae- 
stionem dirimere hic non intendimus, utrum scilicet spoetata na- 
tura humana ^pura" seclusis effectihus peccati eadem conclusio 
valeret? — quod quidem si non tam universim de qualicumque 
dominiorum genere quam de historica huius institutionis extensione 
et forma intellegitur , merito negandum videtur^. — In thesi 
dicitur «generatim loquendo^, quia in particulari aliqua selecta 
societate ac certis suppositis personarum condicionibus non omnis 
exceptio excluditur. 



* De eadem ratione cf. Ratzinger, Die Volkswirtschaft in ihren sittlichen 
Gnmdlagen, cap. 3: ,Eigenthnm und Communismus*, p. 100: ,Das Privateigen- 
thun ist eine wirtschaftliche Nothwendigkeìt*. 

' Cf. Suarez, De opere sex dierum lib. 5, e. 1, n. 18. Lessius 1. e. lib. 2, 
e. 5, dub. 2. 



156 Sectio IL Lìber II. Caput II. Artìculus 1. § 1. 

164. Probatnr I. Sublatis dominiìs privatis duplex tantum 
pothesis relinquitur communionis honorum: ati^ enim ita om 
communes erunt, ut quoad curam et usum uniuscuiusque b 
permittantur (communio honorum negativa), aut ita enint p 
omnium communes, ut colledive a tota societate seu a 
populis in unitatem socialem coniunctis possideantur, ut pi 
potestas publica eas tamquam bonum commune seu natio 
ministret, per designatos locales magistratus singulis cui 
laboris, similiter autem et fructuum partem usumque seci 
proportionem tum necessitatis tum aequalitatis vel q 
distribuens (communio bonorum positiva). Atqui s a 

humani generis condicione nihil horum sine publicae 
discrimine admitti potest. Ergo . . . 

Prob. min. ad 1. In prima hypothesi duo mala sodalia 
insanabilia evenirent: 

a) Bes communes incultae plerumque manerent, nec proinde 
illum usum eosque fructus concederent, qui vel ad ipsam vUam 
sustentandam , multo minus qui ad civilem generis humani pei^ 
fectioneìn promovendam necessarii sunt. Homines enim generatìn 
ita comparati sunt, ut facile neglegant communia, curent autem 
maxime propria^, fugiant labores, praesertim humiles et graves, 
quales exigunt agrìcultura et operationes mechanicae, sectentur 
vero cupidissime fruitiones, otium et dignitates. 

b) Socialis vita reduceretur ad statum belli omnium oontra 
omnes, quia plerumque complures concurrerent ad eandem rem 
occupandam, et quidem sine omni spe iustae aequalitatis; nam 
potentiores omnia sibi placita raperent. Quod si etiam nunc, ubi 
possidendi cupiditas certo ordini astrìngitur, meum et tuum in- 
numeris contontionibus ansam praebet, quid fieret, si arrìpiendi 
cuncta, quae quisque assequi posset, piena libei*tas concederetor? 
Huic certe incommodo, quamvis per hominum pravitatem illud 
omnino vitari non possit, magna tamen ex parte per stabilem 
rerum proprietatem occurritur^. Immo etiam ratione exerciiii 



1 Ita iam AristoteUs (Polit. 1. 2, e. 3, ed. B. 1261 b. 83): ijxiara ^ip 
imfiilsiaq rov^dvu rò nkiiartov xoi^fóv ribv yàp Iditov fidXuna ^povriZoomM^ rm¥ 
fiì xotvwì> ^TTOv, yj oaov éxdartf) èTTifidÀÀet. 

» De tote hoc argumento cf. Aristot. 1. e. e. 2—5; 8, Tham., S. tbeoL 
2, 2, q. 66, a. 2. Postquam docuit s. Doctor, «licitom esse, quod homo propria 
possideat*, ita pergit: ,Est etiam necessarinm ad humanam vitam ^ropter ina : 



Ina domimi privati. — Ratio oeconomico-socialis. 157 

issimarum virtutum privatain honorum po8ses8Ìonem prae eonim 
munione commendat Arìstoteles, dummodo illa quoad usum 
iammodo communia maneant (quam condicionem, ut vìdimus, 
Uter philosophia Christiana postulai). Magnani quippe partem 
voluptatis, quam homines possidendo aliquid proprie ut suum 
ire solent, in eo situm esse existimat, quod ^iucundissimum 
munificentiam conferre in amicos , iìsque opem f erre , aut ho- 
[1 i aut sodalihus, quod tum fit, cum hona proprie a singulis 
1 ientur* ^. 

Ceterum inter recentiores eommunismi sectatores vix iam 

enitur qui hanc hjrpothesin communionis honorum adhuc serio 

profiteatur. Socialismus certe huius aetatis ah huiusmodi fictione 

ideaK et practice impossihili longe ahest. Unde maius mo- 

lun in examinanda altera hypothesi situm esse apparet. 

Proh. min. ad 2. Communio honorum quae ^si^itJa dicitur 

(jCollectivismus*), si eadem facilitate qua a socialistis mente con- 

dpitnr ac depingitur, etiam realiter introduci et ordinate servari 

posset, sane multa incommoda praecedentis hypothesis excluderet ; 

Temm consideratis realibus condicionibus humanae societatis aèreis 

niti fundamentis convincUur; et quidem 

A. Si lH>nonim oonunnidnm adminiBtratio publioa onivenim speotatnr. 

Talis institutio non solum ut quomodocumque suo fini sociali 
conveniat, verum ut omnino suhsistere possit, supponit optimos 
communitatis rectores, angelicam in idoneis ac prohis magistratihus 
abique constituendis sagacitatem ac sapientiam, in suhditis magnam 
virtutem et perfectionem , imprimis concordiam, singularem fru- 
galitatem, lahorum patientiam, generosum communis honi amorem. 
Qaae cum generatim inter homines raro inveniantur, eiusmodi 
systema procul duhio potius ex parte magistratus innumeris frau- 

prìmo quidem, quia magia sollicitns est unnsqnisque ad proom'andum aliquid, 
quod 8ibi soli competit, quam id, quod est commune omnium vel multorum, 
qnia ouusquisque laborem fugiens relinquit alteri ìd, quod pertinet ad commune, 
sicat accidit in multitadine ministrorum ; alio modo , quia ordinatius rea hu- 
manae tractantur, ai aingulia imminet propria cura alicuiua rei procurandae: 
esset autem confuaio, ai quilibet indiatincte quaelibet procuraret; tertio, quia 
per hoc magia pacificua atatua hominum conaervatur, dum unusquiaque re aua 
eontentua est. Unde videmua, quod inter eoa, qui communiter et ex ìudiviao 
ab'quid poasident, frequentiua iurgia oriuntur/ 

* Polit. 1. 2, e. 5, 1263 b. 5 : ... àXXà jm^u xaì rò xf'^piaaa^at xal ^orj^fjaat 
<ptXotg ij ^otg fj kraipotq ^àttnov d yiverat rfjq xTf}<Tswq ìdiaq oìjtrr^q. 



160 Sectio n. Lìber n. Caput IL AniesLlM L | 1. 

rìae factum per sanam philosophiam alhi»ie explicari i 
quam potest nìsi ex providentìali hnius instzccóoiiis opportv 
et morali necessitate. Eandem propterea ÌB§dx3&«3ii!ian nniver 
in sodetate TÌgere ipsa quoque legislatio poscÙTs divina, 
theologice novimns, manifeste supponit et pri^ML lus m 
privatae proprietitis praecepto VII et X decalca pn^ omni 
divinitos sancìrimi esse constat. 

16fi. 2. Ad ron£rmandam idem historiae tescmonium i 
saecol: XIX eipenantia accedit Inter moderni sc<iiiism prò 
rores camutares fnernDt. qui haud contenti theorence untum id 
pc wr^TT TT feìird^&i^Qx: in s$alu communismi socialìs depinxiss 
Ì2Tnir=9^ Aimzziezià&sde. itiagnas insuper ac diutoriK^ conati 
hfr«c=T^r: ise^r isìvriho? n^" sumptibus parcendo, ut pradia 
z^s: "sirr^ n^ ?'$cvauiu& mudme autem in America, partici 
•^2:^ ^r?j5i=-acs^ ^vurammisaa^ colligerent et congmis insti 
^%,^ -:^òs?<^ ?*^« <"^<rìs in hac re eminuerunt B*jbirt 
^;:^-^ ^ss: <::ri^ t. ^-«^ nror^inatas, et ^»>«n^Caiff ti 7SS — 1 
« Vtì.' :t --;r?Kt3^^ ^: (^ ivìliiiaun agitationem ad tempos e 
.^^.^^^ rt*^*'!*j * mm/CTÌos: hominum coetibus indpient 
^ftTTi-iP'sff ^v-^-sca sw. wmiÌOTi twTae fùndum congregatis < 

r^fc--» ••jfc^tìmtss -^ofcSi tquaedara vitae commanisti< 

-v-r«^'"->^ ni.^fc.'ts^ >j?%jvnittini a^^ pnelucentia proponere sus 

-it4>. n*rr < fn^tó^-vnitt ^òoreaundae ubique societatis do 

;c -:»>t- ej«»*^ ti*vim? ;ibx^ì4n auctore Owen, qui hu 

r \tgK»t ^i^*ta»*« ÌM*v>ft:. nou pauca eiusmodi inst 

^^, ^,.^*5^4i^*«♦ ì*a%*^5$,t* iVrtate, oxorta sunt, solii 

l^l***— ** ^ '^''^ .n-itvtjci^- seolusa religione, infor 

y^ ^^^ ^^«iS« % niw«4 àahktione illis provisum en 

- ipj<<* -*t*»i.^ssMtttc vvconomico apparata cet^r 

.*i ^A * i^w* ^'•'^ *p<h?ÌAli modo orìginis nonno] 
' •- * ' '*** ,^^ _^.^^ j^ "teikit j^:««tium, tandem ad stAbiles 

*-*■*' " ^^'^ *.^fc»**w z%isu ^crvciMH complexus et pascoa saie 

'C^^* ^"^^^ ^ ^ , — xv^t^^jkSA et possessa esse ridenti 

-^^ --^ ---'*' ^ ^ vab&miandam assertionem no 

>^ ^ ""' ^ _^ . ^ «k« M»^^( httuo statura commonìoni 

^'^ ^^^ * ^^^^ ,^>i*«fc * **c«\* IhMMinum numero, quasi 

^v^^N^ ' " • ^ ^ ^^ i_j^jiv ^'tur* de hac re infra n. 18 

*A«^A»Miift»ia« ce' O. ÌY*^lf in periodico ,Stii 

^^ ,. iitflir-ìhf Kxperimente', 284. 89: 



lus dominii privati. — Ratio oeconomioo-socialis. 159 

orgaDizatione* et provida distributione omnis generis laborum, 

! ad praefinitam illam copiam bonorum communium producen- 

I et procurandam necessarii sunt. Omnes cives «operarii" 

et ad illum communem finem , prò sua quisque facultate, 

m normam organizationis cooperali debent, servata quan- 

i potest lege aequalitatis necnon personalis libertatis (!). 

labores autem necessarìos illi etìam ìnfimi servilis generis 

irantur, quos nemo sponte ambire solet, ut munditiam publicam 

, in nosocomiis ministrare infirmis, lue etiam contagiosa 

te etc. Tertia denique pars huius publici problematis, non 

Qs odiosa et piena reclamationibus et querelis undique re- 

sonantibus, complenda est per iustam et aequam distributionem 

unium bonorum usualium inter omnes cives eorumque fa- 

secundum mensuram laborìs ab unoquoque praestiti necnon 

iis ìndigentiae. Quod si iam in malore aliqua familia do- 

administratio et provida rerum necessariarum respectu 

lorum membrorum procuratio difficultatibus non caret, quid 

exE ctandum, si familiae magna respublica substituatur? Fieri 

10 neqult, quin in hac confusa multitudine rerum curandarum 

magna pars civium vel familiarum sive per regiminis 

incapacitatem.et insufficientiam sive per neglegentiam vel 

i )8 magistratuum localium parte sibi debita bonorum usualium, 

eonim etiam, quae ad vitam sustentandam vel urgentem necessi- 

tatem sublevandam pertinent, misere frustretur, aut eam non nisi 

multìs petitionum ambagibus obtinere possit, dum alios forte ab- 

undare contingit. Singulari sane solacio singulis erit, quod istas 

saltem largitiones, quantumvis precarias et incertas, ut particulam 

aliquam dominii proprii possidere possint ! — Ecquis talem liber- 

tatem civilem, qua quis vel prò pane quotidiano iugiter a potestato 

publica dependeat, tolerabiliorem dixerit quam putidam servitutem ? 

Probatnr n. Ex historia et experientia. 
165. 1. Privata rerum dominia generatira loquendo in humana 
societate necessaria esse inde quoque certo concludere licet, quod 
Inter omnes gentes numero et more humano hoc nomine dignas, 
quarum historiam novimus, fuerunt semper ac sunt constanter 
privatae rerum possessiones ^. Tam universale et constans histo- 



' Privatis omnino possessionibos illae etiam annumerandae sunt, quae 
more patriarchanun interdum a capitibus maiorum familiarum prò communi 
euxun sustentatione et usu possidebantur. Immo admissa etiam illa historica 



160 Sectio II. Lìber IL Caput IL Artionlos 1. § 1. 

riae factum per sanam philosophiam aliando explicarì i 
quam potest nìsi ex provìdentiali huius institutionis opporton 
et morali necessitate. Eandem propterea institutionem nnive 
in societate vigere ipsa quoque legislatio positiva divi < 
theologice novimus, manifeste supponit et probat. . nai 
privatae proprietatis praecepto VII et X decalogi prò omni t 
divinitus sancitum esse constat. 

166. 2. Ad confirmandum idem historiae testimonium i 
saeculi XIX experientia accedit. Inter moderni socialismi prò 
tores complures fuerunt, qui haud contenti theoretice tantum i< 
hominum felicitatem in statu communismi socialis depin: 
impense commendasse, magnos insuper ac diutumos conat ìir 
hibuerunt nec laboribus nec sumptibus parcendo, ut pri f 
que variis in regionibus, maxime autem in America, 
huius systematis communitates colligerent et congruis totio- 

nibus fundarent. Prae ceteris in hac re eminuerunt Robert i 
Anglus, iam supra (n. 144) nominatus, et Etienne Cabet (1788 — 1856), 
ex Gallia oriundus et ob politicam agitationem ad temp 
multatus \ Uterque a minoribus hominum coetibus incipit lo, 
communem aliquem sat amplum t^rrae fundum congrega et 
aliquo directorio constitutis, realia quaedam vitae conmiun 
terrestris paradisi specimina late praelucentia propo re 
quibus viam ac methodum reformandae ubique so< ta do< 
Horum igitur opera, maxime autem auctore Owen, qui buie rei 
magnam suam fortunam devovit, non panca eiusmodi institata, 
favente potissimum americana libertate, exorta sunt, solis fere 
philanthropiae ac morum principiis, seclusa religione, informata. 
Et si quidem generatim a prima fundatione illis provisum erat, ut 
quantum fieri posset amplissimo oeconomico apparata ceterisque 



exceptione, qaae oblici solet, et qaa prò speciali modo orìgiiiis nonnullAniai 
gentium primum quidem nomadum vitam agentium, tandem ad stabiles sete 
figendas ab integris tribubus quidam agrorum complexus et pascaa soia gre- 
gibus pascendis idonea in communi occupata et possessa esse videntor, ià 
ipsum ad confirmandam potins quam ad infirmandam asaertionem nostnun 
pertinet. Nam historìce certum est fere nullibi hnnc statnm commnnionia din- 
tius perdurasse, sed procedente cultura et aneto hominum numero» quasi oom- 
pellente natura, divisioni bonorum cessisse. (Plura de hac re infra n. 181.) 

* De bis viris eorumque fnndationibus cf. O. PfUif in periodico ^Stimmen 
aus Maria-Laach' XLIX (1895): «Commumstische Experìmente*, 284. 897; cf. 
ibid. 407; LII, 347; LUI, 338. 



Ins domimi prìyati. — Ratio oeconomico-socialis. 161 

»sariis vitae subsidìis, immo et festivis recreationibus haud 

)rent, mirum non est ab initio sociis tam de praesenti quam 

futuro omnia prospera apparuisse. Yerum laudes, quibus 

e lìsmns in suis organis publicis de soluto problemate sociali 

iphare coepit, praematuras fuisse mox patuit. Fere omnes 

istae communitates , postquam per aliquot annos, etsi cum 

leris interim dìfficultatibus luctando, exteme fiorerò vide- 

lur, intemis dissidiìs dissolutae exsistere desierunt, aut si 

i| »ilì studio suorum patronorum ex illarum ruderibus ali- 

( reconstruere novas familias contigit, brevi intervallo eodem 

ili malo istae quoque interierunt. Ita communitas ^New 

1 Qony' (Indiana), una ex primis et splendidissimis fondationibus 

( (1825), cunctis tentatis ab eo frustra remediis, iam 1827 

ds iurgiis occubuit. XTltimum tantum residuum experimen- 

Cabet (1849), societas nomine vicaria Community* (Ulinois), 

iam collapsa et alibi iterum restructa, tenacius quidem 

un vitam usque ad ultimum saecuU decennium protraxit, 

sub initium anni 1895 penitus disparuit. 
Obvia profecto post haec unicuique se obtrudit quaestio: 
Qaod si in conununitatibus trecentorum vel ducentorum hominum, 
colturam mere naturalisticam sectantium, communismus socialis 
tamquam stabilis institutio impossìbilem se exhibuit, quid ex- 
q)ectandum foret, si idem in societate universa privatis rerum 
possessionibus et administrationibus abrogatìs suum experimentum 
renovaret? 

Notanda ad solvendas diffiooltates. 

167. 1. Obiici solet communio bonorum, quae ex ipsorum apo- 
stolorum institutione in coetibus christianorum realiter inducta 
vìgait, et quam etiamnunc religiosi ordines in Ecclesia catholica 
imitantur et lego ecclesiastica munitam tamquam felicissimum et 
perfectissimum statum socialem profitentur. — Verum buie diffi- 
coltati per expositum statum qùaestionis et ipsa verba theseos 
satìs occurritur. Immo haec facta historica, quae obiiciuntur, si 
eorum genesis cum onmibus suis adiunctis consideratur, tam parum 
generali illi assertioni quicquam detrahunt, ut eius veritatem 
potius mirifico confirment atque illustrent. Docent quippe nihil 
qnidem per se obstare, quominus modus aliquis comraunionis 
bonorum bene ordinatus in particulùri et paucorum hominum coetu, 
qui vel ex instituto vel communi more virtutum perfectioni student, 

Meyer, Ins nstnnle. n. 11 



162 Sectio II. Liber II. Capai II. Artìcolos 1. § 2. 

utiliter exsistere possit; simul autem veram insinuant rati 
propter quam id in malore et promiscua hominum societat 
biliter fieri nequeat^. Praeterea probe notandum est, r 
naturalia iustUìae essentialem intercedere disparitatem intei 
munionem honorum illam ecclesiasticam et eam, quam socia 
profitetur. Illa namque ius privatae proprietatis tamquam 
timum et inviolabile praesupponit , ideoque nonnisi inter 
consentientes , i. e. ius suum libere abdicantes, legitime 
censetur; altera vero a negatione eiusdem iuris ut naturalità 
timi proficiscitur, ac propterea, quam primum potestas ei obi 
vi legis universalis cunctis privatis possessoribus exspoliatì 
vim sese imponere molitur. 

168. 2. Falsum est et divinae providentiae inìuriosum, 
assidue socialistae repetunt, aliam viam praesentibus soci 
malis medendi iam non superesse nisi radicalem inversion 
destructionem totius usitati ordinis oeconomico-socialis. — ( 
quippe societatis mala, quae ab illis privato rerum dominio 
quam unico fonti attribuì et exaggerari solent, vd talia sunt, < 
partim per Ecdesiam d christianam charitaiem, si ei liber 
publica tutela concedatur, partim per legislationem publia 
verum bonum commune intentam et iustam vindicem omnis g 
usurae, Intacta manente privata rerum proprìetate, mag 
parte remedium afferri possit; vd sunt talia, quae in omni : 
institutione hominum vitia et cupiditates necessario comi 
quae tamen sublatis possessionibus privatis, ut ostensum est, 
plura et graviora exsisterent. 

§ 2. Ratio historico-iuridica. 

169. Post praeiudicium practice gravissimum, quod instil 
privatae rerum proprietatis ex eius convenientia et morali 



^ De Lugo, De iust. et iure disp. 6, sect. 1, n. 4, contra obie< 
explicans, quo sensu dicantur omnia .commonia de iure natorae', ita 
,Licet in aliqoibus circomstaDtiis et in aliqua congregatione non easi 
gatio faciendi divisionem, qaia non esset neceasitas ad pacem et qniet 
manani, per hoc tamen non tollitur, quod, ubi essent circumstantiae di 
esset obligatio strìcta illius, si in illis circumstantiis lumen naturale ìz 
illud esse medium moraliter necessarium ad finem. Atqui post pec 
tanta hominum multitudine illud erat medium non solum e 
»ed omnino necessarium ad finem pacis et quietis. Ergo in tu 

sentis status et respectu totius multitudinis hominum ius i] naturai 



lus domimi privati. — Ratio historico-ioridica. 163 

) centra placitum socialistanim accedit, inquirendum remanet: 

un et qua ratione etiam ex naturali iuris ordine idem prae- 

confirmetur, adeo ut illi nonnisi per nefas et iuris 

ulis contemptum suum temerarìum experimentum suscipere 

. Est haec ratio procul dubio parvi ponderis apud eos, 

eismum profitentur, eo maioris autem facienda est iis omni- 

qui adhuc ducem sanam philosophiam sequi volunt neque 

et € ntiale fundamentum omnis socialis ordinis ignorant. 

i io iuris hic examinanda huc redit: quonam originario 

ti o privata rerum dominia in humana societate introducta 

ri debeant. Hinc nimirum omnino solutio alterius illius quae- 

8 lependet : utrum humanae auctoritati publicae ius competat 

e, 3 arbitrio illam socialem institutionem vel simpliciter vel 

ndum eius formam essentialem abrogandi eique communionem 

-um substituendi. Et sane hoc ius per se eatenus tantum 

potest, quatenus privata rerum proprietas similiter a sola 

ra hominum institutione originem ducit ; est vero negandum, si 

citra humanum arbitrium in altiore lege ordinis socialis na- 

sanciti seu in iure naturae fundatur. Est igitur haec 

3 illi fere analoga, quam de origine societatis civilis (P. I, 

n. 418 sqq.) instituimus, atque ad similem de modo iuris deter- 

minandi controversiam reducitur. Itaque hic quoque duae potis- 

simum sententiae sibi opponuntur. 

170. Prima est, quae ius privatae proprietatis liberam esse 
hominum institutionem contendit. Qui autem hanc sententiam se- 
quuntur ratione modi inter se diflferunt. Mii namque cum Grotto ^ 
et schola Pufendorfiana originarium illius iuris titulum a primaevo 
aUquo poeto saltem tacito repetunt, quo, ut aiunt, oh publicam 
qnietem et utilitatem homines, ubi primum numerus augebatur, 
1* aliquam partem rerum inter se diviserunt, 2*" de reliquis con- 
senserunt, ut fierent primi occupantis, 3** ut sibi in res alienas ius 
Qsus innoxii et 4:° in. casu extremae necessitatis ius ad usum et 
consumptionem reservarent. — Alii recentiores cum Montesquieu ^, 
et cum late hodie dominante exclusivo iuris positivismo, unicum 
iuridicum fontem illius institutionis in lege publica civili reperiunt. 



^at, secluso omnì humano praecepto, ad divisionem faciendam. . . . Ergo ipsum 
naturae iu8 ante omnem legem positivam humanam dividere poterat dominia 
et de facto dividebat,^ ^ De iure belli et pacis 1. 2, e. 2, § 2, n. 5. 

s Esprit dee loia I, 26. 

11* 



164 S^tio n. Liber II. Caput II. Artìculos 1. § 2. 

171. Altera sententia, quae sola adversus sodalis n 

lutionem philosophicum praesidium continet logice tat i S i 
omni recursu sive ad sociale aliquod pactum sive ad 1 ii 
eivilem, in solo iure hominis connato rebus utendi st t 
relatiane ad opyanicam socidatis, praesertitn domestieae, i i 
logitimum quoque titulum ad eas sibi strìcto senso prop: 
dondas inveniri contendìt. Hanc igitur sententiam, q 
iustitutio privati rerum domimi firmissimo iuris praeiadido 



^ p. HertUng (Natarrecht and Socialpolitik [1898] e. 4, p. 10) d d 
uuivonùm necessitate admittendi alicnius iuris naturalis et immutalnlis 
potuo fluxu insti tutionum humanarum opportune idem applicai ad praee 
ouiitruveraiani a socialistis suscitatam: ,Wenn das Rechi seinem ganm 
fauge naoh der Ver&nderung unterliegt, wenn es keine ein ftUr aUema] 
Ktti'btsnormen gibt, wie will man den Forderungen der soclalen ReTOttd 
parttii gegenttber zu einem festen Standpunkte gelangen? Was aie 
iiit die vOUige Beseitigung des Privateigenthums in seiner heutii ( 
durch den Uobergang aller Productionsmittel, Grand und Bod Rotapro 
Masohinen in den Collectivbesitz der Gesamtheii, des i 
gclt«nd macht, isi die schreiende Ungerechiigkeii der li( 1Sà{ 

vttrthttiluug. Auf der einen Seite ungeheure Reichthllmer m verlii 
wuiiigen HUndcn concentrirt, auf der andern Seite zahllose, unse 
iiuhimrheitor , Tag ffìr Tag im Schweisse ihres Angesich am 
ihrtttt LehonH ringend, und die Ungerechtigkeit dadurch m Ci 

lii.hti gttutoigert , dass es ebcn die Arbeit dieser leiztern , w» ns 
uintiiiu, HO behaupten die Socialisten wenigstens, ihr mflheloi * Uei 
wbiJitit. Wunu das Rechi in einem steten Processe der Eniwi nng beg i 
ul, MI ini es eitol Thorheit, dasselbe auf seinem heutigen { f jdieB n 

wtilluii, und alle Versuche dieser Art beweisen nur den UnyerB d und dei 
|!ig«ilttuiua derer, die sie anstellen. Wenn das Rechi nnr die geeeCzliobe Fii^ 
liuitj liur jtiweiligen Machtverhftltnisse isi, dann isi der Eampf nm das Prìnt» 
i.iHMiiihuiii tùno blosse Machtfrage, dann handelt es sich nur danim, wie laagt 
4u. MurJit d(*r Bourgeoisie grOsser isi als die Macht des Proleiarìats, und tob 
lUiit Augeiiblicke an, wo das Proletariat die Macht fùr sich hai, wird es i^p A 
lUtt lUi-.ht fUr sich haben. Dann Iftsst sich im Ernsie gar nichi Ton soeial- 
liiiliitaiihuii MaHsregeln zur Bekftmpfung socialpolitischer UmsianbestrebiingM 
ku\\%.\%, viuliiuthr handelt es sich in Wahrheit um einen Vertheidigtmgaksmpf 
i\%ìh ltiiiiiguoÌHÌo, wolche ihre Klassenherrschafi nichi anfgeben will.' . . . .Emag 
itli. AiiMiiiKiiiiung gewisser, ein fOr allemal gegebener nnd nnverftnderlieher, 
MMll li» iltir Natur des Menschen und in der siiilichen Ordnung begrOndeisr 
ittuitit»A(A" dim Kfchts verleiht den festen Standpunkt, von dem aus sieli dia 
HMiuiUMU Ai'iiib'ii Forderungen des Socialismus nichi nur mit Gtowali nieder* 
4i.bU|toii. miiidttrn auch als unbegrttndet zurtickweisen lasaen. Die Qaltoiig 
t.iiua tininrlirhon Rechts isi ganz allgemein die ersie YoraoBBetiiiiig «ncr 
a(i.l«i>Mi uiid Kiitll>ewu8sten Socialpolitik.* 



Ina domìnii privati. — Ratio historico-inridica. 165 

ùtur, secundum iuris principia hactenus a nobis stabilita non 
3 non pariter profiteri ^. 

172. TneslS XXVI. Orlgo ìuridica piiyati rerum domimi 
e a primaeyo aliguo pacto negue a ciyili populorum legis- 
ne repeti potest. 

Probatnr pars I: Non a pado. 

Argum. 1. In aliquo actu mere confido et imaginario realis 

} titulus fundarì nnmquam potest. lam vero humani ge^ 

] historia ne ullum quidem monumentum subministrat, unde 

Ì8 auspicio oriri possit aliquando inter homines eiusmodi 

m revera initum vel etiam suppositum fuisse. Quod autem 

scimus, illud est, ubique terrarum, ubicumque familiae orie- 

tur et qua tales separatim exsistebant, aliqua etiam rerum 

nia iam viguisse, nec magia olim quam nunc cuiquam in 

a subiisse aliorum exspectare consensum, si quando in terrae 

, nomini adhuc subiecto, sibi suisque sedem stabiliter figere 
alia nondum occupata sibi ut propria assumere et retinere, 

et defendere centra invidos adversarios vellet. Ergo . . . 

Argum, 2. Ne illud ipsum pactum, quod adversarii fingunt, 

sit ad originem iuridicam dominiorum explicandam, sup- 

e omnino debent requiri omnium hominum consensum, ut 

s legitime res sibi appropriet. Atqui haec condicio ipsum 

m, quod praecessisse supponitur, iuridice infirmum reddit. 

;o haec sententia secum pugnat. 

Pro b. min. 1. Eo ipso, quod de facto eiusmodi universali 

oonsensu nullo modo constare nec uUa rationabìlis coniectura haberi 

possit, omnia quoque iuris titulus in eo fundatus non potest esse 

nisi piane dubius adeoque nullus. Videant igitur huius tituli 

assertores, si quidem fortius nil habent, quomodo socialistarum 

impetum sustineant! — 2. Sed dato etiam primaevos homines 



i Eo pertinet quod fundamentalis principii instar clarissime enuntiat 
Ratzinger, Die Volkswirtschaft in ihren sittlichen Grundlagen (ed. 2) p. 98 : 
,I>er Rechtsgnind , die ideale Ursache des Eigenthums , liegt nicht im Men- 
schen, sondem in Gott. Dos Eigenthum ist ein Gesetz der menschlichen Gè- 
sdkchaft, votn Sehdpfer gegehen, und darum vom Willen, von der WiUkUr 
und dem Beliében der Menschen unàbhàngig,* Et p. 100 recte addit: ^So liegt 
der raHonéUe Erìdàrungsgrund [des Eigenthumsrechtes] im Verhàltnisse des 
Menschen zur NaturJ' Cf. C. L. v, Haller, Restauration der Staatswissenschaft 
(1820) tom. n, e. 25, p. 36 sqq. 



166 Sectio II. Liber II. Caput IL Artìcolos 1. § 2. 

aliquando tali pacto consensisse, quodnam illi ius habuerant oi 
posteros ac futuras cunctas generationes eodem adstringendi 
Quod si nullum probari potest, quid igitur obstat, quominus 
pactum per quemlibet, qui ei se non consentire declaret, irri 
fiat, aut saltem per novum posterorum consensum» si placu 
dissolvatur? — Neve opponant posteros ad consensum p 
standum primaevo pacto obligari, eo quod dominia ad pubU 
quietem et rectum socialem ordinem sint necessaria. Hoc e 
idem esset ac dicere homines iure naturali ad ra 
dominia obligari et in praesenti saltem humani generis tv 
publicam quidem auctoritatem irritam facere rerum proprietà 
legitime posse. Ad quid igitur pactum? 

Argum. 3. Ante pactum aut supponitur fuisse con 
bonorum positiva (ut Grotius admittere videtur) aut negativa 
Pufendorfio placet). Atqui positiva gratis assumeretur, ne 
autem pactum inane redderet. Ergo . . . 

Pro b. min. adi. Positiva rerum communio originaria ne 
ex hominis neque ex rerum natura neque aliunde probarì pò 
vel umquam probata est. Ergo nonnisi gratis asseritur. 

Prob. min. ad 2. Communio autem rerum negativa, ( 
utique ex natura sive hominis sive rerum in a racto spec 
proxime sequitur et in ordine ideali omnem prò i item sive 
vatam sive collectivam logico praecedit (n. 130), nu i tali p 
materiam praebet. Nimirum vi communioi h 

habet ius iam detenninatum ad ullam rem ut . im f i< 

proinde nec pacto alienare potest ; sed unusqi uè tantum 
ius acquirendi res nondum alteri subiectas; hoc autem nequa^ 
abdicatur, sed cuique manet. 

Probator pars II: Non a legislatione civili. 
173. Argum. 1 negativum. Contraria sententia omni veri 
fundamento caret. Et vero a) historice tam parum probari p 
aut umquam probata est atque erìgo pacticia proprìetatis rei 
b) phUosophice a falso iurìs prìncipio, nimirum ab «exclusivo 
positivismo^, procedit, qui negat ullum ius proprie dictum 
nisi positivum, nempe a statu publico tamquam „fonte omnia i 
conditum (cf. P. I, n. 549—567). 

Argum, 2 positivum. Non potest per societatem civilem 
mitus esse institutum quod iam antecedenter ad huius orìg 
inter homines exstitisse et viguisse certo cognoscitur. Atqui 



Ina dominii privati. — Ratio historìco-iuridica. 167 

qaam civilis societas qua talìs oriretur, vera aliqua et stabilis 
lenim proprìetas usu et iure iam vìguit. Ergo . . . 

Prob. min. hac triplici consideratìone : 

1. Societas civilis ex multiplicatis societatibus domesticis 
t lam suis praeexsistentibus elementis, sive successive et or- 

e sive ope conventìonis, coalescit. Iam vero in bis ipsis 

mtaribus societatibus simul cum earum genesi naturaliter 

€ non minus necessario prima iam practica initia pro- 

tis rerum stabilis et naturaliter legitimae invaluerant, adeo- 

antecedenter et independenter ab earum unione et subordi- 

ione civili. Hanc enim stabilem rerum appropriationem, qua- 

s citra omnem iniuriam erga alios fieri poterat, postulabant 

stabilis domestica sedes, et stabilis finis familiae et provida 

( prò eius statu tum praesente tum futuro, id quod specialius 

tur in thesi proxime sequente. 

2. Inter rationes moventes, quibus natura duce originariae 
societates domesticae, quae forte liberae in eadem regione co- 
habitarenty morali necessitate ad ineundos nexus civiles induce- 
bantur, merito tamquam proxima et efficacissima nominari solet 
ratio securitatìs communis tam personarum quam totius domesticae 
possessionis centra hostiles et rapaces aggressiones. Ipsa quippe 
tura essenticUia tum personalis tum domesticae exsistentiae sibi 
naturcUiter competere et quantum vires suppetant iuste a se de- 
fendi posse profecto non dubitabant; quapropter a civili societate 
non horum creationem aut primam validationem, sed tantum ex- 
temam eorum securitatem requirebant, probe sentientes per ordi- 
natam cooperationem civilem sub communi auctoritate necnon per 
pnblicam poenalem sanctionem longe maiorem ac certiorem tutelam 
illis accessuram^. 



* Ad hoc verissime C. L, v, Haller 1. e. p. 57: ,Diesem nach ist es 
gewiss, dass das Eìgenthum vor alien menschlichen Gesetzen bestanden hat, 
nnd es besteht noch h&ufig ohne dieselben. Eein einziges Qesetzbnch hat je 
das Eigentham eingefahri; oder angeordnet, vielmehr sind die Gesetze erst ans 
dem Eigentham oder wegen desselben entstanden, nicht nm solches za stiften, 
sondern nm einem jeden so viel m5glich das Seinige za sichern. Daher nannten 
anch die Alten schon die G5ttin Ceres (die personificiriie Idee des Ackerbaues) 
.Ceres legifera' (cf. Ovid. Mei 5, v. 341 sqq.).** Simul citator lóh, v, MUller, qui 
in sna historia Helvetioram de antiquis colonis ait: ^Landbau gab Eigentham 
und das Eigentham veranlasste Gesetze." — Similiter fatetar BlunUchli, AUg. 
Staatsrecht (1857) I, 194: ,Das Eigentham ist nicht erst darch den Staat er- 



168 Seciào IL Liber II. Caput II. Artìcolos 1. § 2. 

3. Eidem rationi piane consentdt finis naturalis eoe $ 
ab universa philosophia Christiana agnitus, qui (ut in£ 1 

probabitur) primario in efficaci sustentatione et tutela univ op* 
dinis iuridici, et ante omnia quidem naturaliter iam pi 
consistit. 

174. ThesiS XXVn. Verus origrinarius tìtulus sU 
proprietatis rerum ipsom est ius congenitom rebus utendi, 
yitae socialis, imprimis domesticae, aecommodatimi. 

Praenotandum. De iure congenito rebus utendi 
quae supra n. 132 sq. dieta sunt. 

Probatur. Ius congenitum rebus utendi, si secundum 1 
thesi designatos mensuratur, implicitum continet ius res < i 
stabiliter proprias acquirendi; praeterea rerum proprietà! 
iUius iuris titulo et simplici eius exercitio passim induc i 
historìa testatur. Ergo illud verus originarius titulus hu in- 
stitutionis de iure et de facto dicendum est. 

Prob. antec. per partes. 

175. Pars I. Vi iuris connati rebus utendi unusquisque in ra 
extemas eam potestatem legitime exercere potest, quae 1* ad 
ipsum usum rerum a creatore intentum requirìtur, et 2* aliomm 
iuri non officit. Atqui utrumque de appropriatione rerum negative 
communium recto asseritur. Ergo ius utendi hanc quoque implidte 
comprehendit. 

Prob. min. ad 1. Rerum usus ex mente creatoris non 
solum individualis sed pariter socialis vitae condicionibus accom- 
modatur, et sub utroque respectu, non solum ut praesenti neoes* 
sitati quomodocumque satisfaciat, sed ut futuris etiam occorrat, 
ut finibus non solum obviis et diumis sed longaeva vel etiam 
perenni studiorum atque operationum serie prosequendis sub- 
serviat, naturaliter destinatur^. Iam vero, considerata praesenti 

xeugt worden. . . . Auch der Nomade, der keiner festen Staatsyerbindimg aa- 
geh5rt, hai dennoch Kigentham.* 

^ r. Hertling (Naiurrecht and Socialpoliiik e. 9, p. 87) neceasitaleni 
ttabUU appropriationifl rerum ex earum desimatione ad fines hominia ao- 
ciales bis verbis verissime illustrai: «Sollen sich die hdbem Krifte àu 
Menscbheit enifalten, soli die Natur systematisch ibrer Herrscbaft untenrorfen 
werden, sollen Wissenschaften und Kiinste blflben, so ist erforderlicb , diM 
eine feste wirtschaftliche Basis des Lebens gewomien uud niobi der Kampf 
um die nftcbsten BedOrfhisse die Sorge des Tages sei. Das aber iat 9saA mOg- 



Ins domìnii privati. — Ratio historìoo-inrìdica. 169 

Eie naturae condicione, rerum usus huìc destinationi nequa- 

responderet, nisi iure fulciretur res etiam praeter respectum 

tualem aut proximum usum tamquam proprias possidendi. 

edias vitae privatae et socialis condiciones taceam, quìs neget 

vitae imprimis damesticae securitatem eiusque fines maxime 

itiales ordinate prosequendos prorsus necessarium esse, ut 

famìlias talem sibi statum extemum talemque mediorum 

um comparare legitime valeat, quo independenter ab aliorum 

rio gravissimo suo sociali officio fungi possit. Familia suapte 

ora perennis est et demortuo fondatore in liberìs superstes. 

1 recto provideri bone fanuliae nequaquam potest nisi per 

, quae etiam ad statum posterorum praeparandum se extendat. 

irero, spoetata praesertim hominum cupiditate, violentia et re- 

vitiorum ex originali lapsu descendente hereditate, ut gene- 

ì loquendo secure et efficadter fieri possit, privatum et stabile 

ì . dominium necessario supponitur. 

Prob. min. ad 2. Eiusmodi rerum appropriatio nullum ius 
circa res extemas offendit ncque respectu singvlorum ho- 
neque respectu communitatis. Non singulorum: Nam ex 
d alìquod ius detenninatum aliorum simultaneum in rem 
priandam non exsistit. Ius autem remotum et indeterminatum 
utendi, quod singulis aequalìter competit, ex eo violari 
< lum non est, quod res, quae dominio subiicitur, subtrahitur 
\ aliorum usui. Alias enim idem ius similiter violari dicendum 
quemlibet usum, consumptionem et possessionem natu- 
rai , quod sino absurdo affirmari nequit. Ut igitur ius salvum 
8it, I fficit, ut ceteris eadem maneat facultas res sibi ut pro- 
quirendi. — Non communitatis: Nam instituta privata 
reri possessio per se non modo non impedit, quominus per 
natu abundantiam toti generi sufficiens rerum copia praesto 
àt, sed centra, spoetato reali statu humanae socìetatis, huìc fini 
potius favet prae communione bonorum (n. 164). 



Hch, weim durch die Besìtzergreifang von Prodactionsmìtteln und geordnete 
Bearbeitang derselben der Lebensunterhalt dauemd gesichert ist. Auf der 
Weltstellung des Menschen also, auf dem Yerh&ltnisse von Person und Sache, 
sof den Bedtkrfnissen des Lebens, die Befriedigung heischen , und der Zweck- 
besthnmnng der Erdengiiter, hierzu die Mittel zu bieten, beruht das Eigenthum 
seìnem allgemeinsten BegrìfTe nach. Es besteht in der Herrschaft einer be- 
stimmten Person oder einer bestimmten Vereinigung von Personen tiber eine 
bestimmte Sache oder einen bestimmten Umfang von Sachgiitern." 



170 Sectio IL Liber IL Caput U. Articuliis 1. § 2. 

176. Pars II. Praeterquam quod pactum primaevmn 
rerum iam supra tamquam inane fìgmentum exclnsìni 
sunt positiva historìae documenta, quae hanc commune 
praxim omni tempore constantem fuisse testantur, ut i no 
subiectas (res nullius), sive mobiles sive immobiles, oo 
sibi subiicerent ut proprias, nullum aliud iuris pri p 
vocantes quam illud ab omnibus agnitum: ^Qui prì< i 
potior est iure**. Id non solum tota historìa bibli are 
imprimis de occupatione fùndorum terrae, ape: » t ur, ' 
scrutantibus prima exordia culturae idem in variis re onil 
occurrit. À singulis plerumque colonis vel colonorum famìliis i 
pars vastae aut silvestris solitudinis solis feris animalibus 
paulatim occupari coepit eo fine, ut sibi ac suis stabilem ibj 
cum aliquo dominio adiacente fundarent. Quibus dein alii a 
eadem condicione libertatis et independentiae se adinnxei ;, 
militer occupantes aliquem tractum vicinum eiusdem regioi 
dominio vacantis. lus autem privati domimi hoc modo nabun 
ortiun ita penes omnes communi naturae sensu agnitum e » 
quicumque prius ab alio occupata vi eripere et sibi att 
tentasset, omnium reliquorum iudicio tamquam iniustus 
hostis signatus fuisset. Simile quoque ius proprietatis di 
mobiles et usuales nomini adhuc subiectas ubique terramm p 
occupatio fundare solebat, idque etiam apud gentes vagas, ut t. gì 
captura praedae in venatione vel piscatione. Geterum i 
occupantis rem nullius etiam nunc inter homines ine 1 

dam naturae rationalis instinctu passim exerceri et agni 
mus. Si quis pecuniam vel alia obiecta alicuius valons, i 
ficans se iis renuntiare, coram promiscua hominum turba in 
poneret vel ante eorum pedes proiiceret, primum quidem 
dubio contentio fieret derelicta quantocius occupandi; mox f 
etiam iurgia orirentur, non tamen de iuris regula, in qua om 
consentiunt, sed de facto tantum primae occupatìonis, q d 
concertatione forte in dubium vocatur vel propter vio 
modo iniquitatis arguitur^. 

177. Coronaria. 

I. Ex dictis apparet rerum proprietatem nequaquam fi to 
hominum Consilio, sed natura duce organice cum i 
societate, et quidem iam cum societate domestica, imi* 



» Cf. L, V. Mailer l e. e. 25, p. 53. 



Ina domimi privati. — Ratio historìco-iarìdica. 171 

. Neque in hoc naturae ductu aliqua exceptio apparet rerum 

>do varum* vel «immobilium". Immo vero quod hic generatim 

ite omnia atque imprimis valet de approprìatione ali- 

I fondi terrestrìsy in quo quis cum suis stabiliter habitare 

Haec enim quodammodo ipsum initium signat vitae domesticae, 

sit homine digna et ab ipso auctore naturae et societatis 

nditur. Operi igitur naturae non solum socialismus proprie 

yerum et ;, socialismus agrarius' temere contradicit. 

n. lus hominis res acquirendi ut proprias (ius proprietatis 

e sumptum) non secus ac ius rebus utendi, ex quo 

e vatur, ius esse hominis naturale et congenitum recto 

uditur. Proinde quemadmodum antecedenter ad auctoritatem 

Hem et ab ea independenter homini competit, ita per legem 

legitime nec abrogati nec prò arbitrio irritum fieri potest. 

m. Communismus, qui non solum opportunitatem, sed ipsum 

i fundamentum omnis privatae proprietatis practice et theo- 

B , eo ipso iuri naturae directe adversari convincitur. 

lY. £ì 3 iuri, sin minus directe, saltem indirecte socialismus 

litur. Quamquam enim prìvatam possessionem non per se 

et ratione sui tamquam «latrocinium' reprobat, ut communistae 

, illam tamen nequaquam ut instiiutum naturae in sociali 

e fundatam agnoscit. Quare eo abrogato novum pos- 

onum ordinem, scilicet bonorum communionem positivam vel 

1 vel partialem, instituere molitur. Et ita quidem indirecte 

em iuri naturae contradicit, dum socialem ordinem, qui ìlio 

tur, impugnat et operi providentiali opus artificiale humanum 

ituere impie contenditi Ceterum socialismus in societate 

civili ad praxim deduci nequaquam posset, quin ilice directum 

quoque cum iure naturae conflictum pareret. Publica enim bo- 

norom possessio et administratio aliter profecto institui nequit 

DÌ8Ì violenta abolitione privati domimi aut, quod idem est, legali 

ipoliatione civium in favorem communitatis , quod formalem et 

directam iuris naturalis violationem involvit. Nomo sane ex- 

spectat foro aliquando, ut possessores privati sua bona legitime 

acquisita et legitime hactenus possessa sponte et libero consensu ad 

pedes magistratuum deponant, sicut olim Christi discipuli ad pedes 

apostolorum. Ut autem inviti id faciant, neque lege neque pluri- 

morum civium suflEragio iuste adigi possunt. — Accedit quod 

Leo Xni P* M. in Ency elica » Rerum novarum" remedium socia- 

listarum ^cum iustitia aperte pugnare^ dicit et hanc rationem 



172 Sectio n. Liber II. Caput IL Articaliis 1. § 2. 

aflfert: „quia possidere rea privatim ut suas ius est honUni a t 
datum^. Similiter in aliis Encyclicis. Ita in Encydìca S 

1878 ius proprietatis „lege naturali sancitum*^ et ^00 
profedum^ dicitur. In his igitur prò omnibus catholic t 
opportuna interpretatio continetur genuinae mentis 8. D 
et veterum, e quorum usu loquendi admodum obiter infa 
recentiores nonnulli erroris ansam sumpserunt. 

Notanda ad solvendas diffioultates. 

178. 1. Usua loquendi S. Thcmae et veterum auci 
parentem tantum dissensionem a nostra doctrina coutil N 
8. Doctor^ ^secundum ius naturae omnia esse commun 
cedens (scilicet sensu supra n. 130 — 134 exposito) subiicit: . 
munitas rerum attribuitur iuri naturali, non quia i ta 

dictat omnia esse possidenda communiter et nihil i q 
proprium possidendum, sed quia secundum ius u 
distinctio possessionum, sed magis secundum humaì t o 
quod pertinet ad ius positivum. . . . Unde proprìetas p< 
non est centra ius naturale, sed iuri naturali supe: ditur 
adinventionem rationis humanae.** ^ Et alibi passim rerum d 
sionem „iuri8 gentium" esse vel dicit vel supponit. Similiter 8. 
dorus Hispalensis inter ea, quae iuri gentium subiecta sint, pt 
loco recenset ^sedium occupationem*, i. e. privata dominia. 

Ut autem haec et similia dieta recto inteUegantur, memìnim 
oportet, qua ratione veteres ius naturae a iure positivo (seu «humsiio 
condicto", i. e. iure vel civili vel gentium) distinguere soleant Q& 
quod luculenter explicatur P. I, n. 570—574) ^. Hanc distìngaenfi 



» S. theol. 2, 2, q. 66, a. 2. • Ibid. ad 1. 

' Notandus est hic etiam modus, quo de Ijugo, De iost et 6^ 

sect. 1, n. 5, utitor ad conciliandum «ius gentium* vetenim com ,iiire 
in sensu posteriorum theologorum: «Respondeo, ius naturae snmi < 
Primo prò iure conmiuni hominibus et beluis, et in hac significai 
patar a lustiniano imperatore in tit. Instit. de iure naturali, gentil et oi 
ubi dicitur ius naturae esse quod beluae etiam onmes didicemnt «t 1 
cum beluis commune est; et in hoc sensu certum est divìsioneBi : 
dominiorum non esse de iure naturae, cum sit propria hominia, proat a 

brutis. Secundo accipitur ius naturale prò lego obligante indepenc ak 

omni praecepto positivo snperaddito. Et in hoc sensu est quidem de ì 
turae divisio rerum et dominiorum in genere loquendo, quia nato n 

dictat, in circumstantiis praesentibus naturae lapsae et hominum multiti 
necessariam esse divisionem : modus tamen iUius non est complete de aok 



los domimi privati. — Ratio historico-iuridica. 173 

onem 5. Thomas dilucide proponit 2, 2, q. 57, a. 2 et 3. Secundum 

L ea tantum dicuntur pertinere ad ius naturale, quae sunt 

ni ^adaequata ex ipsa natura rei eique commensurata secun- 

absclutam rationem"; ad yCondictum autem humanum" seu 

p tivum referuntur omnia ea, quae ei commensurantur non 

i absolutam rationem, sed secundum aliquid, quod inde 

M ', videlicet secundum aliquam utUitatem vd moralem necessi- 

Ideo et hoc , naturale homini* recto dici s. Doctor con- 

it, quatenus est secundum raHonem naturalem, quae hoc dictat. 

Pro iflo aSert ìpQam „proprietatem possessionum^ , dicens: »Si 

*< u* iste ager absolute, non habet unde magis sit huius 

illius; sed si consideretur per respectum ad opportunitatem 

{ [ ad pacificum usum agri, secundum hoc habet quandam 

( u ionem ad hoc, quod sit unius et non alterius*'. — 

I I9 2, q. 95, a. 4 ait: »Ad ius gentium pertinent ea, quae 

cantar ex lege naturali sicut conclusiones ex principiis". — 

£z onmibus recto arguitur: «condictiun humanum** in sensu 

m nequaquam restringi ad ea, quae libero hominum pacto 

tuuntur, ita ut aliunde vim nullam haberent, sed extendi 

ad omnia, quae, tametsi non immediate et absoluta ne- 

, tamen mediante dictamine rectae rationis et secundum 

n lem necessitatem, v. g. intuitu ordinis socialis, ex naturae 

condicione sequuntur, et ideo a nomine licite repudiari possunt. 

Bine est, quod huius ambiguitatis vitandae gratia in recentiore 

philosophia Christiana usus invaluit veterum «ius gentium^ nomine 

fiuris naturalis latius dicti" comprehendendi, quin hoc usu loquendi 



natorae, sed pendet saltem negative a iure humano; non solum quia multi 
modi acqoirendi et perdendi ac transferendi dominium introduci possunt et de 
facto introducti sunt iure mere humano , sed etiam quia illi alii modi acqui- 
rendi dominium, qui videntur naturae iure introducti, adhuc saltem negative 
pendent a iure humano, quatenus potuerant iure humano impediri, sicut de 
&cto impeditur, ne thesauri dominium acquiratur inventori privato, et plures 
reddimtur iure humano ìncapaces acquirendi dominium. Quando ergo dicitur 
iore gentium introductas esse rerum divisiones , sermo est de divisione in ge- 
nere loquendo , praescindendo ab hoc et ilio modo dividendi et acquirendi do- 
nùninm: et tunc ins gentium condistinguitur quidem a iure naturali in prima 
aceeptione, prout commune est beluae, non tamen a iure naturali in secunda 
acceptione: immo ipse lustinianus expresse dicit ius gentium esse quod natu- 
nlis ratio dictat faciendum esse ; ubi aperte ius gentium accipit prò eo, quod 
^teologi vocant ius naturae, nimirum quod praescindit ab omni decreto positivo 
snperaddito ipsi naturae lumini.* 



174 Sectìo IL Liber II. Caput IL Articiiliis 1. § 2. 

ipsa re a mente veterum recedatur. Omne quidem ius natnn 
in aliqua naturae necessitate fundetur necesse est. Sed a 
naturaliter necessarìum esse potest aut spoetata natura 
individui aut spectato ordine sociali, ad quem homines nai 
destinantur. Illud constituit ius naturae stricte dictum, hoc i 
ius naturae latius acceptum, quod generatim et practice o 
cum «iure gentium*' in sensu veterum, etiam quoad modum i 
diatae originis. Quae enim ad socialem ordinem naturali * 
cessaria sunt, non immediate per naturam inducuntur, m 
hominum «condicto", i. e. non libero quidem veluti ] s 
consensu quodam et cooperatione hominum moraliter nec 
sub communi dictamine rectae rationis^. 

179. 2. À socialistis obiiciuntur etiam aliqua SS. Patrum dkk^ 
quae ad speciem saltem nobis adversarì videntur. Sic 8. Jìh 
brosius'^: „ Natura **, inquit, , omnibus in communi profudit. Siceimi 
Deus generari iussit omnia, ut pastus omnibus communis esseti 
et terra foret omnium quaedam communis possessio. Nahni 
igitur ius commune generavit, usurpati© vero fedt prìvatum/ — 
Et S. BasUius^: „Sì quis loco in theatro ad spectaculum occopato 
deinde ingredientes arceat, id sui ipsius proprium ratus, quod ad 
onmium communem usum proponitur: tales eius modi qnoqiM 
divites sunt. Nam communia praeoccupantes ea ob praeoceii- 
pationem sibi assumunt/ 

Ad quae respondemus: 1. Extra omne dubium < nm 
nullum e SS. Patribus ipsum ius privatae propi ii ae- 

quisitae tamquam legitimum non agnoviàse. Id enim prò 
severitas, qua illi non solum passim condiciones iustae acqu 
ac possessionis inculcabant, verum et restitutionem bonor 
iuste ablatorum vi iuris exigebant, necnon universim in :• 

hortationibus ius privatae possessionis supponebant^. — 2. I 

* Minna felicìter nonnnlli cum Grotto (De iure beUi et pacis LI, e 1) é 
cum Wolfio (Inst. iuris nat. et geni § 1088) duplex ius gentium, a né 
cessarium alterum voluntarium et liberum^ distinguendum putanmt. — Ina ai 
substantialiter liherum a Teteribus iuri civili potius quam iurì ad* 
numerabatur. * De offic. L 1, e. 28. 

* Hom. in Lue. 12, 18. — Similiter S, Chrtfaod,, Hom. 10 in Ep. 1 ad Cor 

* S. Ambrosius, Expos. evang. Lue. 8, 76. S. Auguslinus, Epist ad Ma 
cedon. et Epist. ad lulian. comitem. Condì, Carthag. IV, can. 98. S, BatOim 
Hom. in Lue. 12, 18: ,Cur divite te ille pauper est? An non utìque, ut ei 
tu benignitatis ac fidelis dispensationis mereedem accipias , et iUe magma p» 
tientiae praemiis donetur?* 



Ina domimi privati. — Ratio historico-iuridica. 175 

to autem vere pastorali zelo privati domimi abusum con- 

runt, qui illa aetate non minus ac hodie praecipuus fons 

socialium malorum. Ideo namque acri sermone eos divites 

ae iniquUatis tmn in Deum, auctorem naturae, tum in pauperes 

e non dubitarunt, qui bona huius terrae, per naturam ad 

onmium destinata, ita praeoccuparunt, ut ea non solum 

possessionem et administrationem sed etiam quoad usum 

esclusive propria vindicarent, dum innumeri pauperes inopia 

it. — 3. Itaque SS. Patres in allatis textibus et aliis similibus 

9r 9 proprietatis nil aliud affirmant quam quod et S. Thomas. 

IToxque ^usurpatio'', quae a S. Ambrosio originariae communioni 

lun negativae opponitur, recto prò occupatione legitima ac- 

r. Similiter eodem sensu, quo S. Thomas (2, 2, q. 65, a. 2) \ 

( lue res, tametsi privatim possessas, quoad usum tamen 

eommu debere docent, scilicet per promptam caritatem, 

divi j iuvare de suo pauperes tenentur (n. 133, coroll. IV) 2. 

3. Immo et in ipso Corpore iuris cononici prò sua causa 
vissimum testimonium contineri socialistae gloriantur. Videlicet 
in decreto Gratiani (e. 2 Dilectissimis , G. XII, q. 1) invenitur 
ila (ut perhibetur) „Sancti Clementis Romani ad ecclesiam 
Hiei olimitanam', in qua haec potissimum sententia notatur: 
^Communis enim usus omnium, quae sunt in hoc mundo, omnibus 
6686 hominibus debuit; sed per iniquìtatem alius hoc suum esse 
dixit et alius illud, et sic inter mortales divisio facta est." — 
Quamquam hic textus per se haud incommode eandem fere inter- 
pretationem admittat, qua dieta SS. Patrum supra aliata tamquam 
congrua doctrinae S. Thomae esplicata sunt, eo quod ea tantum 
appropriatio rerum reprobatur, quae etiam usum rerum exclusive 
proprium facit^, recentior tamen inquisitio critica hanc inter- 



' Cf. Rosdli, Samma philos. tom. in, n. 449 sq. 

' De eadem obiectione e SS. Patribas cf. periodicmn ,Étades reli- 
gieitses, historìques etc. 1878 II, 865 sq. Barante, Questions constitntiomielles 
(1849) p. 126 : ,L*£glÌ8e prèchait les ricbes pour les pauvres, et les nouveaux 
apòtres prèchent les paavres contro les riches. L'Eglise veut quo les riches 
Boient charìtables, ceuz-ci excitent les pauvres à la séditìon.** — Item Cathrein, 
Moralphilosophie II (1899) , 812 sqq. Ratzinger, Die Yolkswirtschaft (ed. 2) 
p. 82 sq., lacnlenter SS. Patram de rerum proprietate doctrinam exponit. 

' Aliam solationem proposuit Lessine (De iustitia et iure lib. 2, e. 5, dub. 2, 
&• 3) : .Respondeo, omissis variis expositionibus, sensum esse : per iniquìtatem 
hominum foisse occasionem datam, cur recta ratio dictarit esse faciendam divi- 
sioDem, cmn ante iniquitatem omnia essent communia.'* . . . Scilicet S. Clemens 



176 Sectio IL Liber H. Caput II. Artìcnlus 1. § 2. 

pretationem superfluam reddit. Etenim postquam iam Sdii i 
eandem epistulam censuit esse vel spuriam neque S. Clei 
vel certe ^ab aliquo valde corruptam ac depravatam*, hodie 
viros doctos constat illam Pseudo-Isidori opus esse partìm 
confictum partim e fontibus derìvatum communi aestìmatio 
cryphis, nempe ex ^Glementinis Recognitionibus' (volgo .1 
Clementìnìs'). Neque obstat, quod infelici casu illud a 6 
nil suspicante fuerit receptum^. 

181. 4. Gontra argumentum historìcum, quod ad firn 
thesim nostram affertur, speciose magis quam vere fr 
centioris cuiusdam eruditionis historicae opponitur. Ad 1 *, 
primis auctoritas E. de Laveleye ^ invocarì solet, qua prae e 
socialistae agrarii ad historice fulciendum suum systema u 
Hic auctor scrutando historiam populorum circa modum p 
res extemas hanc fere scientiae conclusionem inde sibi didì 
visus est, ut doceret: ubique et apud omnes gentes or' la 
possessionem soli terrestris fuisse coUedivam, scilicet alicm : 
munitatìs vel stirpis; sero tantum ac paulatim, 3n iie 
astutiam et vim, individualem fundorum prop: i 

lectiva invaluisse ; sub influxu denique Bomanorum v a 
dorum possessionem plenius et generalius evolutam i 

Quorsum haec tendant, satis per se liquet. Quod enim 
hac omnimoda universalitate factorum, quae asseritur, revera ce 
constaret, non sine omni fundamento socialistae ag i obii< 
possent: quidquid sit de iure proprietatis bonorum mob a, i 
vero privatam proprietatem agrorum et arvo\ nequaq 
naturae instinctum et ordinationem , sed per b 

inductam esse nec cum iure naturae quicquam conmiune hab 
quapropter et libero hominum arbitrio abrogari posse. 

Iam vero examen historico-etbnographicum post de I 
a multis viris doctis de eadem re assidue institutum illius t 



«hortatur fideles, qui erant HierosolimiB, ad vìtam communem, ex eo qaod 
consentanea statai innocentiae, ubi non erat menm et tuam; renun anti 
Visio erta sit occasione peccati.* — Gf. etiam de Lugo, De inai, et iure . e 
sect 1, n. 3. 

* De controYorsiis : De bon. oper. in part lib. 3, e. 11. 

* Gf. Mausbach, Der Gommonismns des heiligen Glemens yen Rom, 
periodico .Histor.-polit. Blfttter' GXVI (1895), 340 sqq. 

* ,De la propriétó et de ses fonnes primitives*, opus a. 1874 prìmom, de 
inde comploriea editam. 



Iqb dominii privati. — Ratio historico-iarìdica. 177 

ia Qon solum temere exaggeratam sed prò sua universalitate 

ì fcUsam esse comprobavit ^. Sane, si Darwini vestigia se- 

ido in antecessum supponitur omnes gentes ab originario statu 

quasi beluino paulatim ad mores humanos et cultioris 
i rtatum evolutas esse, ac proinde naturae (rationalis?) 
r i et influxum eo verius aestimari, quo magis hominum 

Qo ci *vantur in aliquo statu, qui sit originario et barbaro 
iquior, — aliquo modo ratio reddi potest illius historicae 
lis. Namque humanae «evolutionis** ad perfectiorem cul- 
m generatim tres potissimum gradus supponunt: primum, in 
homines ex venatione, alterum, in quo ex pascendis gregibus, 
denique, in quo ex agricultura vixerint. Neque in primo 
in altero gradu homines, utpote locum habitandi prò oppor- 
rle iugiter mutantes, stabili occupatione fundorum indigebant. 
tes autem ad gradum tertium semper, ut censent, prò 
bu locum cohabitandi et campos communiter colendos 
et invasores tuendos eligebant, ita ut, quemadmodum 

mda pecora, ita nunc agros coUective possiderent. Ita 
in initio huius gradus culturae. Yerum, quod probe no- 

1 et quod ipse de Laveleye fatetur, crescente dein industria 
et msUcUe agriculturae , quam sane ipsa aucta multitudo con- 

Lum magis magisque deposcebat, ubique terrarum ista com- 
m possessio agrorum quantumvis „ originaria^ in desuetudinem 
aKit et dominiis privatis locum cessit. — Praeclarum hoc testi- 
monium prò asserenda sociali necessitate proprietatis privatae, etiam 
agrorum, ex ore adversariorum libenter acceptamus. 

Ceterum, quae hic passim et quadam constanti lege in ge- 
nerationum humanarum successione evenire supponuntur, tametsi 
prò varia indole et condicione hominum, prò particularibus quoque 
adinnctis extemis non raro ad similem aliquem modum contin- 
gere potuerint, piane tamen negandum est, ea ex universali quasi 
r^ola „ubique et apud onmes gentes^ revera locum habuisse. 
Uà falso supponitur omnium gentium originem a statu barbaro et 
fere beluino coepisse, cimi plurìmas centra ab altiere cultura eo 
deddisse monumenta testantur. Falso similiter supponitur fixas 
bbitandi sedes ubique per integras tribus aut communitates pri- 



^ Fuse et solide de hac re : Cathrein, Das Privatgrondeigenthiun und seine 
^gner (18^2). H, Peseh, Liberalismus, Socialismus etc. I, 214—238. v. Hert- 
^, Natorrecbt nnd Socialpolitik e. 9, p. 38 sq. 

Meyer, Ina Dfttanle. IL 12 



^. cuu il. LibMT IL Caput IL ArtìcnlaB L § 2. 

.^uuid, ouiu forte frequentius independ^itia fàmili) 
. ^ .s..a -lui locum tamquam proprium elegerìnt nec 
>...... iioiutioiùbus cmxerint. Ita v. g. de veterum 

. u^ulis> apud TacUum^ legitur: «Nullas GermaiM 
- . -'c:> ìtabitari satis notum est; ne pati quidem in 
. > ;.uo;>. loluut discreti ac diversi, ut fons, ut campui 
^ !aLuii.^ Adde, quod apud antiquissimos populos, quc 
...la hoUie singulari studio et labore examinantur, i 
-^ iiy^^^R»^ et Sinenses nonnisi privata agrorum po88< 
:.t. . {uaui apud Hebraeos etiam iure hereditarìo sfa 
.. N^viuc liitterae (ut Gen. e. 23 et 33) testantur^. 

<i.'4iu. V'. 16. 

f, rt%t;H {\. e. 1, 234) vera documenta, quae ex loeuleiito e 
V V Uiuvgraphico de hac re instìtnto emi posse videntur, haec < 

...^auiiil: 

.»M(#w>, Diti Unterscheìdong zwischcn Fischer-, Jftger-, Hi i 

uuuaUic- uiiU HandelsvSlkem mag immerhin geeignet sein, die v 
.s .^ti^/i^/M^ Vollkommenheit des wirtschaftlichen Lebens znm Au 
'..u^vu. imJ uaoh der Art der ProdactioiiSYerhftltiiisse eine gei 
. 1..^ loi •>kouumischen Entwicklungsgrade darstellen. Allein die ,A 
. i4. « uLciHchyidungen wirklich historische Wirtschaftsstafen bezeic 

. \ i>lkui die^lben Entwicklongsstadien mit Nothwendigkeit dnrchl 

^a. kium weder aus directen Zeugnissen noch durch die vergle 

,VM% :us ìiifUuoUuHle noch durch ìrgend welche VemunftschlOBse erwiesen n 

.M«a»N^. Uerade die Sitesten Nachrichten weisen vielmehr auf feM 

^ uuJ .ick^ròau der in der Urheimat des Menschengeschlechtee n 

.. ».%Xuva Volk*»r hin, ebenso wie sie zeigen, dass nicht nur an beweg 
V. xii. ^»«diJiu auch am Grund und Boden in der grauen Vorzeit individ 
'%4\ %i*'iKcttthuiu bestanden habe. — Es ist abo vom historischen Standp 
,<* 4w*ula»i*m. da» CcUectireigenthum ala die ersU ^ unprUngliehe Eigent 
^ui -^u tH>^iohuMi, als eine Eigenthumsfonn, die bei aUen V5lkem eine 
usòxìuLc l>uiA}h^augastufe zum individuellen Privateigenthum gebildet ha 

thith'thifs Was die Stàmme betrifft, welche die Urheimat unserc 
.vhi^Ahu»* vcrliwwen oder in spfttem Zeiten durch YSlkerwanderungen zun 
,uvtic« uouor Wuhnsitze gezwungen wurden, so wird nicht selten die 
\\NW|MUoa de* Ansiedelungsgebietes durch den ganzen Stamm als solch 
.^*g^i %%M. la eiuielnen F&llen mag auch dio Feldgemeinschaft m i U 
H,» MMh der Auftiedelung, mitunter vielleicht segar mit perio< N< 

iuihuàii de* Landes, fortbestanden habcn. — Allein bei cinz W 

.i*MMiuoa M'igt sich auch das individuelle Privateigenthum sofort und un 
v<. ohu^» LHawischentreten oines SUmmeseigenthums , sobald der Uebe 
vvOi dwf Wwidenwirtschaft zum festen Ackerbau sich voUzieht In der 
^u loat «ich das CoUectiveigeiithum — wo es bestand — verhAU] 
..to^h in individuellee Privat«i^«» luu an der HofaUtte auf. 



InB dommiì privati. — Ratio hist<xrioo-iimdica. 179 

5. Inter eos denique, qui ceteroquin oeconomicam et 
I atem privatae proprietatis rerum agnoscunt, non 

in aestimando originario titulo iuris proprietatis a nobis 
^ice dissentiunt. Quorum' duplex opinio distinguitur: 

a) Alii originarium titulum privati dominii in ipsa personalitate 

um esse docent, eo quod illud necessariimi huius cotQ- 

L 1 dicendum sit?^ Quod quidem, etsi sua ventate non 

minus tamen obiective determinatum est, quam ut tituluB 

ius esse possit — non cuiuscumque transitoriae, sed stabilis 

\tàa. Huius namque intuitu ne ipsum quidem hominis „ius 

um rebus utendi" per se sufficeret, nisi ulterius per respectum 

Hnes vitae socialis determinaretur. 

b) Alii iuridicam originem proprietatis a solo hominis labore 
mpenso derivant. Quae sententia eatenus praecedenti ana- 

videtur, quod labor humanus rebus sive producendis 

£candis sive perficiendis impensus aliquid humanae per- 

tatìs rebus immanens repraesentat, per quod ipsae res quoque 

[ modo ad personam pertinere eique appropriari censeantur. 

um hanc opinionem igitur ius proprietatis rerum fere re- 

r ad ius quod unicuique competat in fructum seu produdum 

ìris. Gravius aliquod momentum buie doctrinae inde potis- 

n accessit, quod eam primo quidem «liberalis oeconomismus* 

bus Ricardo et ceteris), deinde et socialismus in suos usus 

ertit (n. 143 sqq.), dicens «omnem valorem oeconomicum esse 

ctum laboris". 

At vero ipsum philosophicum fundamentum, quo isti nituntur, 

n esse probatur. Labor enim nequaquam originarius titulus 

iure proprietatis esse potest. Nam a) Si supponitur labor rei 

isus se habere ad huius substantiam et internum usualem 



^Viertena. Wo immer jedoch das angeblich ursprilngliche Gemeineigenthum 
wf die Batter beibehalten wurde, wie dies z. B. im indischen .Fiinfstrom- 
Unde', im Pandschab, geschehen ist, wurde eine hdhere CuUurstufe nicht er- 
lòcfat — Diese Thatsache, welche von den Evolutionisten nicht bestritten 
wird, legt nnn offenbar den Schloss nahe, dass gerade in dem Collectiveigen- 
tìnim ein Hindemiss der natnrgem&ssen Entwicklong zu hSherer Yollkommen- 
heit erblickt werden muss." 

* Huc aliquatenos referri possunt: Stahl, Rechtspbilosophie (1854) II, 351. 
E Ahrens, Natnrrecht tom. II, § 64 sqq. Bluntschli, Allgemeines Staatsrecht 
1 194: ,Da8 Eigenthum ist . . . das Werk dea individuellen Lebens, gewisser- 
naasen die Ertveiterung dea leiblichen Daseins der Individnen." 

12* 



180 S^tio IT. Liber II. Caput II. Artìcnlas 2. § 1. 

valorem veluti exiguum aliquod accìdens, ut frequenter conti 
videmus, piane non ìntellegitur, quo demum rectae rationìs di< 
eiusmodi accìdens propter suam orìginem ypersonalem' ii 
rei substantìam, forte in se perinagni aestimandam, quodamm 
in se attrahere et eadem qualitate personali imbuere ce 
sit, ita ut deinceps totum personae tamquam proprium subiic 
fi) Quod si vero labor intellegitur productivus aut quo ree a 
ad qualemcumque usum substanticditer transformatur, ne^ 
ut, antequam labor suscipiatur, huius substratum materiale 
naturam suppeditatum iam factum sit proprium, scilicet 
occupatione rei quae erat nullius. Per illum enim laboi 
v&rum dominium in rem subiectam exercetur, quod qoidem, u 
laborem praecedens, nullo modo titulo laboris niti potest. f) 
res, quibus homines indigent et quas sibi tamquam propr 
quirunt, iam per se absque ullo labore humanis usibus i 
commodatae; unde, si adhuc domino carent, communi hom 
iudicio simplex personalis occupatio sufficit, ut illae ( 
tamquam propriae reali usui deputentur, ut v. g. patet 
modico terrae fundo hactenus libero , quem quis sibi e 
tamquam locirni construendae habitationis. — Atque bine si 
apparet, quam falso axìomate utantur qui unicum fontem < 
oeconomici valoris laborem esse contendunt. Nihil tamen ol 
quominus, in praesenti maxime ordine oeconomico-socialì, Utboi 
etsi non unicum, praecipuum tamen factorem nopos iugiter ; 
ducendi valores agnoscamus et consequenter laboriosae operano 
classi iustum et hoc suo merito sociali dignum in societate lo 
postulemus. 

Articulns 2. 
Specialia Marxii documenta critice examinantur, 

184. Horum summa, prout supra (n. 149 — 160) exposita 
duplex doctrinae (puta «scientiae" qua socialismus gloriatur) < 
comprehendit, alterum philosophicum alterum oeconomicum. ] 
fundamentalia philosophica principia exhibet, a quibus sociali 
.scientificus* procedit; in hoc autem propria Marxii theorìa o 
nemica cum suis deductionibus continetur. 

Quae quidem omnia, tametsi per se nullam ex thesibus p 
missis (quibus et naturalis origo et socialis necessitas privati ] 
etiam immobilium et ^productivarum" dominii, necnon 
institutionis inviolabile ex iure naturae fundamentum 



ìcìalia Marxii docam. eritìoe '■^ttìÌ"**'" — Ad fÒK. pUsMfk. Igl 



1 sunt) ullo modo labe£actare Taleani, ipsnm 

un „8cienti<ie^ nom^i, qao ornanter, exigit, ut et ^sa pio 
suo valore examinentor \ 

§ 1. Ad principia philosophica. 

1 ) hic potìssimnm funcUamaUaUa principia oonsid^mnda 
;, a quibus «sdentìficos sorialififnns* ^t^dacitar: 

L AesHmaHo historiae tumquam evdutiams w^ere maUria- 

(vide n. 150). Hoc principinm realiter alind non est nisi 

atheismus et tnaterialismus ad hominnm societatem et 

res humanas applicatos. Pro omni aoten sano philo- 

sofficit eiusmodi fondamentom philosophicom notasse, ut 

praeiudicio de valore Qaioscomque systematiB sodaUs, qnod 

)erstniatur, in antecessnm soam sententiam pronnntiare 

idque teste ipso Mazzini (n. 153). Est enim tale prìn- 

itialiter antisociale, qnod ad solvendnm qoidem omnem 

1 compagem sodetatìs ac proinde ad destmendum traditmn 

socialem censeri potest apprime accommodatom, novo 

Q ex eius ruderibus suscitando et stabiliter erigendo aedifido 

natura sua penitus impar et adversum erit 

n. Perfeda inter otnnes hotnines aequalitas iurium, Quod si 

ktur perfecta aequalitas non tantum civilis et politica verum 

soialis, immo „ aequalitas condicionum exsistentiae prò omni- 

f quam nonnulli propagatores socialismi vulgo promittere nil 

&nt, non est quod in ea refutanda immoremur, cum omnis 



^ Cetenim, qnod ab initìo fatamm praevìdebatur , nunc in smu .demo- 
ie socìalis' iam aperte evenire constai, niminim grave domesticmn dissi- 
circa ipsa ihearetica principia Marxii, quae hactenus tamqaam firmis- 
et o .scientiae'' fondamentam moderni socialismi celebrabantur. 

Un e n ex illius discipaUs olim addictissimis simnlqne ingenio et 
pò] I Eduardw Bemstein, post longam, ut ipso fa- 

t i ai J m, in opere .Die Yoraussetznngen des Socialismns 

Aufgaben ( §ocialdemokratie* (Stuttgart 1899), fandamentalem illam 
cri d ezami] gravisqae erroris arguere snscepit — non sino 
) r ,s et di^ ;€ s mota animorom. — Gf. JET. Peaeh, Die grund- 

te yi < icJ Socialismns nach Ednard Bemstein, artic. in 

t len ans i-Laa LVil (1899), 1. — Franz Schaub, Die Eigenthums- 

) nach T] s v. Aqoin nnd dem modemen Socialismns (1899), ubi p. 234 
chen Gorrecturen des Marzismus". Statum actualem 
b ,Der s< 1< k ) Parteitag* zu Hannover 1899 (Histor.-polit. Bl. 

^USY, 669). 



182 3eotio IL Liber II. Caput II. Artieiiliifl 2. § 2. 

sana ratio eam absurdam esse et per ipsam I; \e 1 
individuae inaequalìtatem absolute excludi ìntell< . n 
quoque id mìnime latuit. Quare illam perfedam 8( i i 
litatem etiam in futuro statu socialistico semper ma{ 
quam realem fere agnovit, eidem tamen magìs ma( ae a 
pinquandi viam per socialismum paulatim appianati 
stimat. Proxime autem ^aequalitas iurium' ipso in 
aliud significat nisi abolitionem onmis discriminis ^ 
classium socialium, quibus substitui vult unam classem o 
riorum. — Àt vero ista quoque yaequalitas", tametsi ] 
aliqua fictione quomodocumque induci et aliquo tempore forte 
sistere posset, stabilis tamen socialis institutio, ) i 
hjrpothesi socialistica, fieri nequaquam poterit. Namq » 
hanc hypotbesin omnes quidem homines .operarìi' sunt, sed vi 
ac dotibus naturalibus inter se valde inaequales; porro e 
munì producto in singulos redundare debet fructus eorum 
quantum fieri potest proportionatus. Hinc autem successa i i 
novas oriri classes sociales inter ipsos ^operarios' ne< 
quarum aliae aliis ditiores, multiplici vitae commoditate felit 
reali influxu sociali potentiores ac tandem ex privilegio superio 

§ 2. Ad principia oeconomica^. 

187. Quicumque Marxianam theoriam oeconomiae soda [si 
n. 154 — 158 per compendium expositam) attente consi i 

in eaque intemos assertionum et conclusionum nexus dilig t 
scrutatus fuerit, non poterit non illieo ammadvertere i imiD 
structuram logico uni vel paucis quibusdam assertionib u 

praemissis inniti, quae si inanes et falsae comprobentur, omi 
deductas conclusiones destructivas similiter inanes esse ha 

188. Primum ac fundamentale principium oeconomi ^ q 
utitur Marxius, est axioma iam ab Ad. Smith, Dav. Bi< do 
que ducibus ^liberalis oeconomismi' assertum et scientiae 
pervulgatum, quo dicitur: valor em commutativum (Ti 
omnium mercium ab earum valore usuali (Gebrauchswerth) i n 
esse independentem et unice cotistare quantitate laboris iUis prò 
ducendis impensi iisque ohiective immanentis. 



> De eadem re cf. (kUhrein, Der Socialismus (ed. 7, 1898) p. 81 
9, Hammerstein, Stiininen aus Maria-Laach X (1876), 489 sqq. Hit»$, Ki 
und Arbeit (1880) p. 9 sqq. 



Specialìa Marxìi docmn. erìtice ezamìnantur. — Ad prìnc. oeconomica. 183 

lam vero hoc principimn, iam a snis auctoribus absque solida 
gratis assertum et sna „ liberali* auctoritate discipulis trans- 
n, in reali rerum ordine re vera falsum esse convincitur. 

Etenim, licet admitti possit in multis bonis, quae per se 

rcio potissìnmm destinantur, eorum valorem commutativum 

pretimn principalUer per quantitatem laboris (i. e. totius 

3 tam realis quam personalis ad eorum productionem re- 

[) determinari, omnino tamen negandum in eandem deter- 

Lonem non semper simul valorem usualem vel non frequenter 

primario influere. Et vero: 

1. Id iam satìs insinuatur ilia intema relatione inter valorem 

m usualem et commutativum, quam ipse Marxius haud diffitetur 

[ua fit, ut omnis rerum valor commutativus earundem valorem 

em usualem tamquam sui condidonem supponat, neque ulla 

osibus humanis piane inepta valorem tamen commutativum 

s seuy quod idem est, in commercio pretio aestimari possiL 

[line non merito concludat magnitudinem quoque huius pretìi 

7aloris commutativi cuiuscumque mercis per gradum usualis 

is, etsi non unico, necessario tamen ex parte determinari?^ 

2. Idem communi hominum iudicio et quotidianae experien- 

1 unico respondet. Quotidianum namque rerum commercium 

i exempla subministrat, quibus haec verìtas practice illu* 

i ir et quibus citra dubium apparet non raro in aestimando 

B commutativo mercium laboris productivi aut nuUam aut certe 

nam rationem haberi, e contrario autem maximi fieri eas 

itates, quibus augetur usualis valor per maiorem iUarum utili- 

tàb&m et appetibilitatem, ut v. g. per singularitatem aut raritatenu 

£i multis eiusmodi exemplis, quae afferri solente, panca tantum 

hic notasse sufficiet. a) Quod si in aliqua regione ob diutumam 

ariditatem omnes aquae saìubris fontes praeter unum in fundo 

possessoris N. situm piane deficiant, aqua huius fontis, etsi 

alias propter generalem abundantiam per se incapax alicuius 

pretii, nunc tamen propter Umitatam eius copiam prò multitudine 

indigentium procul dubio pretio aestimari poterit et verum ac- 



^ Cf. Tajpardli, Diritto nat. I, n. 951 sq., qui citai etiam Stty^ Economie 
polit. toQL I, cap. ì, p. 4 et ad finem tomi lU in epitome ad vocem «Yaleur", 
obi fondamenta valorìs ad haec duo reducit: 1. L'utilité, qui dótermine la àe- 
^ncle. ... 2. Lea frais de production, qui bornent Tétendue de cette domande. 

* Cf. Cathrein 1. e. p. 91 sq. 



184 Bectio n. Liber U. Capai IL ArtìculnB 2. § 2. 

quiret valorem commutativum. Quia autem sanus dì: 
ab humano labore illi impenso oriri, cum fona supponatur i 
uUa cooperatione artis humanae mere naturaliter ezi tF 
b) Supponatur industrìus aliquis mercator magnam q 
lignorum varìi generis suis sumptibus ex aliqua silva 
quam nulla adhuc cultura tetigit, excisam et inde in '. 
feliciter transvectam publice venalem exponere. Secundum ] r 
cunctis bis lignis aliunde oriri valor commutativus nequit 
universis laborum et operationum sumptibus su antia 
iis inhaerentibus simul cum personalibus curis et il 
mercatoris negotium comitantibus. Ex nativa orìgine a< 
omnia ista Ugna pretio carebant, nunc autem aei ìliter 
quantitatem laborìs repraesentant, unde secundum rxii t 
singulis lignis prò certa mensura quantitatis idem p> i 

dere debet. At vero quin realiter contrarìum eventurum sit, 
dubium esse potest. Emptorum aestimatione pretium lig 
varìum erìt prò vario eorum genere, prò maiore vel 
titudine ad practicos usus, immo et prò eorum rarità v 
generositate. — e) Similiter varia producta agricultu: i, E 
frumenta, vina, naturali qualitate inter se diversa, sed, 
ponamus, respective aequalibus fere laborum sumptib 
profecto non propterea singula, nulla habita ra' ne 
bonitatis, eiusdem valoris aestimantur, fruges, frume v 
primae sive infimae qualitatis. 

Atque bis similia innumera alia exempla afferri pi t, 
bus ostenditur vix umquam per solam quantitatem lab 
ductivi rerum valorem conmiutativum determi i, pi 
axioma fundamentale Marxii et theoretice et p ti 
comprobari. 

192. S. Marxio denique auctoritas et Aristotelis et 8. Thomae Jf* 
diserte contradicit: 

a) Aristotdes loquens de permutatione rerum divei 
generis in humana societate et de condicione iustitiae et a< lita 
qoae illi conveniate inter alia haec dicit: «Quarum rerum 
mutatio, eas oportet esse eiusmodi, ut inter se quodanmiodo 
parari possint. Atque ad hanc rem nummus quaesitus e 
paratus est, qui onmium rerum quodammodo fit medius s< 
aura; nam res omnes metitur.' Dein allato exemplo permutati^ 
numeri calceorum prò aliquo aedificio vel prò alimentis ita pergit 



Specialìa Marxii docum. critice ezaminantur. — Ad princ. oeoonomica. 185 

on poteront autem comparari, nisi quodammodo sint aequalia. 

^, quemadmodum supra dixi, unum quiddam esse oportet, 

d cetera omnia metiatur. Hoc autem re quidem vera usus 

indigentia est, quae omnia continet. Nam si nulla re egerent 

aut si non similiter egerent, vel nulla vel non eadem 

Qutatio. Sed in indigentiae locum ex hominum quasi 

io successit nummus." ^ — Secundum Aristotelem igitur 

ums ratio comparationis in permutatione rerum atque id, 

iquo )xìme valor commutativus dependeat, ipsa est earum 

et eidem respondens hominum indigentia. 

b) 8. Thomas non uno tantum in loco clare aperit, quid de 

ra et vera origine valorìs commutativi rerum sentiat et quan- 

in I re a novo ilio dogmate «liberalis oeconomismi^ et 

[ ( . Ita in Smnmae theol. quaestione, quae in- 

ir ,De fraudulentia, quae conmiittitur in emptionibus et 

ìonibus'^ 2, identidem de rerum valore et pretio sermo re- 

it, et semper quidem supponitur valorem rei, cuius mensuram 

B ìb pretium, ex communi quadam aestimatione determinari, 

i« ido, partim quanti res valeat prò venditore (puta ratione 

nm, laboris impehsi, emolumenti cessantis), partim quanti 

prò emptore (ratione utilitatis ad optatos fines). Et pojit- 

1 s. Doctor ostendit ad iustitiam pertinere, ut in tali con- 

i neque „ pretium excedat quantitatem valorìs rei^ neque „e 

( e ) res excedat pretium'', sollicite quaestionem examinat: 

nb venditor teneatur dicere vitium rei venditae? et facta 

aliqua iunctorum distinctione generatim af&rmative respondet. 

Eo ì autem manifeste profitetur verum valorem commutativum 

ton solo labore produdivo, quem repraesentat, sed semper 

I ex is usuali aptìtudine determinari. Id ipsum insuper 

e affirmat^: ,Sicut Augustinus dicit XI de civit. Dei cap. 16, 

1 rerum venalium non consideratur secundum gradum na~ 

, cum quandoque plurìs vendatur unus equus quam unus 

sed consideratur secundum quod res in usum hominis 

;. Et ideo non oportet, quod venditor vel emptor cognoscat 



* Eth. Nio. L 5, e. 8, ed. B. 1133 a, 25: . . . àeì àpa evi rm izàvra fie- 
TjptwiJeu, (oamp kXé)[d-Tj npórspov toOto à^èarl r^ fxkv àXì^d'ela ij XP^^^i ? ^ravra 
^néjlti* e? yàp fiijdkv àéotvro fj fàj òfioitoq^ 1j oòx ì<nat àXXayjj fj oò/ ^ aòrq, 
^ SfncaXXaYfia t^5 XP^tag rò vófiiapLa Y^yove xarà avv&Qxriv, 

« S. theol. 2, 2, q. 77, a. 1. 2. 3. 

* L e. a. 2 ad 3. 



186 Scotio IL Liber II. Caput III. Artìcoli» 1. 

occultas rei venditae qualìtates, sed illas solum, per qums i 
humanis usìbus apta, puta quod equus sit fortìs et bene cor 
et similiter in ceteris.' — Porro in hac re cum S. Thoma mii^ 
eius schola consentita. 

193. Alterum momentum, qnod in theoria Marxii instar pr 
effertur, eius est doctrina de gratuito valoris augmento (, 
werth^), quod „ capitalista' operarios conducens in horom detri 
mentum per se iniquum iugiter sibi lucretur (vide ex 
n. 158). — At vero haec tam celebrata Marxii inventio 
omnino aliquod principium a superiore distinctum neque 
mentum ullum continet, quod non tamquam condusio ab eoe 
ilio principio derivetur, quod modo falsum esse demonstra 
Immo buius demum conclusionis gratia, ad quam tota 
theoria de valore dirigitur, tam soUicite ab eo illud 
principium praemissum videtur. Nisi enim supponatur re 
valorem commutativum et pretium ei congruum independ 
iUorum valore usuali determinari, sdlicet sola quantità 1) 
productivi impensi, quomodo Marxius cum aliqua specie veri 
contendere posset, in omni contractu, quo patronus opera 
facultatem Iaborandi sibi emit (i. e. in suum servitium condì 
seaundum iustitiam civilem totum valorem usucUem istius &ca] 
cum omnibus novis valoribus, quos continuo producit, em 
(conductori) tamquam lucrum gratuitum accedere, eo quod 
illius valor commutativus pretio compensetur, data i op 

rariis titulo mercedis pactae aliqua summa pecuniae, q drcit 
aequìvaleat mediis et expensis ad producendam seu busi ti 
illam facultatem Iaborandi? — Hinc videlicet Mand prol 
conatur ^capitalismum'^ necessario et ex natura prc iis Oi 
socialis constare et iugiter augeri spoliis pauperum ope: i i 
neque aliud remedium ad hoc malum sanandum sufficere i i 
dicalem istius ordinis subversionem. Refutato igitur et si 
ipso principio, quod Marxius in hoc ratiocinio supponii, ei 
que conclusio similiter inanis esse comprobatur. — Per hoc 
minime negare intendimus, socialem miserìam multorum o i 
rum, qui sua et suorum necessitate adacti in fodinis et o 
industrìalibus corporìs vires et vitam consumunt^ ut paucoi 



* De eadem quiestione cf. /. Biederlack S. J., Zar C 
Wirtschaftslehre dea hi. Thomas (Zeitschrift ftlr kath. Theol 
1896, fase. 8, p. 574 aqq.). 



De Yanis dominii eondioiombns. — De modìs acquirendi domin. Ig7 

i t ìmm SI crescant, non raro inde etiam orìri aut 

e melioi sortis continuari, quod usurariis contractibus 

nnn et < mercede, qnam aestìmatio humanae dignìtatis, 

ì r poetularet, ex parte defraudantur. Id vero 

1 a praesentis ordinìs socialis evenit, utpote 

e condicionibns iustitìae naturalis nec a lege caritatis 

\ exìmitur. Verum igitur remedimn centra mala so- 

ius ordinis snbversìo, sed eius potius Christiana re- 

I 7 I ret, cnius viam et modum Leo XTTT P. M. in Encycl. 

i1 uni novarum'' tam lucide proposuit. 

Caput m. 

De variis dominii condicionibus. 

Articulus 1. 

De modis acquirendi dominiumK 

Modus acquirendi dicitur factum, quo aliquid tamquam 
I um legitime acquiritur. Itaque omne dominium titulum ac- 
ionis, i. e. rationem, ex qua iustitia acquisitionis intellegitur, 
* sibì conexum habere debet. Huc igitur pertinent omnia 
beta sive libera sive naturalia, quibus ius hominis connatum res 
proprias acquirendi in concreto determinari potest. Nimirum ut 
m rebus utendi ita et ius res ut proprias acquirendi, ut supra 
(n. 174 — 177) ostensum est, hominis quidem ius connatum ac pro- 
inde cum ipsa hominis exsistentia formaliter determinatum est, 
respectu tamen obiecH seu materiae per se manet indeterminatum, 
utpote remote quidem et secundum possibilitatem res quaslibet 
creatas, nullam vero earum proxime ac determinate respiciens. Ita 
aceeptum ius naturale hominis circa usum et proprietatem rerum 
in omnibus hominibus essentialiter aequale est. Ut igitur in con- 
creto aliqua res extema personae humanae (sive physicae sive 



^ Graves hniiis articuli quaestiones ad mentem veterum non minus solide 
<iuin fase pertractarunt iidem scholastìci anctores snpra (n. 129) nominati, 
^ post 8. Thomam ,de iustitia et iure" ex professo scripserunt. — Eorum 
Teetigia serrando ad usum praesentis temporis inter alios recentiores scriptores 
eandem materiam clare complezus est JET. Pesch, Liberalismus, Socialismus und 
clmstiiche Gesellschaftsordnung I, e. 3, § 6: Die Erwerbung des Eigenthums 
(P. 330 sqq.). 



188 Seotio n. Liber U. Caput IIL ArtìcnlaB 1. § 1. 

moralis) propria fiat, ad illud commune elementum naturale 
alìquod factum materiam in individuo determinans accodai < 
Et ex hoc quidem elemento contingente et individuali in iu) b 
num circa res extemas multiplex inaequalitas necessario i ud 

Distinguitur modus acquirendi: 1. Originarius et à 
prout res, quae acquirìtur, nullius aut alterius dominio si 
erat; 2. principalis et accessorius, prout res i] t rei i 

scria tantum acquiruntur; 3. iuris naiurae et iurte j pi 

solo iure naturae aut nonnisi mediante iure positivo valet 

§ 1. De modis originariis. 

195. Modi orìginarii numerantur duo: occupatìo et acee$m, 
quorum prior principalis, alter vero accessorius et partìm etìiB 
derìvativus est. 

A. Ooonpaiio. 

Occupatio (Besitzergreifung) vocatur apprehensio rei, qi 
nullius, cum animo eam habendi ut propriam K Occupationem 
modum vere originarium eumque principalem acquirendi ex 
(n. 174 sqq.) dictis satis manifestum est. Lnmo net 
cordlarium theseos XXYU esse facile cognosdtur. Quo n i 
facto aeque originario et immediate necessario ius connati 
ut proprias acquirendi realiter in usum deduci posset, cum o< 
aliud non sii nisi ipse actualis usua iUius iuris ? — Ideo hoc ( 



1 S. Tham. 2, 2, q. 66, a. 5 ad 2. Lessitts, De inst et h lib. 2, e. I 
dub. 3, n. 16: , Quando dominium non transfertor ab uno ad alt ad M 

quisìtionem eius sufficit apprehensio. Sic enim acqninmtiir < i • 

rerum, quae nuUius sunt/ (De qua re dein specialius agii o. 5.) — 
centiores philosophos centra vulgares huius aetatìa erroree ac pn Ma 

veritatem invicte profiteri nil dubitat v, HerUing (Naturrecht u ^ I 
e. 9, p. 36 sq.) : «Gott hat ursprdnglich das Menschengea 
Besitz der Erdengttter eingewiesen. FOr die Yemunft ;ibt a i d 
dasa der Mensch fOr die Erhaltung seines Lebens und < foui 

Yorgezeichneten Aufgaben und Zwecke dieser Gdter bed £r aou 
Natur dienstbar machen. . . . Das Eigenthum aber ei urspri 

Besitzergreifung, durch Occupation. Auf Grand jc aiJ j f 

ist der Einzelne und ist eine Yereinigung von nsol o« gt^ i i 
Gdtern der Erde anzueignen, was noch ni* < ! ; aai 

Willens unterworfen ist. Tritt auch die Occupation in witks \ 

nissen fast ganz in den Hintergrand hinter andera £r^ i , so ihat 

doch ala die erste und ursprOngliche QueUe des E ni gelten.* - 

Cf. Cathrein, Moralphilosophie (1899) II, 292. 800. n. FesO^ L o. p. 884 • 
A, M, Weis8, Sociale Frage und sociale Ordnung P. I, p. 828. 



De modis aoqoìrendi dominìam. — De modis originariìs. 189 

vetemm doctrinae caput vix non evidens per modum theseos 

iper proponere ac probare superfluum exìstimamus. Quare re- 

tantom, ut condiciones perpendamus, quae requìri videntur, 

• legitimus proprìetatìs titulus fundari possit, simulque ad 

m quae supersunt recentiorum praeiudicia respondeamus. 

Ex ipsa porro notione et fine occupationis haec requisita 

1. Ex parte rei occupandae, ut sit: a) tum moraliter tum 
? capax apprehensionis et exclusivae possessionis ; bine ex- 

€ ir non solum personae omnes sed etiam res per ipsam 
dantiam inexhauribìlem ad communem tantum usum desti- 
e, ut aer, lumen solis etc. , vel quae veram apprehensionem 

BQ natura non admittunt, ut oceanus ; b) res vere nuUius, i. e. 
nquam occupata vel quae desiit esse sub alieno dominio. 

2. Ex parte occupantis: a) animus rem babendi deinceps ut 
priam; b) apprehensio, i. e. factum, quo quis rem in suam 

] tatem redigit vel physice, ut fit in rebus mobilibus, vel saltem 

, i. e. voluntatem hanc externo actu sufficienter mani- 

0. Actus enim meae voluntatis intemus alios obligare non 

., ut rem tamquam meam agnoscant. Ut autem pateat 

] nem esse factam non ad usum qualemcumque, sed ad 

i 3 possessionem, insuper requiritur e) signatio, i. e. signum 

; m et perdurans ipsi rei occupatae impressum. Haec 

a varia 3 possunt prò variis rebus et qua talia innotescunt 

tim ex natura rei, partim ex hominum consuetudine et praxi 

( donali, aliquando etiam ad ca venda dubia lege positiva 

jrminantur. Sic res mobilis sufficienter signata censetur, si 

vatur in propriis aedibus vel impenso labore ad usum for- 

matur; terrae fundum occupatum esse ostendit vel eius cultura 

vel saepes circumducta etc. ; ius aliquod teneri ut proprium signat 

eius usus vel alia eius actualis aut virtualis assertio extema. 

Notanda ad solvendas difflonltates. 

196. ndem fere recentiores scriptores, qui fundamentali prin- 
cipio in thesi XXVll enuntiato contradicunt (cf. n. 182), eo quod 
origiiiarium titulum iuris proprietatis in ipso iure connato rebus 
^di intuitu finis eius socialis iam fundari non admittunt, 
consequenter etiam eiusdem principii corollarium agnoscere de- 
trectant. 



190 Sectio II. Liber U. Caput IH. Artieohu 1. f L 

Hinc negant in solo facto occupatìonia vim esse op 

tatis circa rem nullius determinandi, eiusque loco sol rei, 
mationem" late sumptam (i. e. laborem rei impensnm) i a 
modum originarium legitime acquìrendi statuunt^. ( i < 
sententia aliquatenus consentiunt multi sodalistae, qui 
condicione privata dominia admittì volmit, ut non e \r \ 
acquirendi titulus nisi labor (Arbeit). Sunt etiam qui in i 
plectenda illa opinione opportunitatis potius ratione q i 
sophico principio ducuntur, existimantes in ea optimum re 
contineri adversus arbitrariam accumulationem dominiorom 
manibus paucorum, cum centra acquirendi modus per 
occupationis factum avarìtiae nullos alios limites fi^pat n 
tentiae et sollertiae in praeoccupando. 

Hìs autem praeter ea, quae supra n. 183 dieta simt, et 
liquet laborem rei impensum esse quidem modum acquii : ae- 
cessorium, sed nec originarium nec principalem, haec insi 
spondemus : 

1. Nimiam bonorum congeriem minime ex prima occi 
rerum nullius ortam esse, sed potius per modos acquirendi < 
vativos, et per eosdem etiam fieri, ut per primos possesso] 
abundantia raro diutius conservetur, sed successu temporis 
petuae fluctuationi subiecta sit. 

2. Occupationi per se sufficiens moderamen inest, si non abs- 
traete, sed cum supra enumeratis necessariis condicionibus acdpitar. 
Eo imprìmis pertinet signatio. Fieri enim vix potest, ut homo pri- 
vatus occupatione sufficienter et permanenter signata tenere din p 
bonorum complexum, qui proportionem proprii usus multnm io 

3. Si quidem ipsum ius rebus utendi, ut demonst ò 
verum originarium proprietatis acquirendae titulum supp< ! , 
ius proprietatis determinandum requiritur et sufficit vdui 

^ Bis per similem dootrinam in Anglia ìam praeierat Adam Fmrgtum 
(1723—1816) in opere Jnstitutea of Moral Philoeophy* (Lond. 1769) V, 10 
asserena per occupationem quidem rei, quae nullius eat, «os p(>$9e8ncnem, w&i 
non nisi per laborem ei impensum eius proprietatem determinali. — At ai hoc 
verum esset, nullus modus transferendi dominium rei epe contra cfa ia, ut à» 
natione, vendiiione etc., iure naturae per se et immediate validua esaet^ qgia 
ut ex infra dicendis (e. 4) patebit, omnia acquisitio rei per oontractum , men 
philosophice loquendo, ultimatim tìt per occupationem rei, quae a tradenti 
prius facta est ntdliusy sub condicione, ut ab altero contrahente immediati 
occupetur ut sua, ì. e. acceptetur. Ecquis ferat absurdum, rei emptae dm» 
nium tum solum a se acquiri, cum ei labor impensus fuerit?! 



De modis acqvirendi domimnm. — De modis orìginariìs. 19 1 

bbUìus assumendi ut proprìam fcicto extemo satìs dedarata et per- 

manetUer signata. Hanc signationem autem per solam rei „for- 

indioiìeiii' et elaborationem fieri debere eo minus admitti potest, 

fBod haec in multis rerum generibus omnino locum habere nequit. 

4. Perperam denique a nonnullis, ut iam supra ostensum est, 

)mtur genuinam et fonnalem rationem proprietatis in eo con- 

-e, ut res per receptam formam fiat quasi aliquid ipsius per- 

formantis eique mediante forma etiam materialiter speciali 

il participationis coniuncta. Profecto labor ab homine im- 

plerumque est accidens; quis vero serio dicat propter eius- 

accidens ipsam rei substantiam ad ipsum pertinere? De 

autem impenso substantiali et specificante vide n. 183. 

B/ Aooenio K 

Accessio (Zuwachs) modus acquirendi est accessorius. Hoc 
in sensu iuridico quodvis incrementum venit, quod ac- 

ìt res nostra tamquam sui accessorium. Non raro tamen 
I ipsum ius significat eiusmodi accessoria accipiendi ut pro- 

i vi domimi in rei substantiam. 

Distinguitur accessio triplex: naturalis, industrialis et 
ta, prout fit vel naturae beneficio vel hominum industria vel 
ique causa concurrente. 

1. Naturalis accessionis species sunt: sì) frudus naturales, 
ut animalium foetus, lana etc. ; b) diluvio, qua dominus fundi ac- 
qoirìt quidquid sensim et pedetentim eius solo ita adiicitur, ut de 
eins domino priore constare non possit ; e) insula nata in flumine 
vel lacu proprio vel in maris loco dominio subiecto ; d) alvei mutatio, 
Alveus per se est eius, cuius est flumen. Si tamen flumen ex agro 
too facit alveum, dominium in eo retines, quamdiu non deseris. 

2. Industrialis accessionis species recensentur : a) Spedficatio, 
qua res aliena mutatur in aliam formam seu speciem, ut si fit 
ei lìgnis alienis navis. In tali casu vel specificans acquirit mate- 
nam praestita indemnitate vel dominus materiae specificationem, 
prout species materiam vel centra haec illam pretio notabiliter 
superai, b) Confusio vel commixtio, qua res aliena cum nostra 
inseparabiliter unitur; illa denominatio prò liquidis, haec prò 



* Cf. Lud. Molina, De iust. et iure tom. I, disp. 57. De Lugo, De iust. 
et iure disp. 6, sect. 18. . Oratim, De. iure belli ao pacis lib. 2, e. 8. 



192 Sectio II. Liber U. Gapat m. AxtìcaluB 1. § 2. 

arìdis, V. g. frumento, usurpatur; tale factum producit o 
minium prò rata, e) Adiundio, quae multis modis fieri p< 
V. g. inaedificatione in solo alieno, intextura, pictura in mi 
aliena etc. Ita quidem vel orìtur condominiimi prò rata vel 
accessoria cedit principali, scilicet tabula picturae, aedifidum 
reservato iure aequae compensationis. 

3. Mixtae accessionis species sunt: plantatio et sotto 
piantata vel sata iam ita radices egerint, ut separarì nequ 
cedunt domino fundi soluto pretio. 

199. Begulae iuris prò variis eiusmodi accessionibus tradì 
litae hoc duplici principio nituntur: 1. Dominus ius habet d 
sua eiusque cunctis partibus, usu et fructu exclusive disp 
sed 2. rem alterius prò arbitrio sibi arrogare non potè 
dominus rei principalioris, quamvis in rem accessoriam adiun 
acquirit ius occupationis vel dispositionis, non tamen r 
pretio ditescere ex alieno potest. Idque etiam in casa i 

ex parte specificantis vel adiungentis per se servandum 
Tametsi tali nihil quidem titulo indemnitatis vel prò labore 
penso debetur, aequum tamen pretium prò incremenio, quo 
ditior factus est, generatim reddendum est, nisi positiva 1< 
iudicis sententia per modum poenae aliud statuatur. 

§ 2. De modis derivativis. 
A. Tradiiio. 

200. Traditio, qua quis ius proprìetatis in gratiam ali 
alienat, praecipuus est acquirendi modus derivativus^ et 
omne dubium iure naturae validus. Traditio multifonms 
et fit per varias species coìUractuum ^ de quibus infra s 
agendum erit. Quare hoc loco tantum remanet, ut propriu 
fundamenium iuris exponamus, in quo simol valor nato: Le 
tractuum nititur. Porro hoc fundamentum constìtuunt sìmul 
iura : ius alietiandi in iure proprìetatis implicitum, et ius co 
occupati di reni nulUus. Unde sit 

201. ThesiS XXYin. Translatio dombdl 
ditionis immediate in iure natvrme ftuidatiir. 

Probatnr I. Ex nozione domimi et iure occupandi $ 
Proprìetarìus \4 ipsius domimi de re sua salvo iure i ra 



Cf. L^!f$fU9, D6 iust et iure lik S, e S, doli. 8. 



De* modis acqnirendi dommium. — De modis derivativis. 198 

disjponere, proinde eam etiam alienare potest, i. e. ea con- 
abdicare, ut alius determinatus homo eam immediate 
at nt suam ; similiter iure naturae hic alter talis condicionis 
US rem illam ita fadam nuUius legitime occupare et sibi 
)ropriare potest sine ulla iniuria aliorum. Atqui bis duobus 
mtis constat omnis translatio dominii per modum traditionis. 
;o . . . 

Probatnr II. Ex fine sociali proprietatis. Huic fini suo essen- 

ius proprietatis piane repugnaret, nisi cum eo coniunctum 

ius rem alienandi in gratiam alterìus, qui eam exclusivo 

i [uirat. Hoc enim postulat sociale officium, quo homines 

, quas possident, sese mutuo iuvare in suis necessitatibus 

Ad hunc finem certe minime sufficeret sola commodatio 

ad usum transitorium , neque etiam mera iuris abdicatio in 

m nuUius, ita ut res sit primi occupantis. — Adde praeterea, 

3 facultate communicationis per proprietatem non 

I eret ius connatum et commune rebus utendi, quod in- 

rminate ad omnes res aequaliter se extendit; ius autem tam 

primitivum et essentiale per proprietatem ordinari quidem quoad 

Q, sed toUi nequaquam potest. 

Gorollaria. 

I. Ad eflfectum iuris ope traditionis determinandum duplex 
aci concurrit, alter ex parte tradentis (actus cessionis condicio- 

e), alter ex parte acquirentis (actus immediatae occupationis 

acceptationis) ; ille qua condicio sine qua non, hic qua causa 

minans formalis. 

n. Modus acquirendi per traditionem, si formale eius funda- 
mentum spectatur, aliquatenus ad modum originarium occupationis 
reducitur. Atque bine denuo philosophica necessitas confirmatur 
himc tamquam per se (non solum mediante formatione) legitimum 
admittendi. 

B. Hereditaria Bnooessio. 

203. Hanc inter praecipuos derivativos acquirendi modos nu- 
merandam esse nomini dubium, et insuper omnium gentium usu 
confirmatur. lam apud antiquissimos populos non solum liberi 
in bona et iura defimctorum parentum succedere, sed etiam, qui 
ipsi infantes non genuerunt, extraneos adoptare in filios aut sibi 
constituere successores solebant. Qua in re partim voluntas 
rentuin partim patria consuetudo prò agendi norma el ur. 

Xeyer, Ius nstonde. n. 



194 Sectìo n. Liber IL Caput m. Artìculos 1. § 2. 

Id unum controvertitur : utrum illud iure naturali an 8ol< 
positivo factum sit et fiat? — Eandem gravissimam quaest 
ut quantum res postulaverìt attìngamus, nonnullae notiones 
mittendae videntur^. 

204. Universitas honorum ac iurium alicuius defuncti here 
et ius in eiusmodi bona ac iura succedendi ius hereditarium 
recht) dicitur, quod triplici modo acquiri potest: 1. Facto 
elitario, quo quis alteri absolute vel sub condici(mibu8 quii 
ius ad successionem confort; si ad partem tantum bononu 
stringitur, donatio mortis causa vocatur. 2. Testamento, quo 
declarat, quem sibi post mortem in bona ac iura (absolute v< 
condicionibus) succedere velit; si haec declaratio partem ta 
hereditatis respicit, legatum (Vermàchtniss) dicitur. Est : 
legatum, obiective spectatum, pars aliqua bonorum in her< 
comprehensa, quam heres ex declaratione testatoris tradei 
netur. 3. Successione ab intestato, quae contingit liberis aut 
pinquis iuxta ordinem lege vel more definitum, quoties a 
nulla de successione facta dispositione e vita decessit. Ideo 
successio ob affìnitatem vel legalis vocatur. 

Porro sub communi nomine uUimae voluntatis compre i 
omnis legitima dispositi© vel declaratio cuiuscumque fon 
eo, quod quis de suo post mortem fieri velit. Itaque ul 
voi untati proprium est, ut, qui per eam de suis bonìs < 
tote vitae suae tempore plenum retineat eorum dominiom, 
ipsam dispositionem semper prò arbitrio mutare vel res 
possit, nec nisi morte secuta in heredem ius transeat de 
bona ac iura sibi vindicandi. Huc igitur imprimis pertinet 
dispositi© per modum testamenti facta; pactum hereditarium 
tantum ex parte notam ultimae voluntatis partidpat, i 
quatenus per illud quoque nihil dominii vivente domino in 
transfertur ; differt autem a testamento, quod ista dispositio i 
causa inter vivos pacto firmata sit nec revocari prò arbitrio j 
Quod si tali pacto ipsum dominium alienatur, ea condicion 
traditio differatur usque ad eventum mortis, tum non iam ] 
hereditarium est, sed donatio inter vivos. Successio demi < 
testato aliquatenus ad ultimam voluntatem legitime praest 
reduci potest. 

> Cf. Molina 1. e. disp. 81. Lessiua L e. o. 19. 



De modis acquirendi dominiam. — De hereditarìa successione. 195 

Grotius^ cum veteribus non dubitabat ultimae volun- 

dispositionem tamquam speciem alienationis condicionatae 

* modos naturales acquirendi dominium recensore. Prìmum 

^f ^orfius^ dubium movit, et post ipsum etiam inter catho- 

>s iuris naturalis doctores saeculi XVIII complures viri graves, 

Zallinger, recentioris autem temporis iurisperiti plerique ne- 

illi vim iuris naturalis competere*. Qui hanc sententiam 

, bis praecipue rationibus nituntur: 

1. «Ad transferenda naturali iure dominia necessaria est et 
tas et potestas transferendi ipso tempore, quo fit alienatio; 

9 t or vivus vóluntatem transferendi non habet; mortuus 
>et potestatem: nam dominium bonorum fortunae, quae nec 

i p 3bent mortuo nec ab eo servali possunt, cum homine 

tinguitur, uti et omnis voluntas circa ea disponendi exstingui 

ir, ut adeo homo, qui nudus egressus est de utero matrìs 

, nudus revertatur. * 

2. „In quavis alìenatione necesse est, ut consensus trans- 
ntis et acceptantìs una exsistant. Porro assensus transferentis 

ufi et potestas transferendi cessat post mortem, sed ante hoc 
heres cum eflfectu consentire non potest." 

3. «Translatio dominii sub duplici condicione facta, mortis 
se e et non revocatae donationis, vivo testatore nil iuris trans- 

nihilque operatur, perinde ac si diceretur: donabo tibi, si mihi 
] t ; mortuus vero testator nil iuris transferre nec quicquam 

ari potest." * 

4. Quod attinet ad successionem ab intestato, eam partim a 
fortiori naturaliter invalidam esse concludunt, cum ne expressa 
quidam sed tantum praesumpta ultima voluntate nitatur; partim 
potiorem eius admittendae rationem ob respectum socialis ordinis 
prae testamento esse fatentur, non eam tamen, quae per se ad 
determinandum ius naturale sufQciat, sed quae potius legis civilis 
idem declarantis convenientiam demonstret. 

Per haec et similia argumenta satis quidem probari videtur 
ultìmae voluntatis dispositiones natura et indole differre a sim- 



^ De iure belli ac pacis lib. 2, e. 1, § 3, ubi citai verbum Plinii iunioris: 
iBefimctorum volustatem intellexisse prò iure est/ 

' De iure nat et geni. lib. 4, e. 3. 10. 11. 

» Cf. Walter, Naturrecht und Politik n. 189 sqq. 

* Ita fere ZcUlinger, Instit. iuris nat. I, § 120; cf. /. Schwarz, Inst. iur. 
wt et gent. H, tit. 2. 

13* 



196 Secido IL Liber II. Caput HI. Articiilas 1. § 2. 

plici modo traditionis seu aliefiatiohis stride dictae. Nihilc 
merito, ut confidimus, negari potest, iis nullam inesse vin 
ftindandi, nisi mediante lege positiva. — Immo contrariai 
tentiam certis nixi rationibus tenemus. 

206. ThesiS XXIX. Saceesslo hereditaria generati 
ultimae yoluntatis dispositìone facta, Inter parentes et li 
yero, etiam ab intestato, per se iure naturae valida est. 

Praenotanda. Sub „ ultimae voluntatìs dispositìone' 
solum testamentum, sed a fortiori etiam pactum hereditaria: 
successorium comprehensum volumus. — Dicitur ^per se'- 
non negamus hanc similiter ac alias iuris naturalis i 

tiones per accidens posse esse infirmas, v. g. ob col i 

certo et altiere iure tertii, ut si pater familias r ti i 
in favorem oxtranei suis liberis nondum educatis « , an 
norum partem subtrahere vellet, quae ipsis vi offidi pa 
curandi educationem primario debetur. — Assertio, ut patet 
partes comprehendit, alteram generalem, alteram particiilai 

Probatnr pars I. Inter varia disponendi iura, quae ta 
particularia elementa completum dominium constituunt, no 
etiam debet ius disponendi per ultimam voluntatem. Ergo 
actus eodem naturali iure, quo universim exercitium dominii 
lidum est, similiter eflfectum naturaliter validum producit. 

Prob. ante e. Ius heredetn instituendi in ipso iure p 
tatis naturaliter contineri demonstrat: 

1. Finis nobilior dominii. Ideo dominium natu i >vi 
institutum esse probavimus (n. 175), ut rerum 
individualibus et praesentibus vitae necessitatìbus, 8< e \ 
tati sociali, ad quam homo naturaliter destinatur cu 
suapte natura vitae spatium excedunt, secure et cong ì 
deat. lam vero dominium hunc finem nequaquam i 
si domino non liceret cum iuris effectu determinare, 
post obitum quotidie possibilem et quibus condidonib 
velit. Quis enim in tali rerum incertitudine opera 
menti sive ad statum familiae sive ad bonum dvii 
susdpere vellet aut tute posset? — Neve dixeris hoc 
vitarì posse, si quis de suis bonis disponat per do i 
vivos mortis eventum praeveniendo. Nam tale m( 
esset aeque incertum ac mortis dies, quae etiam 



De modìs acquirendi dominium. — De hereditarìa saccessione. 197 

, et proin ad ìllum finem quasi per accidens tantum suffi- 
aper autem gravissimum onus proprietariis imponeret 
■eliquo vìtae tempore qualìcumque se ipsos spoliandi. 

2. Eius essentialis relatio ad ordinem socialem. Dominium e 

urali orìgine et indole institutio est socialis, quae eo spectat, 

imunis rerum usus per stabilitatem possessionis temperatus 

i stabilitate ordinis socialis apte eoncilietur eique sub- 

t. Atqui nisi cum ilio coniunctum esset ìus disponendi per 

n voluntatem, dominium dicendum esset potius institutio 

sociali per se contraria et inimica. In hac hypothesi nempe, 

ure saltem naturae, bona defunctorum fierent primi occu- 

proin continuis iurgiis et direptionibus obnoxia, quae non 

1 pacem civilem sed etiam essentiales societatis domesticae 

ciones subverterent. Ergo ... — Neve dicas, ideo ad leges 

pertinere ordini successionis providere. Nam ius proprie- 

ue pacto neque legibus civilibus, sed per naturam or- 

^ ìnstitutum est, simulque tamquam essentialiter personale 

omnem potestatem publicam, immo huius originem 

tevertit (cf. n. 173). Ergo debet secundum essentialia sua 

nsita et secundum destinationem suam socialem iam esse per 

alUer integrum, priusquam creetur per potestatem ci- 

. Huius quidem est illud agnoscere, tueri, uberius deter- 

nare, eius usum, quantum ad ordinem civilem necessarium fuerit, 

)derare vel etiam legalibus formis adstringere ; ipsum autem ius 

[larium non magis quam ius proprietatis, in quo continetur, 

j positivi arbitrio subiicitur. 

Probatnr pars IL Si quidem rerum dominio universim, ut 
priore parte probavimus, ius ultimae voluntatis inhaeret, a 
rtiori certum est parentibus ius naturale competere suos liberos 
Jredes instituendi. Id enim satis superque demonstrant: 1. spe- 
rfw domimi relatio ad famUiam post obitum parentum in pro- 
ras superstitem; 2. arctissimum sanguinis et moralis identUatis 
nculum, quo invicem coniunguntur ; necnon 3. speciale officium 
irmtum suis liberis, sin minus ex iure, certe ex piotate, statum 
m] 'a 1 providendi honestum. Porro ob eandem triplicem 
iti ultima voluntas parentum in favorem liberorum semper 

ti praesumitur et rationabiliter praesumi debet, quoties ante 
m contrariam voluntatem ob causam aliquam g ^em non 
erto declaraverint. Ergo inter parentes et liberoa )r 



198 Sectio IL Liber II. Caput ni. Articulns 1. § 2. 

ditarìa etiam ab intestato naturali iure valida est. Hinc et G 
humanae societatis historìam a suis exordiis et progressibus 
siderans, intellexit ideam hereditatis in idea £amiliae natura 
inveivi ^ — Dieitur „inter parentes et liberos*, nam successic 
ab intestato secundum propinquitatis gradus minus directos sec 
iure positivo per se valere non affirmamus*. 

207. Soholium I. Utiliter et ad bonum commune legibos cìtì 
provisum est, ut nullum testamentura in foro civili validum agna 
nisi certis legalibus formis insignitum sit. Hoc modo enim non 8< 
innumerae fraudes et inextricabiles litigationes excluduntur, sed 
iudicibus Clara et determinata criteria ad dirimenda iuris dubia i 
ditantur, magno emolumento publicae quietis. Itaque leges istae 
per se iustae, nisi aliunde certo iuri altieri, v. g. iuri divino Eccle 
contrariae sint, etiam in conscientia subditos obligant, i. e. omnes ei 
civiles inde resultantes unusquisque tum in se subire debet ti 

uti in suum favorem in foro civili licite potest. Sed inde i seqi 
valorem naturalem eiusmodi actuum simpliciter irrìtum fieri. Al 
est aotum invalidare simpliciter, aliud civiliter seu eum prìvaiB iu 
sitivi sanctione et adminiculo. Atque ex eadem ratione i • 

videtur, testamentum, cui insint condiciones naturalis valoris» < 
tibus lioet legalibus formis, bunc valorem per se non i it , q 
quam eo uti aliquis legitime eatenus tantum possit, qua us 
positivum contrarium non invocetur aut, seclusa frauda, per ac 
invocari non possit. Et boc quidem etiam a gravibus auctoribui 
mitti solet, qui tbesin nostram probabilem tantum esse arbitrantur 

208. Soholium IL Socialistae iisdem fere rationibus, qui 
ratim institutum privati dominii impugnant et quae supra il 
refutatae sunt, successionem quoque bereditariam in favoi pò 
oommunionis bonorum («collectivismi*) abolitam voluni. 

bitant asserero, ius hereditarium in iure stabi pn etatis 

,iìi;iirparabi!e eìetnentum'* (^unzertrennlicber . s *) o ti 

proihiìe utmfpttjUf ftHirtii niti orù^ifutrio iuris f\ , < 

ùierit *. Et eatenus quidem tbesin nostram 1< se poti 

* Hìstoìr^ gt^n^rale de la civilisation en Europe (BnixeOes 1846) 1« 
p. 96: «I/esprit d*hénmité est inhérent à resprìt de fiunille.* 

* Cf. de eodem ariminento dedactìoiife TapmrtOi, Dii 
n. TTv"^ «q. : voi H. n. 1524 sq. TX Meftr, Die Arbeiterfraise \ 
etbi»chen S^vÌAlprincìpìen (^ Aufl. l^dò) p. 117 sq. 

* In ,i\>ngre:»»u inteniAtìoDAlì operarkKvm* kabìto m 1 
alÌM hAe\* ,reck>Iut)o* le«:itur pn>po«it« et acceptmtm fome: «la J 

èM Krbrecht, «liV^crr UHirrtrtmHÌt^iu BtnimndtMi ée$ kmà , 

Mtrftì;!. «)en iirundbecMli and dea RekbtliUB èer G«a m ' 



De modis acqnirendi dominium. — De hereditaria saccessione. 199 

re quam infitiari videntur. Eadem illa ducid persuasione bellmn 

US dominia privata plerumqne ab agitatione centra ius heredita- 

hoare solent; immo alicubi hunc procedendi ordinem methodice 

ianint K — Yideant igitur viri illi docti , politicum et socialem 

'atìsmum" sollicite profitentes, qui ad ordinis socialis funda- 

adversus socialem radicalismum efficaciter tuenda armis potissimum 

^ opus esse non ignorant, arma autem spiritualia cunctis ob- 

1 e iure naturae suppeditata, in antecessum respuunt, ut soli 

clypeo iuris humani confidant — videant, inquam, num hac 

e hereditarìam successionem sive ipsum dominium privatum, sci- 

iormn haec placita „mere humana*', contra nova placita humana 

rum socialistarum serio, ne dicam efficaciter, defendere valeant. 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

1. Exclusa factione subversiva adversarii nostrae doc- 

ad duas fere classes revocari possunt: alteram eorum, qui 

«schola historica'' universim omne ius naturae per se validum 

t et contra quos actum est in P. I, n. 549 sq. ; alteram 

, qui vel Pufendorfiaiiis vel Kantianis principiis minus caute 

jntes nuDam fere iurium hypotheticorum determinatioriem 

ncipere valent nisi ex contractu, quemadmodum ad originem 

e et dominiorum explicandam ad pactum recurrunt, et 

rum principia pariter iam satis refutata sunt (P. I, n. 530 sqq.). 

2. Si ex eo, quod auctoritas civilis legitime condiciones quas- 
legales circa dispositiones ultimae voluntatis statuere possit, 

'erri liceret eas vi iuris naturalis carere, tum idem valeret de 

ibus aliis iuribus, quae passim ut connata habentur, v. g. de iure 

contrahendi, quod similiter legalibus condicionibus obstringitur. 

3. Acquisitio per successionem hereditarìam nequaquam in- 
5et, ut ad aliquam speciem contractus reduci possit. Eius quidem 



mger nnd zam Nachtheil der Mehrzahl zu verànssem, dass folglich das 
brecht dem Eigenthumsrecht der Gesamtheìt (,Collectiveigenthum') auf 
nnd nnd Boden und auf den socialen Reichthum hinderlich entgegensteht etc, 
trkennt der Cangress die Nothwendigkeit , das Erbrecht gànzlich aufzuheben, 
d hàU dies fur eine der wesentlichsten Bedingungen zur Befreiung der 
Mer." 

* In ea sectione unionis socialìsticae , ctiius fondator et capnt erat Ba- 
nin (,Àl] e intemationale de la démocratie socialiste"), programmatis in- 
statati exstabat, quo explicite iuris hereditarii aMitio primua operandi 
' < unde tota «classiom inter se exaeqnatio et politica et 

et socialis initinm snmere debeat '^. 



200 ^ciio IL Liber II. Caput III. Articulns 2. 

causa formalìs similiter ut in contractu est acceptatio ex ] 
acquirentis, sed differt a contractu, quod praerequisita cai 
ad occupandam hereditatem non est traditio seu abdicatio 
dìcionata, sed est dispositio, qua illa morte possessoria fit „ùi 
i. e. interim nullius, ita tamen, ut vi uUimae vduntatis te lo 
in se moraliter impressam gerat destinationem , qua ben a 
ceptationi libera reservetur, nec alteri fas sit eam ante i 
occupare. Hanc autem vim inesse in ultima voluntate, necc 
et integritas ordims socialis (cf. n. 206) exigit, in qua omnÌB 
naturalis asserendi summum principium situm esse prol 
(P. I, n. 589 sq.). 

4. Defuncti voluntas utique non physice, sed tamen tnoi 
et in iuris effectu rei quasi inhaerente superstes manere pò 
secus etiam omne mandatum per mandantis mortem illieo 
stingui deberet, quod sane nec adversarii admittent Et hoc op- 
timo consentit cum tota hominis natura et dignitate, q 
solum quoad animam immortalis, sed etiam in sodetate hu] 
ut eius membrum moraliter quasi vivens post obitum hono 
immo aliquatenus iuris ordinem adhuc participat. Quia enim 
nefas ducat mortuum calumniari? 

G. Praeserìptio. 

210. Praescriptionis nomine latius acceptae ex usu iuris ro- 
mani venit quaelibet exceptio iudiciaria seu appellatio ad aliq 
iuris titulum, quo quis actionem ab actore centra se in' a 
legitime excludere potest; ardiore autem sefisu praescrip (1 
jahrung) restringitur ad eam solam exceptionem, qua quis prop 
rei possessionem cei*to tempore pacìfico continuatam priorìa do- 
mini actionem excludere valet. Itaque per eam dominiiun rei 
altero amittente in alterum, qui illud acquirat, tranamittitur. Front 
est modus acquirendi, usucapio vocatur et definiri potasi: damùm 
acquisitio propter possessionem bonae fidei tempore legihuB definào 
continuatam, Quippe ut praescriptio locum habere posali, rtfnA' 
ritur: 1. possessio bonae fidei, scilicet sino prudenti dubio de iuris 
defectu inchoata et continuata, et quidem pacifice, i. e. non recla- 
mante domino et cum iitulo prudenter aestimato vd prauumpio; 
2. tempus legibus definitum, quod varium est non solum pro 
divcrsitate rerum, sed etiam pro varia indole legislatioms ^ 

* Cf. LetuitM, Do iust. et iuro lib. 2, e. 6, dub. 2 sq., ubi ex inrinw' 
Doctonini senteiitin quattuor condiciones dittincte nomerantnr : 1. ^ìiìhi'o aaqw 



De extensione et limitibus ioris proprietatis. 201 

IL Quamquam nemo est, qui dubitet de aequitate, iustitia 

itiva necessitate praescriptionis, consideratis praesertìm gra- 

ìs incommodis socialibus, quae per eam rescinduntur, merito 

en satis communiter negatur eam solo iure naturae validam 

utpote quae per se strìcti iuris determinatione prorsus careat. 

— Secte tamen ex iure naturae possessioni bonae fìdei hoc privi- 

B n attribuitur, ut is, qui rem sibi reclamat, onus probandi 

; quod si non probaverit, possessor rem iuste retinet. Ob 

dem rationem praescriptio quidem immemorialis, i. e. ex pos- 

le cuius initium ignoratur, iure naturae legitima censori 

pc . 

Articnlns 2. 

De extensione et limitibus iuris proprietatis, 

02. Extensio iuris proprietatis dependet partim ex materia 

Arca ^ versatur, partim ex condicionibus , quibus cessat vd 

\r, rtim ex relativa aestimatione aliorum iurium et offi- 

xun, cum quibus collidere potest. — Quae sit generatim ma- 

ì apta ad proprietatem , ex iis quidem, quae hactenus dieta 

it (n. 195), satis apparet. Una tantum quae bue referatur 

LO remanet. 

§ 1. De dominio circa opera ingenii. 

213. Postquam ars typographica novas atque antea inauditas 
intellectualis commerdi vias aperuit, tam inter iuris consultos quam 
inter philosophos quaestio moveri coepit : qua ratione ius proprie- 
tatis ad opera ingenii seu intellectualia (Geisteswerke) applicari 
queat? — Opera ingenii, qualia sunt inventiones artis vel indu- 
striae, ideae mentis, elucubrationes litterarìae etc, in vario statu 
eoDsiderari possunt. Yel enim tale opus idealiter tantum adhuc 
exstat in mente auctoris, et tum quidem de naturali et exclusiva 
eÌD8 proprietate ambigi nequit; vel exstat in medio materiali 
exaratum, et hoc iterum duplicem hypothesin admittit: aut ex- 
sistit in uno tantum exemplari originali, ut v. g. manuscriptus 



non mere nataralis sed civilis; 2. Utulus pròbabUiter praesumptus , i. e. qui 
bona fide putetar validas ; 3. b(ma fides, qua quia sibi prudenter persuadet rem 
esse snam vel aaliem neecit esse alienam; 4. certi temporis continuata passessio: 
quie singulae condiciones dein fusios explicantur. — Porro fase de prae» 
tnme agoni de Lugo, De iost. et iure disp. 7, seoi 1—8; MoUna L o. 
tnict. 2, disp. 60 sqq. 



202 S««ti<> n. Liber IL Caput IH Aiticofais 2. | 1. 

liber, vel in plurìbus quìdem sed ad nsam privatiim prò iom 
aliorum, quìbus prìvatim commnnicetar; au/ tTpographice 
plìcatum tamquam merces publico usui traditom est In p 
casu parìter integrum auctori ius exclusivum manet in O] 
Hfi productum, quatenus ut res pretio aestimabilis spectari ] 
non autem in ideam iam communicatam qua talem, ut ex 
dìcionibus domimi hactenus expositis per se mamfestnm est 

214. Circa alteram tantum hypothesin gravis dìsceptatio ' 
satur, non quidcm de iure auctoris seu de iure proprietatis o 
nariae (liecfat der Autorschaft) , quo auctor legitime pn 
potest, quominus umquam alius eiusdem operis auctorem se 
fitoatur; id onim facile omnes prò quacumque hypcth 
mittunt. Controvertitur autem ius exclusivum usus indusir 
postquam opus intollectuale publico commercio iam traditi 
Quod si nimirum opus originale, v. g. manuscriptum, cer e 
cionibus a bibliopola redemptum fuerit suo sumptu saoq 
typis vulgandum, dubitare licet: utrum iure naturae sive a 
uivo bibliopola eam potestatem in singula exemplaria sic ^ 
Hibi roHorvatam habeat, ut netnini fas sit opus iilis im s i 
nrusum edere ad proprios inde industriae frudus percipi ? 

215. luris consulti plerìque recentiores eiusmodi potestat ft 
iure naturao validam negant, quamquam, ut fatentur, ae< 
natunilis oxigero videatur, ut illa per legem civilem asserator^ 
RiitioneH, (|uas afferunt, ad duas praecipue reducuntur: 1. quo! 
HÌno iuris positivi adminiculo talis reservatio omni efficacia carenti 
et 2. (|u<)d nulla appareat certa philosophica ratio, cur emplor 
libri non plenum, scd tantum limitatum eius dominium acqointi 



* \U\ xwU^T ulioR Walter, Naturrecht und Politik n. 218 aq.: 
HclilioHMt HÌch (Ho Krago: . . . Gibt ea einen allgemeinen juriatìaehen Gt* 
HÌolitH|miikt. kruft dosMoii dor Autor, der sein Buch dem Publikum mm allg^ 
nioìiiMttMi (u'hrauoh (Iborgibt. iiur cine Art der Benutzung, den Nachdraok, daros 
niisnoliiiuMi . und sioli da» ausachliossHche Yerlagarecht vindicìren kaim? — 
PioHON ÌMt ahor zu vcrnoinou. Derni der Nachdmck greift daa Recht der A^tor* 
Nohaft als HoK'hos iiioht an ; auch nicht das Recht an den ExempUran dea Va^ 
logiTH : nudi nirht diroot deaaen Yerlagarecht . aondem er aetit aieh anr wA 
ihm in oino goworWmìUaige Concurronz. FQr die Befagniaa dam apricht ate 
ilio imt(kr1ioli(* KrtMhoit dos lìoworlu^. die nur dnrch ein Monopol, alaa doich 
rrìvilotsiiMi und positivo (losotzo, Wschrftnkt werdan kann. So ìat €• «odi mit 
doni Naohdruok. Pass 80I0I10 hojtchrftnkonde Ireaelze. wenigatans ftr einao già* 
wiitHon /.oitrauin. dio irn^^sto lUIIigkoit fQr aioh haben, iat klar." 



De dominio circa opera ingenii. 203 

suscepta negotiationis concurrentia per se nuUum alterius 
certum violare videatur. — Centra phUosophi plerique, etiam 
adiola germanica, a Kant usque ad Hegel, illud ius naturae 
, et varii variìs rationibus probare conantur. 

Spectatis iuris naturalis prìncipiis a nobis hactenus pro- 
latis hanc alteram sententiam solidioribus, ut minimum di- 
^ fundamentis niti arbitramur. Hoc sensu sit 

1 8 XXX. las ntendl opere Ingenii ad fì*notus in- 

ales i per se eius auotori, per deriyationem 

I < Il ore traditnm fuerit, iure naturae exclusiye 

t. 

Probatn? pars I. Vi domimi, quod procul dubio plenum com- 

ì auctori in opus suum nondum vulgatum, idem quoque ius 

)t exclusivum de re prò libitu disponendi eiusque fructus reales 

ipiendi ; et hoc ius vel sibi reservare vel alienare, sive totum 

e limitatum, sive absolute sive condicionate , legìtime valet. 

Atqm typographica operis divulgatio neque ex rei natura neque 

ex mente auctoris involvit abdicationem illius iuris, sed eius po- 

\m actuale exercitium. Ergo auctor, si per se et suis sum- 

ptibus opus ediderit, illud etiam venditis exemplaribus integrum 

retinet. 

Prob. min. In hac re duo iura distinguenda sunt, e suo 
obiecto piane diversa et diverso pretio aestimanda: ius in ipsum 
opus qua tale, et ius in eius exemplaria in individuo spoetata. 
hm vero illud ab editore minime alienatur, solum alterum ven- 
ditar, et quidem non secundum valorem moralem vel universalem, 
sed secundum aestimationem magnitudinis et formae exemplarium 
in individuo consideratorum. Ergo auctori integrum manet ius 
disponendi de opere qua tali, et proinde emptores exemplarium 
ius quidem acquirunt prò libitu disponendi de exemplaribus in 
individuo sumptis, non autem prout opus qua tale repraesentant. 

Probatnr pars II. 

Arff. 1. Bibliopola redemptor (der Verleger) vel quicumque 
saia somptìbus multiplicandum et vulgandum opus ingenii ex con- 
buctu suscipit, tantum domimi in opus commissum acquirit, 
quantom ipsi ab auctore traditur. Atqui ei traditur ius usufiructus 
seu dominium utile circa opus eodem modo titulo emptionis posri^ 
dendum, quo illud titulo originario possidebat auctor, i. e. exdusive» 



204 Sectlo II. Liber II. Caput III. Artioalus 2. § 1. 2. 

Ergo nemo alius sine laesione huius iuris circa idem opus m- 
fructum sibi arrogare potest. 

Prob. min. Id patet 1. ex ipsa aestimatione, qua pret 
emptionis buie iuri tamquam exclusivo accommodatur ; 2. ex 
quod auctor bis idem ius aut diversis hominibus simultanee ' 
dere sine certa iniustitia nequit. 

Arff, 2. Si quis aliquod exemplar libri editi vulgari prc 
emptum salvo iure naturae reproducere ad proprium usmn 
strìalem posset, id eveniret, vel quia dominus rei tum dere 
de fructibus rei prò lubitu disponere valet, vel quia haec pò 
in communi libertate commercii continetur. Atqui neutro ex 
illud consequitur ; non ex primo: nam dominium alicuius ei i 
essentialiter differt a dominio operis ipsius, ille autem d 
modus supponeret dominium operis, ut supra ostensum ; 
ex altero: nam omnis legitima libertas naturaliter limitator 
ius alienum, unde et libertas commercii eatenus iuste e: 
non potest, quatenus ius bibliopolae exclusivo iuris tUulo 
quisitum impedii et quasi furto aufert. Ergo ius propr 
quod emptor acquirit in suum exemplar, iure natante 
disponendi modos restringitur , qui rationem individualità 
excedunt. 

Notanda ad solvendas diffionltates. 

217. 1. Quod auctor vel bibliopola suum ius efficaciter vindi 
non potest nisi interveniente sanctione positiva, minime pn 
illud ius naturaliter esse invalidum, sed tantum ostendit il 
indigore concursu legis positivae, ne per hominum fraud 
offoctu oxtorno frustretur. 

2. Difticultates vero, quae ex natura rei depromi solent 
(of. Walter 1. e), ex allatis argumentis facile solvuntar. Ita v. g. 
liquiduni est perperam in hac controversia invocar! .natnralem' 
libortatouì quuestus industrìalis (^natQrlicfae Freiheit dea 06W6ri>6B*)t 
quae ^nou nisi monopolio voi lege positiva limitari possit*. — 
Xaturaliter onim haec libertas limitatur per quodlibet ius UrtU 
praooxsistons illiusque usum nomine iustitiae restringens. De tali 
autoni iure tortii. scilicot auctoris vel bibliopolae, hic potÌ8BÌmim 
quaorìtur atque idem solidis rationibus probatur. 



) 



De amissione dominii. 205 

§ 2. De amissione dominii. 

Dominium rei amittitur: 

A. Ex voluntate domini: a) per simplicem derelictionem sive 
deelaratione sive aliis externis signis aequivalentibus certe 

dtam; b) per traditionem. 

B. Absque voluntate domini: a) si aliquo casu res ita e po- 
tè eius elabitur, ut recuperari non possit, sive ob loci vel 

ma distantiam sive quod medium desit eam recognoscendi : 

ir. g. ammalia silvestrìa mansuefacta fiunt nullius, si redeundi 

inum consuetudinem amiserunt; b) si seclusa fraudo vel 

rei occupatae signatio ita periit, ut ab aliis agnosci tam- 

1 propria amplius non possit; e) iusto interventu iuris positivi, 

/. g. praescriptione, poenali sententia iudicis, expropriatione legi- 

id est tali, quae in casu particularì ob exigentiam communis 

b prò insta compensatione imponitur. 

JJnde consequitur: 

219. 1. Bes inventas, casu a suo possessore amissas, iure na- 
torae tamdiu habendas esse ut domini quamvis ignoti proprias, 
qnamdiu adest possibilitas , ut eidem restituantur. Quod si 
mnis huius possibilitatis ratio desierit, res fit per se nullius 
ac proinde inventoris, qui eam primum occupavit. Attamen 
Cam de hac impossibilitate raro positiva certitudine constare 
possit, multi censent inventori officium incumbere, ut rem in- 
ventam ad fines bonos ex mente possessoris rationabiliter prae- 
surapta impendat^. Ita quidem, ubi de hac re iuris positivi re- 
golae non exstant. 

2. Thesaurus inventus, i. e. vetus pecuniae vel rerum pretio- 
sarum depositio, cuius non exstat memoria, et quae proin domino 
iam vacat, ex solo quidem iure naturae fìt primi occupantis, 
etìamsi in fundo alieno inveniatur, cum non possit ut huius ac- 
cessio considerari. Dicitur „ex solo iure naturae**, nam passim ex- 
stant hac de re iuris positivi determinationes 2. 



* Cf. de Lugo, De iuBt. et iure disp. 6, sect. 10 et 12. Lessius, De iust. 
et iure lib. 2, e. 5, dub. 18 ; e. 14, dub. 7. 

' Cf. de Lugo 1. e. sect. 11. Lessiua 1. e. e. 5, dub. 15 sq. Molina 
tntct. 2, disp. 56. 



206 3e<^^ì<> ^^- Li^er li- Captit III. Àrticalus 2. § 8. 

§ 3. De morali limitatione dominii. ^ 

220. Àlìquod homìnis dominium absolutum et illìmitatum 
Christiana neque lilla sana philosopfaia umquam agnovit. Eo 
enim, quod soli Deo absolutum dominium, idque per essen 
inalienabile, in omnes creaturas competit, homìnis qualiscu 
in res externas potestas non nisi derivata, relativa et a h 
soluti domini iugiter dependens esse potest. Quo fit, ut domi] 
humanum, licet respectu aliorum hominum exclusivum n 
qua tale coactivum sit, respectu Dei tamen commodati { 
rationem habeat ex mente et voluntate ipsius administrandl 

Itaque moraliter limitatur dominium per omnea il < 
diciones rationalis ordinis, quibus vel ipsum ius proprietà 
eius usus adstringitur, et quae tum ab eius fine essentiali i 
eius relatione ad ius connatum et primitivum rebus utendi (n. '. 
desumuntur. Quatenus isti limites ipsum ius proprietatis ci 
scribunt, satis iam cognoscuntur ex iis, quae de notione, n* 
sitate et origine proprietatis, de eius materia et de modis 
quirendi dieta sunt. Reliquum est tantum, ut de ea limi 
nonnulla subiungamus, quae non tam ipsum ius quam iuris 
directo afficit. 

Haec porro limitatio, spect^to fìne providentiali, ad quem ex 
supra demonstratis rerum proprìetas naturaliter instituta est, Ui 
maxime conclusionihus enuntiari potest: 

221. I. Ius absolutum rebus utendi natura et dignìtate ius prO' 
prietatis praecedit, unde privata et exclusiva rerum possessio MMi 
et fructum communem non tóllit, sed tantum certis condicioniòus ai 
ordinem socialnn necessariis adstringit. 

Hacc prima et gravissima conclusio sub compendio ea omnift 
doctrinae capita continet, quae supra (n. 130 — 183) spedafiv 
explicata et probata sunt. Quare eadem dmul cum praedarii 
tcstimoniis S. Thomae et veterum ibidem (n. 131) allatìs hic quo* 
quo diligcntius recolenda. Fac enim, vel unum hoc ìutìb nator 
ralis principium atque inde consequens iuris proprietatis mode- 
ramen, in quo asserendo tota philosophia Christiana consentiti ia 
huniana societato vel eius potiore parte practice agnosci, et radi- 
cali socialismo fere omnem armorum apparatum subtractum fere 
contidimus: nec dubium, quin vi illius ex privatamm poeses- 
sionum institutione generatim illi etiam fructus omniam com- 
muncs, quos divina providontia intendit, late in ^ngqlas partes 



De morali limitatione domimi. 207 

imanae communitatis sint dimanaturì. Ubi primum autem in ali- 
ano populo loco naturalis iustitiae et christianae caritatis frigidus 
Diaterialisticus egoismus invaluerit, qui potestatem res ut pro- 
as possidendi et administrandi cum iure iisdem ut propriis 
lusive fruendi confundere consuevit: non poterit non brevi si- 
>econoniica disproportio et socialis harmoniae turbatio oriri, 
1 hac aetate deploramus. Ita namque fieri solet, ut divitiae 
mmensum auctae et iugiter augendae, quae innumeris homi- 
Etustentandis sufficerent, nulla habita ratione destinationis et 
'xmi8 socialis iis essentialiter inhaerentis, fere unico ut beata 
dvilegia potentioris avaritiae aestimentur. Causa igitur malorum 
ut soeialistae persuadere conantur, a privata bonorum pos- 
ione, quam per se spedatam toti societati salutarem et realiter 
riam esse probavimus, sed maxima ex parte a truncato iuris 
étatis conceptu eiusque abusu antisociali derìvanda est. 

222. n. Qui bonis propriis abundant, ethica scUtem obligatione 
Unentur: 

1. Alios universim loquendo non prohibere, quominus usum 
rerom, quae ipsis necessarìae non sunt, aequis condicionibus ac- 
qnìrant. Dicitur «universim loquendo^, nam erga singulos homines 
m particularì sumptos talis obligatio per se ita determinata non 
e8t, ut concreta adiuncta legitime aliud suadere non possint. 

2. Positive provider e, ut bonorum suorum conmiunicatione 
aliorum penuriae convenienter succurrant. Et haec obligatio eo 
gravior est, quo maior est bine rerum abundantia, illinc egestas. 
Quippe dominium, tametsi respectu aliorum hominum exclusivum, 
respectu Dei tamen, absoluti rerum domini ac dispensatorìs, non 
Disi rdativum est, et ideo ex illius mente ac lege administrandum 
(cf. a 131)1. 

223. ni. In extrema necessitate rerum usus iure naturae confi" 
niunis est, ita ut, quicumque in iUam inciderit, tantum sibi de rebus 

^ S. Thomas, S. theol. 2, 2, q. 66, a. 7, non veretur dicere: «Rea, quaa 
aliqni superabundanter babent, ex naturali iure debentor paupemm sostenta- 
tionl' los tamen naturae intellegit non iam in concreto determinatom. Pro- 
pterea caute subiicit : „8ed . . . committitur arbitrio uniuscuiusque dispensatio 
propriarum rerum, ut ex iis subveniat necessitatem patientibus." — Quod 
igitar 8. Doctor bic inculcare vult, est naturcUe praeceptum conscientiam illomm 
di?itam obstringens, ut ita indigentibus realiter subreniant; quamquam modus 
in pariicalari, quo id fiat, secundum rectum ordinem ipsorum arbitrio et con- 
scieotiae committendum sit. Gf. S, Thom, 1. e. a. 2. 



208 Sectio II. Liber II. Caput m. Artìculus 2. § 4. 

etiam cUienis usurpare legitime possit, quantum necessUas e 
Dominium enim fini primario et essentiali rerum, qui est 
humanae conservatio, suapte natura subordinatur. Verum 
notanda sunt: 

1. Ut quìs ius eiusmodi determinatum sibi vindicare p< 
per se non sufficit necessitas qualiscumque etiam gravis, se< 
quiritur extrema vel quasi-extrema , qualis censetur vìtae i 
tendae discrimen, quod aKo modo evitali non possit. Si 
latius extenderetur eiusmodi facultas, ipsa proprietatis pu 
securitas tolleretur. 

2. Ratione necessitatis per se non rei proprietas, sed ius ad 
usum necessarium acquiritur ; unde perìculo depulso res, si ex 
restituenda, si secus, domino exigenti compensanda. Ita qi 
non sino gravi ratione communiter auctores centra multos ve 
qui etiam proprietatem in hoc casu transferri opinantur. Ce 
ius, quod in sola necessitate fundatur, ut ipsum „ias neo j 
indicat, etiam ex sola stricta necessitate mensurari debere, 
vero necessitas illam iuris extensionem non postulai. 

3. Ius necessitatis locum non habet, si rei possessor 
necessitate tenetur^. 

§ 4. De violatione dominii. 

224. Officium iuri proprietatis correlatum onmem vetat i ìoi 
qua potestas domini de re sua disponendi integre vel ex ] 
peditur. Et quoniam dominium in individuo determinatum 
iuris rationem habet, inviolabilitate gaudet coacUva, unde 
casu sive attentatae vel patratae violationis omnes condii 
iustitiae commutativae participat. 

A. Quibus modis dominium violetur aut iniuste imped 
ex dìctis facile colliges. Huc imprimis pertinent: 

1. lactura, qua res perditur, et deterioratio , qua de 
efficitur. 

2. Fraus, qua quis falsis rationibus a bone sibi debito are 
aut ad suum tradendum inducitur. 

3. Invasio, qua quis e possessione rei immobilis y 
eiicitur, et rapina, qua res mobilis vi aufertur. 



» Cf. ZalUnger, Instit. iur. nat. I, 157. — Ceienim de iure d 
eiusqne extensione cf. (post S. Thotn. 1. e.) Lessii lib. 2, e. l2, 
Cathrein, Moralphilosophìe II (ed. 3), 309 sq. 



De yìolatione dominìi. 209 

4. Furtum, quod definitur: clandestina rei alìenae ablatdo 

ao rationabiliter invito. Censetur autem dominus generatim 

ionabiliter invitus, si ius habet rem suam alteri denegandi^. 

B. Quod si quaeratur, quaenam defensio honorum contra 
% aggressionem legitime adhiberi possit, ex principiis iam 
kbilitis illud prò regula generali statui potest: toties ali- 
vi et cruenta etiam defensione legitime utitur, quoties in- 

a pressor actu bona, quae retate ad vitam magni ponderis 
] 1 possunt, violenter illi eripere conatur. Id tum sane 
dmum valet, cum nescitur, utrum aggressio simul contra 
1 dirìgatur, quemadmodum de fmre armato vel noctumo 
tmque prudenter suspicari licet. TJniversim autem, quo minus 

D e de tuenda propria vita agitur, eo magis urget obligatio 

oinis inculpatae tutelae. Ideo in tali casu per se culpa 

vacaret qui omissis aliis modis obviis fùrem fugandi aut 

« i frustrandi vel oblata facilitate bona erepta per magi- 

atum recuperandiy temere armis uteretur^. 

C. Qui iniuste in suis bonis laesus est, sive rei ablatione 
e destructione, ius habet ad restitutionem rei ablatae, si in se 
1 in aequivalente adhuc exstat; sin minus, ad indemnitatem. 
terum de iure et obUgatione restitutionis et de eius condicionibus 
: professo et plenius tractatur in Theologia morali. Quare hic 
sneralia quaedam notasse sufficiet^. 

i Uutio latius aut strictius accipi potest. Latius accepta 

satisfactionem prò iustitiae debito, ut v. g. solutionem 

pretii prò re quomodocumque etiam citra iniuriam accepta, 

rehendit. Strictius autem accepta, quo sensu generatim in 

I morali usurpatur, aliud non est, nisi acceptae rei alienae 

idditio vel damni iUati compensatio. Unde patet restitutionem esse 

dxtemum iustitiae commutativae, utpote quod exigit aequali- 

I ufer datum et acceptum, inter damnum et compensationem. 

.tt£ 1 restitutio a satisfactione differt, 1. quod haec latius patet; 

is m restitutio satisfactio est, sed non contra. 2. Satis- 

respicit personam, praestans id, quod ei satis sit, etsi non 



* Cf. S. Thom,, 8. theol. 2, 2, q. 66. Lessiua, De iust, et iure lib. 2, 
^' 12. Card, de Lugo dkp. 16. 

' Cf. de Lugo disp. 10, sect. 9. Lessim 1. e. e. 9, dub. 11. 

• Cf. 8, Thom., S. theol. 2, 2, q. 62. Lesaim 1. e. e. 7, dub. 4 et 5 ; e. 12, 
^^' 1-20. De Lugo disp. 8, sect. 2; disp. 17 et 18. 

V«7er. Ina naturale. U. 14 



210 Sectio U. Liber H. Caput IV. Artìcolns 1. § 1. 

aequivalens debito; restitutio respicit rem, reddens eanc 
aequivalens. 3. Satisfactio proprie fit prò iniuria iUata et 
violato, quamvis mhil damni illatum sit ; restitutio autem prò 
supponit damnum illatum vel rem alterius ei subtractam. } 
4. satisfactio fit etiam prò damno seu laesione irreparabili; 
stitutio prò reparabili tantum. 

Nascitur ohligatio restUutianis generatim ex duplici 
nempe ex iniusta acceptione et ex ipsa re accepta. Ita 8< u 
communem scholae sententiam. 

Per iniustam acceptionem vero intellegi solet non solom furi 
rapina vel firaudulenta acquisitio, sed danmum quodvis al 
inique illatum. Quicumque em*m hoc infert, quasi de suo alle 
aliquid aufert; et sic ratione iniustae acceptionis dìcitur ad 
stitutionem, i. e. compensationem, obligari. Quomodocumque 
quis violet aequalitatem , quam iustitia conunutativa poi t, 
eam resarciendam tenetur, etiamsi nihil ipso emolumenti ao 
vel si res iniuste accepta interim perierit. 

Per rem acceptam hic intellegitur non solum res a d 
ablata, sed etiam quaecumque ex iustitia alteri debita est et 
alium retinetur, v. g. bonum alteri legatum vel venditum. • 
qui habet rem alterius, etsi nullam iniuriam intulerit, habet 
plus quam suum, dum verus dominus tantundem t 

quam suum. Ergo buie illud restituendum , ut fiat a< 
iustitiae secundum axioma „res clamat ad dominum". 

Caput IV. 
De contractibus. 

Articnlns 1. 

De contractibus in genere \ 

§ 1. Eorum notio et naturale fandamentam. 

227. Contractus seu pactum (Yertrag) vulgo definitor: 
duorum vd plurium in idem placitum cansensus Mij i 
iustitia gignens. Dicitur: 1. „Consensus** , ad qaem efifl 
sibi occurrunt ex una parte pollicitatio, i. e. actus voli 

1 De contract. in genere agont Lessim L e e. 17, dob. 1 — 10; éi Ì 
!• 0. disp. 22, sect. 1—15. 



d oontractibns in genere. — Eomm notio et nator. fondamentom. 211 

18, quo quis alteri ad aliquid se obstringere declarat, ex 
"a parte acceptatio seu alterius vìcissim facta voluntatis de- 
itio, qua id, quod pollìcetur, a se acceptari significat. 2. „In 

jlacitum^, per quod denotatur obiectum mutui consensus et 
;o praestatio (Leistung) nuncupatur, consistens in rei sive iurìs 
iitione vel cessione vel in actione vel omissione, ad quam 
ra pars contrahentium erga alteram se oblìgat. 3. „Obligatìonem 
lustitia^ , ut excludatur simplex voluntatis propositum mani- 
atum et ab altero approbatum, aut etiam declaratio, qua quis 

m ex veracitate vel virtute constantiae se obligare intendit, 
i alteri ius strictum in se concedere intendat. — Ex usu iuris 
tivi pactum a contractu eatenus distinguitur, quod multi scri- 
*es nomine contractuum illa tantum pacta comprehendere solent, 
e non solum iure naturae sed et iure positivo valida agno- 
itur. A philosophis autem faaec distinctio merito neglegitur. 
3rum etiam a iurìs consultis maiorìs clarìtatis causa pacta, 
e naturaliter valida sunt, sed civilem actionem non admittunt, 

imque „pacta nuda** vocantur^. 

Quod ad pbilosophicum fundamentum pactorum attinet, 

ximum et remotum distingui potest. Proximum est ipsum 

connatum contrahendi cum iure alienandi et iure acquirendi 

ividuo et essentiali nexu coniunctum (vide n. 200 sqq.); unde 

ciali hic probatione non indiget. Ad remotum fundamentum 

tinent ius libertatis secundum naturae socialis condiciones exer- 

ae et finis domimi essentialìter socialis, qui sine multiplid 

ium rerumque commutatione et commercio obtineri non posset. 

revera in humana societate ius contrahendi tam necessarii et 

Dtidiani est usus, ut ex eo non solum hominum commercium 

ca res extemas paone integrum, sed etiam multiplicia personalia 

ae socialis vincula dependeant. In eo enim innumeri illi par- 

olares hominum coetus fundantur, qui societates liherae seu 

luntariae dicuntur, et qui simul cum societatibus necessariis et 

tiiralibus universum corpus sociale organico componunt. 

§ 2. De requisitis contractum constituentibus. 

9. Quae ad contractum validum efficiendum concurrere de- 

, partim personas contrahentes, partim materiam, partim con- 

seu formam essentialem respiciunt. Requiruntur scilicet: 

^ Cf. Le88iu8 lib. 2, e. 17, dab. 2, n. 7 ; dub. 4, n. 21. 



212 Sectio IL Liber IL Caput IV. Artìoulus 1. § 2. 

A. Personae corUrahentes habiles, i. e. ad valide 
capaces. Est autem ex iure naturali ad paciscendum habilis 
homo, qui liberum rationis usum et bonorum ac iurìum i 
liberam administrationem habet, seu qui ^sui iuris' est. ] 
impedimentum habilitatis tum physicum tum iuridicum esse poi 
Per illud v. g. amentes, ebrii, infantes etc. inhabiles sunt, « 
actus vere humani incapaces; per alterum vero, quicomquei 
ad praestationem faciendam ab aliis iuridice dependent, uti y 
contingit inter coniuges, parentes et liberos etc. — Datur 
terea inhabilitas ex iure positivo ad cavendos varìos àb\ 
ducta, quae ex cuiusque regionis legibus cognoscenda < 

230. B. Materia (praestatio) possibilis, et quidem 1. pktfsit 
moraliter possibilis: talis non esset praestatio, quae vel n 
praestandi simpliciter superaret vel saltem tam ardua < 
nomo sanae mentis ad eam se obligare voluisse censeri p 
2. iuridice possibilis, i. e. debet esse poUicenti vel tradenti j 
simulque alienabilis (cf. P. I, n. 576), respectu acceptan \ 
aliena; 3. ethice possibilis, i. e. nulli legi per se contraria: 
enim omnis obligationis auctor sibi contradicere nequit, nec 
quam iuridice obligarì potest ad id, quod ethice ne&s est 
notandum aliud esse pactum ob aliquam rationem qualemcoi 
illicite initum, aliud, ipsam materìam per se esse ethice in 
bilem. Ita v. g. mala intentio contrahentìs valori co 
detrahit; ncque qui iurìs sui exsistens ex iactantia pro( i 
ideo repetere sua dona legitime potest. 

231. C. Consensus ad producendam obligationetn iuridicam 
ficiens. Ad hoc autem necesse est, ut sit: 

1. Verus sive intemus: Nam obligatio contractus essent 
determinatur actibus voluntatis, qui si externe tantum fingei 
qua tales non exsisterent, nec proin obligationem contractus 
ducere possent. Unde si pars contrahens consensum fingit, 
naturae pactum obiective nullum exsistU. Yerumtamen, quia 
actione ius alienum violavit, nihilominus veras iustitiae obligati< 
incurrit. Nimirum a) talis alteri quodvis damnum ex fictio 
cutum resarcire iure tenetur et hinc verum postea co 
praestare, si ad illius indemnitatem requiratur. b) Alteri co 
henti ius manet ipsum secundum signa consensus data ii 
ac proin expostulandi , ut pactum servetur, seu non b ii 
credere asserenti se ficte contraxisse. e) Hinc est, qu< oo 



De contractìbiis in genere. — De requisitis coniaract. constituentibus. 213 

p IVO intema veritas consensus tamquam requisitum valorìs 
e non agnoscitur, sed sufficit, ut constet de consensu extemo. 

2. LU>er, quia secus deficeret ratio actus humani. Inde facile 

qua ratione ignorantia vel error, violentia et metus 
3rem contractus impediendum influere possint (cf. P. I, 
1 115 sqq.). Nimirum a) error, si versatur circa substantiam 
iwntaictus, i. e. circa id, quod est proprie obiectum voluntatis con- 
le&tientis, eum invalidum reddit, undecumque ille acdderit; uti 
T.g. cum quis intendens emere vinum accipit acetum (error circa 
ntiam obiedi); vel si alter contrahens putat agi de donatione, 
au n de venditione (circa speciem contractus) ; vel si alter- 
in eo, propter quod solum vel saltem principaliter ad 
mtìendum inductus est (circa motivum primarium). In tali 
im deest consensus intemus in id, de quo exteme con- 
nhitur, quìa niliil volitum nisi cognitum. — Si autem error ver- 
r circa accidentia contractus, quamquam efficaciter ad centra- 
in induxit, hunc non reddit invalidum, quia censetur adesse 
I i 3 saltem in idem placitum principale. Attamen a) si 
or [^positus efficax a dolo partis contrahentis provenit, de- 
ius habet ad rescissìonem pacti, quia, ut reparetur illata 
L bet ei restitui integra libertas ; JS) si a dolo tertii error 

i, deceptus ius habet ab hoc exigendi reparationem 
ini. — b) Violentia, qua quis ad externa signa consensus, v. g. 
gnandum chirographum, physice cogitur, omnem valorem 
; 3tui adimit. — e) Metus ex principiis moralibus supra de- 
1 istratis (P. I, n. 126 sqq.) eatenus tantum contractum na- 
iliter invalidum reddere potest, quatenus liberum usum rationis 
)edit. Àtque id etiam tum omnino dicendum videtur, cum quis 
u iniuste seu per iniuriam incusso ad contrahendum compulsus 
it. Ex hac iniuria enim tantum sequitur illum ius habere ad 
1 adendum contractum. Et revera rationes, quae ab auctoribus 
ali sentientibus aflferri solent, nihil aliud evincunt^. 

3. Mutuus. Translatio enim iurium vi voluntatis necessaria 
supponit, non solum ut unus ius suum in gratiam alterius ab- 
dicare, sed etiam ut alter illud acceptare velit. Hinc si polli- 
dtatìo ante acceptationem revocata fuerit, pactum exsistere nequit; 



* Cf. Le89iu8 lib. 2, e. 17, dub. 6. — Non autem quidquid generatim de 
contractibos recte dicitar, semper et sub omni respectu etiam ad contractum 
nutrimomalem applicari legitime potest. 



214 Sectio U. Liber II. Caput lY. Artìcnlas 1. § 8. 

sed et pollicitatìo omni sua vi morali solvitur, simal ac d 
fuerit acceptatio. 

4. Sufficienter utrimque mani f estatus, ut ex ipsa nata 
respectivi per se colligitur. Ut autem sufficienter manif 
censeatur, requiritur consensus vel expressus vel ite te 
ita ex adiunctis determinatus , ut, nisi quis co m sìgnifi 

velit, eius silentium et agendi ratio iniurio vel na fo 
(.silentium qualificatum"). Consensus vero praesumpt i e. 
ab altero, si rogaretur, datum iri prudenter supponil , 
acquirendum ius in alterum vel eius rem minime ffidt. 

§ 3. De forma accidentali contractuum. 

232. Praeter formam essentialem et constitutivam cent 
quae in ipso consensu modo descripto consìstit, < r q 
forma accidentalis. Hoc nomine comprehenduntur ^ < 
quae arbitrio contrahentium contractibus adiici solent. 

hanc rationem distinguitur contractus purus, i. e. le adi 
qualitate, et qualificatus, i. e. cum qualitate init * iti 
eiusmodi magis usitatae sunt: condicio, modus, dies, , 

monstratio, disiunctio, arrha, poena, iuramentum. Inde ma 
nomine contractus iis affectus dicitur: condicionatos, modalis, 
diem, causalis, demonstrativus , disiunctivus, arrhalìs, sub ] 
iuratus. 

233. 1. Condicio est circumstantia vel eventus, a quo seci 
voluntatem paciscentium valor contractus dependet^. a) Si e 
dicio est de praeterito vel praesenti, contractus valet vel non ^ 
prout illa exsistit aut secus, sed in actu secundo non obligat 
praestationem, donec de condicionis exsistentia constiterit b) 
de futuro, valor contractus suspenditur, donec impleator condid 
ita ut interim neutra pars resilire quedt. Condicio de futi 
certo seu necessario haberì potest tamquam nulla, i. cont 
hoc casu quoad rem absolutus est. Condicio de re in v« 
quae substantiae contractus repugnat, hunc reddit in radice ii 
validum. Huc etiam referenda est condicio turpis. De hac ta 
controversia manet inter auctores, utrum post factum, i. e. odi 
dicione nefarìa impleta, altera pars ad condictam praestation 
aliqua ratione teneatur necne 2. — Condicio, quae vulgo resdu 



« Cf. Lessiua lib. 2, e. 18, dub. 15. » Cf. ibid. dab. 8. 



De contractibiis in genere. — De forma accidentali contractaum. 215 

bar, contractum supponit ab initio validum, at simul ac im- 

,iir, ipso facto eum dissolvit. Praeter condiciones expressas 

ir aliae tacitae, i. e. tales, quae consìderatìs personarum ad- 

, natura negotìi, consuetudine recepta etc. in contractu 

licitae et subintellectae legitime supponuntur. 

2. Modus dicitur gravamen pacto adiunctum et cum prae- 
3ne ita coniunctum, ut ex iustitìa servandum sit ; differt autem 

\ 3Ìone, quod non habet vim suspendendi valorem contractus. 

3. Bies vocatur quivis adiectus temporis terminus a quo in- 
veì terminus ad ^em perduret obligatio. 

4. Causa dicitur ratio impellens ad contrahendmn in ipso 
expressa. Si exprimitur motivum principale, ita valorem 

: ctus afficity ut hic tali causa non subsistente censori de- 
nullus. 

5. Demonstratio est quidquid praeter nomen ad designandam 
i personam contractui adiicitur. Quoties autem aliunde de 

is constiterit, demonstratio, licet falsa, valorem contractus 
I affidt. 

6. Disiunctio, qua quis sub forma alternativa (aut — aut) sive 
te ad personas sive relate ad res se alteri obligat, aliqua 
)ne alterutri parti reservata. 

7. Demum arrha, poena (conventionalis) et iuramentum eo 
fine interdum contractui adduntur, ut securitas servandae fidei 
firmetur. — Et quoniam iuramentum obligationi naturali con- 
tractus obligationem ex religione superaddit, gravis inter auctores 
quaestio orta est: utrum quis contractum per se invalidum, eo 
quod iuramento firmatus sit, servare ex religione quoad promissam 
praestationem teneatur? — Id merito quidem negandum videtur, 
xAÀ iuramentum tantum ut mera forma accidentalis ad contractum 
siccedit, i. e. ubi quis eo confirmare intendit se obligationem ex 
j^acto contractam servaturum esse. Nempe hac sublata iuramen- 
tum obiecto caret. Contrarium dicendum in iis adiunctis, in quibus 
iuramentum ut nova eiusdem rei promissio a pacto independens 
eaque iurata rationabili iudicio censori debet K 



* CL Lessius 1. e. e. 17, dub. 7, n. 52: , Iuramentum sequitur naturam 
^ qnalitatem actus, super quem cadit , ut communi consensu Doctores docent. 
AccesBorìum enìm sequitur naturam principalis. Hinc fit, ut, quando actus ali- 
VÒA vel ex iuris dispositione vel ex recepta consuetudine vel ex agentis in- 
^tione tacitam aliquam condicionem includit, eandem quoque includat iura- 
mentam actui appositum, nisi agens contrarium intendat." n. 50: , Quando id, 



216 Sectio U. Liber n. Capai lY. Artìculns 1. § 4. 

234. Soholiuill. A forma contraotuum naturali (tum essentiali 
accidentali) porro disidnguenda est forma positiva, qnae est moda 
ciscendi iure positivo inductus. Eo referendae sunt soUemnitates l 
quae variae prò variis speciebus contractuum requiruntor , ut in 
civili validi agnoscantur. 

§ 4. De vi obligandì contractuum. 

235. Ex contractu legitime inito veram obligationem ea 
iuridicam nasci, tam universali, constanti, uniformi et in^ 
omnium hominum persuasione admissum.est, ut vel perdi 
homines saltem exteme eam profiteri haud omittant. Adeo 
naturae voce id cunctis indubitatum et ineluctabili sociali n( 
sitate sancitum est. Verum utut de asserenda hac vi oblig 
onmes facile conveniant, multum tamen inter iuris philc 
eos praesertim, qui in Kantiana vel semikantìana pr 
iurant, usque ad recentiora tempora circa modum desudatnm 
quo haec fundamentalis doctrina philosophice probari possi 
debeat. Qua in re dum isti incerti vagantur ac se invicem 
pugnant, unum tantum vere demonstrant, scilicet falsitatem ] 
cipiorum, quibus uti consueverunt. Et sane ex mera «] 
libertate** sine respectu ad altiorem ordinem difficile est ab o 
ethico sive veracitatis sive constantiae sive fidelitatìs ad ob 
tionem externe coactivam gressum facere^. Centra qui a 
iuris prìncipiis proficiscuntur, alium probandi laborem non 
perìuntur nisi eum, qui in deducendo corollario per se mani 
consistit. Id ut ad oculum pateat, en ratiocinium, quo uti 



quod iuramento alieni promittitor, sine ullo promittentis peccato servarì ; 
inramentum est validum et servandam ; intellege, si iUe, in cnins favorem i 
est, illud servarì veb't et alias legitime non relaxetor. Quando id, quo 
mittitar, sine peccato promittentis servarì neqnit, ioramentom eat invi 
et irrìtum . . . coUigitur ex illa regala ioris : Non est obligatorìom inram 
contra bonos mores praestitum . . . quia nemo obligarì potest ad pecci 
' Gomplnres einsmodi vanos conatns recentiorìs philosopbiae recense 
alios Roder, Gnmdzttge des Natorrechts (1868) li, 881 sq. Propterea re< 
vertit: «Bleibt man dabei steben, die ftussere Freibeit oder WillkUr de 
zelnen zum Ansgangspankt f&r die Recbtslebre zu nehmen, itt d< 

cialen) Menschenbestimmung , so wird man sich nacb wie vor v ;ebe 
mUben, die bindende Kraft der Vertrftge darzutbnn." Hinc fu 
toralis iurìdicae obligationis contractuum quaerendum esse dicit m ei 
iitate ad rationalem socialitaiem («Mittel des Bestandes einer veri l 
aelligkeit*). 



De contractìbiis in genere. — De vi obligandi contractuum. 217 

Omnis contractus, si ex primo fondamento (n. 228) con- 

or, aliud non est nisi sìmultaneum exercitium duplicis 

ì connati, iuris alienandi ex una parte, et iuris acquirendi ex 

> parte. lam vero vis obligandi pactorum, non solum etbica 

vere iuridica, est conaturalis et essentialis effectus talis exer- 

itìi, adeo ut hoc sino illa esset piane illusorium. Dicitur „vis 

iuridica** : talis enim ex summo iuris naturalis principio, i. e. 

XI Hjtu necessitatis ad rectum socialem ordinem (P. I, n. 589) 

i conclusione derivatur. Nempe cum ,rectus orde socialis* 

pò Deus intuitu recti ordinis socialis exigat, ut quis ea, 

[et (res et iura alienabilia), in gratìam alterius abdicare, 

al a cata acceptando acquirere tamquam sua legitime 

, idem profecto divinus ordinator non potest non pariter 

I, ut ea, quae quis ita ut sua acquisivit, sive in praesentì 

in futurum sibi tradenda, etìam ut sua ab eo vindicare ex iure 

. Atque ita obligatìo ex contractu erta, quocumque nomine 

iuris Individualismum vocetur, re ipsa aliud non est, nisi 

um inter contrahentes officium reverendi ius certum ac de- 

U m alterius, adeoque officium manifeste iuridicum. Ergo 

contractus legitime initus obligationem ex iustitia producit. 

87. Cessante obligatione ipse contractus exsistere desinit. Ces- 
autem obligatio 1. solutione, i. e. praestatione integre, debito 
loco et tempore facta; 2. elapso tempore, ad quod ex con- 
' erat restricta obligatìo; 3. mutuo consensu paciscentium 
cipias contractum suapte natura indissolubilem, ut matri- 
ium); 4. remissione libera (Erlassung) ex parte illius, in 
( emolumentum contractus erat initus; 5. altero non satis- 
fa obligationi, secundum iuris axioma (non sine limitatione 
ti admittendum) : «frangenti fidem fides fi^angatur eidem ** ; 
6. non impleta condicione sive expressa sive tacita; bue etiam 
referri potest mutatio adiunctorum talis, quae in ipsam substan- 
iiam contractus cadit^; 7. demum itire positivo, scilicet per legi- 
tìmam a indice factam «rescissionem'^ et per „restitutionem in 



* Hino patet, qnam falsa et fidei publìcae perniciosa haberi debeat illa 
MBertìo, quae hodie non raro, maxime de contractibas intemationalibus, circum- 
fertar: In omni contractu tacite contineri clausulam «rebus sic stantibus", 
i* e. condicionem, ut perdurent omnia adiuncta, quae eo tempore aderant, quo 
conbactus vim obtinuit, v. g. eadem paciscendi motiva. Gf. Roder 1. e. 
p. 444. 



218 Sectio U. Liber II. Capai lY. Artìculns 2. § 1. 2. 

integrum'^ , qua pacìscens, cuius interest, in pristinam liberti 
restituitur \ 

Articulns 2. 

De contractibus in specie. 

§ 1. De eorum partitione. 

238. Gontractus sive materia sive modo et forma sive 
diversi prope innumeri esse possunt. Non mediocris inde d 
cultas oritur adhibendae partitionis, quae non solum e 
sed etiam logicae tractandi methodo accommodata sit. Be< 
tiores varii varias divisiones proposuerunt , quibus tam< 
minusve ius romanum ut fons et dux communis inservit. 1 
et plurima nomina adhuc in iure recepta manarunt. Ce 
varii respectusy qui in pactis considerari possunt, magnam ] 
tionum varietatem admittunt. — Ita nempe contractus < i 
possunt: 

1. Ratione obiecti: a) reales, qui rem, b) personcdes, qui ] 
sonalem praestationem respiciunt. Cui congruit altera 
distinctio, nempe contractuum, quorum obiectum < ius 
ut donatio, emptio, et eorum, qui ius ad rem s 
praestationem prò obiecto habent, ut promissio, la io o] 
Per pacta prioris generis iure saltem positivo ius in re i i ( 
ritur nisi post rei traditionem veram aut signatam. Utrom 
restrìctio etiam iure naturali valeat, disputatur. 

2. Ratione fonnae: a) verbales (mtindliche), b) litterales (i 
liche), e) ipso facto traditionis vel praestationis signaH (t 
liche). Porro ratione fonnae accidentalis praecipue sunt vel 
soluti vel condicionati. 

3. Ratione extensionis: a) simplices, b) compositi, per 
plures simplices in uno negotio involvuntur. 

4. Ratione proximi effectus: a) gratuiti seu benefici (S 
kungsvertràge), qui uni parti emolumentum tribuunt absque a 
recìproco alterius (Yortheile ohne Entgelt); ideo et unilatei 
vocari solent; b) onerosi seu bilaterales (Tauschvertrftge) , 
quos utrique parti reciproca praestatio imponitur. Horom 
diremptorii sunt, alii communionem inducentes, prout particalar 
quibusdam praestationibus mutuis absolvuntur, uti v. g. en 



* De .restitutione in integnim" cf. Lessius lib. 2, o. 17, dab. 9. 



De contractibiis in genere. — De vi obligandi contractunm. 217 

Omnis contractus, si ex primo fondamento (n. 228) con- 
star, aliud non est nisi simultaneum exercìtìum duplicis 
connati, iuris cdienandi ex una parte, et iuris acquirendi ex 
-a parte. lam vero vis obligandi pactorum, non solum ethica 
. vere iuridica, est conaturalis et essentialis effectus talis exer- 
•tii, adeo ut hoc sino illa esset piane illusorium. Dicitur „vi8 
i idica** : talis enim ex summo iuris naturalis principio, i. e. 
ctu necessitatis ad rectum socialem ordinem (P. I, n. 589) 
i conclusione derivatur. Nempe cum ,rectus orde socialis* 
US Deus intuitu recti ordinis socialis exigat, ut quis ea, 
fi let (res et iura alienabilia), in gratiam alterius abdicare, 
alter abdicata acceptando acquirere tamquam sua legitime 
, idem profecto divinus ordinator non potest non pariter 
re, ut ea, quae quis ita ut sua acquisivit, sive in praesenti 
m futurum sibi tradenda, etiam ut sua ab eo vindicare ex iure 
p ;. Atque ita obligatio ex contractu orta, quocumque nomine 
iuris Individualismum vocetur, re ipsa aliud non est, nisi 
um inter contrahentes officium reverendi ius certum ac de- 
1 um aUerius, adeoque officium manifeste iuridicum. Ergo 
contractus legitime initus obligationem ex iustitia producit. 

Cessante obligatione ipse contractus exsistere desinit. Ges- 

autem obligatio 1. solutione, i. e. praestatione integre, debito 

), loco et tempore facta; 2. elapso tempore, ad quod ex con- 

) erat restricta obligatio; 3. mutuo consensu paciscentium 

exdpias contractum suapte natura indissolubilem, ut matri- 

un); 4. remissione libera (Erlassung) ex parte illius, in 

co emolumentum contractus erat initus; 5. altero non satis- 

faci i obligationi, secundum iuris axioma (non sine limitatione 

admittendum) : , frangenti fidem fides fi^angatur eidem''; 

6. impleta condicione sive expressa sive tacita; bue etiam 

tì potest mutatio adiunctorum talis, quae in ipsam substan- 

contractus cadit^; 7. demum iure positivo, scilicet per legi- 

m a indice factam «rescissionem*' et per „restitutionem in 



* Hinc patet, qoam falsa et fidei publicae perniciosa haberi debeat illa 
MBortio, qnae hodie non raro, maxime de contractibas intemationalibus, circum- 
fertor: In omni contractu tacite contineri clausulam «rebus sic stantibus", 
i« e. condicionem, ut perdurent omnia adiuncta, quae eo tempore aderant, quo 
contractus vim obtinuiti v. g. eadem paciscendi motiva. Cf. Róder 1. e. 
P. 444. 



218 Sectio U. Liber II. Caput lY. Artìeuliui 2. § 1. 2. 

ìntegrum'^, qua paciscens, cuius interest, in prìstìnam libei 
restituitur K 

Articulns 2. 
De contradibus in specie. 

§ 1. De eorum partitione. 

238. Gontractus sive materia sive modo et forma siye I 
diversi prope innumeri esse possunt. Non mediocris inde d 
cultas oritur adhibendae partitionis, quae non solum con 
sed etiam logicae tractandi methodo accommodata sit. 
tiores varii varias divisiones proposuerunt , quibus tai 
minusve ius romanum ut fons et dux communis inservit. 
et plurima nomina adhuc in iure recepta manarunt. ( 
varii respectus, qui in pactis considerari possunt, ma ] 

tionum varietatem admittunt. — Ita nempe contractus i 
possunt: 

1. Ratione obiecti: a) reales, qui rem, b) personcUes, qui ] 
sonalem praestationem respiciunt. Cui congruit alte: 
distinctio, nempe contractuum, quorum obiectum < tu 
ut donatio, emptio, et eorum, qui ius ad rem s » 
praestationem prò obiecto habent, ut promissio, Ice io O] 
Per pacta prioris generis iure saltem positivo ius in re 

ritur nisi post rei traditionem veram aut signatam. Utrom 
restrictio etiam iure naturali valeat, disputatur. 

2. Ratione fonnae: a) verbales (mtindliche), b) liUerales 
liche), e) ipso facto tradìtionis vel praestationis signaH ( 
liche). Porro ratione formae accidentalis praecipue sunt 
soluti vel condicionati, 

3. Ratione extensionis: a) sitnplices, b) compositi, per ( 
plures simplices in uno negotio involvuntur. 

4. Ratione proximi effectus: a) gratuiti seu benefici (Sdw^* 
kungsvertràge), qui uni parti emolumentum tribuunt absque onflW 
reciproco alterius (Yortheile ohne Entgelt); ideo et unflaterak* 
vocari solent; b) onerosi seu bilaterales (Tauschvertrftge), p* 
quos utrique parti reciproca praestatio imponitur. Honiin 9& 
diremptorii sunt, alii communionem inducentes, prout particulanbiM 
quibusdam praestationibus mutuis absolvuntur, uti v. g. emftìo 



* De .restitutione in integnim" cf. Lessiua lib. 2, o. 17, dab. 9. 



)e oontractìbns in specie. — De eorum partitione. Gontr. gratuiti. 219 

^enditio; aut tales sunt, quibus res et operatìones ad com- 
lem utilìtatem conferuntur, ut fit per contradus societatis, 

5. Ratione destinationis : a) originarti (urspriingliche), b) sub- 
iarii seu accessorii, qui ad firmandos illos subsidiariam inducunt 
Igationem prò casu, quo condicio in contractu originario inita 
a servaretur. flis varìae cautiones (pignus, hypothecae) et 

issio (Bùrgschaft) annumerandae sunt. 

6. Demum usitata in iure communi divisio exstat, qua di- 
luntur: a) contractus nominati, i. e. qui ob frequentiorem 

speciale nomen gerunt, b) innominati, i. e. qui speciali 
t. Hi ad quattuor genera reducuntur bis formulis 
,1 do ut des — do ut facias — fado ut facias — facio 
ies. 

Nota. Ex bis omnibus ea tantum breyiter tractanda seligimus, 
maiorìs momenti yel frequentiorìs usus esse yidentur. Pro reliquis 
lae iustitiae partim ex iis, quae de oontractibus in genere prae- 
Qns, partim ex iuris positivi codicibus desumendae erunt. 

§ 2. De oontractibus gratuitis. 

Contractus gratuiti omnes ad duas species reduci possunt : 

promissionem et donationem late sumptam. Donatio nempe prò 

ria natura rei, quae in alterius gratiam praestatur, varie 

iguitur et varia nomina sortitur. Itaque sub hac classe 

ehenduntur: 

1. Promissio, i. e. contractus, quo quis se alteri gratuito ob- 
t ad aliquid faciendum vel omittendum. Nota tamen non 

i£ Dot promissionem vulgo ita nuncupatam veram contractus 

tionem habere, sed eam solum, qua quis ex iustitia se alteri 

gare intendit, quod ex adiunctis desumendum erit. Itaque ad 

non sufficit qualiscumque verborum formula instar quasi pro- 

>nis, quae tamen ex adiunctis revera nil aliud exprimat quam 

9 propositum absque uUa intentione alteri fidem obUgandi, 

ìlli „ius ad rem* conferatur. 

2. Donatio (stricte dieta) seu contractus, quo quis alteri 
Imum rei suae dominium gratuito tradit. Unde apparet dis- 
rimen inter promissionem et donationem. Illa enim natura sua 
^on habet vim transferendi dominii, haec autem habet, etsi 
^erbis tantum fiat. «Ratio est, quia promissio respicit dona- 



222 Sectio U. Liber U. Caput lY. Artìculns 2. § 8. 

sed tantum prò aliquo aequivalente ^. Atqui quatenus è 
aequalitatis proportio inter res permutandas, eatenus in fav 
unius et in detrimentum alterìus contractus bilateralis parti 
contractum unilateralem per iniquam contradictianem conver 
Ergo contractus permutatorii suapte natura tamquam condici* 
iustitiae aequalitatem dati et accepti supponunt. 

Notanda ad solvendas difflonltates. 

242. 1. Non quilibet contractus formaUter validus sim 
etiam omni ex parte iustus censori potest. Plures enim 
diciones ad iustitiam quam ad valorem requiruntur. In hoc 
enim rescindibilitas quorundam contractuum (per se valido 
fundatur. — 2. Qui putant iustum esse quidquid de fact 
mutuo consensu fit, falso Kantiano iuris principio nituntur a 
pridem refutato (P. I, n. 519 — 535). Non enim unico ad i 
totem individualem in tute collocandam iura referenda simt, 
ipsa quoque libertas individualis illis omnibus relationibus 
obstringitur, quas communis finis socialis exigit. 

B. De pMiinia ut est modiiun permuiationìi. 

243. Res, quae sive intuitu necessitatis sive utilitatis qi 

inter bomines permutantur, plerumque non eiusdem generis 

heterogeneae sunt, quae proin naturalem et physicam aeq 

mensuram non babent. Necesse est igitur, ut mentis O] 

inter illas ratio communis reperìatur, quae tamquam uni 

matica illis conmiensurandis applicari possit. Haec au 

rerum valore et pretio consistit. Valor alicuius rei est ei 

titas utilitatis, quam virtualiter repraesentat, simul cum qui 

laboriSj qui ad eius productionem vel acquisitionem requiritoi 

n. 189 sq.). Rem ^aestimare" vulgo dicimur cum eius vai 
% 

* Taparelli, Diritto nat. I, n. 950: ,0r nei contratti bilaterali qua 
volontà dei contraenti ? Ella è non già di donare ma di permutare, vale i 
di ottenere V equivalente di ciò che cedono. Quando dunque o colia fr 
colla forza o col timore tolta ingiustamente o scemata la altrui libeH 
consentire, se gli strappa di mano più che egli non vorrebbe cedere; * 
soprappiù dello equivalente è ingiustamente acquistato, come ò ingiusti 
acquistata dal ladro la horsa, quando il viandante la cede per salvar li 
Non cosi se questo soprappiù fosse dal contraente liberamente e libera 
ceduto: essendo ciascuno arbitro dei propri diritti alienabili, non se g^ 
per diritto permanente naturale, impedire una volontaria aliemudone.* 



Be contractib. in specie. — De pactis onerosis in commani notanda. 223 

e ad alium arbitrio prò unitate assumptum determinamus. 
"alor rerum ita definitus earum pretium constituit. Ita v. g. 
ipto valore unius ovis prò imitate ad aestimandmn equum, 
OS nmnerus ovimn esset pretium equi. 

d obvius hic et primitivus modus res diversas aliis atque 

adhibitis terminis comparationis aestimandi, quanta obstacula 

ddiano hominum commercio aflferret, pronum est iudicare. 

inconmiodo inventio et usus pecuniae non solum remedium 

ttulit, sed augendo quasi in infinitum facilitatem permutandi res, 

et operas — accedentibus praesertim recentiore tempore viis 

a et reliquis communicationum adminìculis — pristinae rerum 

ATum stabilitati summam et quasi perpetuam mobilitatem 

ituit, atque in dies magis totius prope socialis vitae formam 

itat. 

UL Pecunia definiri potest: obiectum materiale, cuius deter- 
mmata quantitas physica, prò unitate assumpta, mensuram va- 
loris exhibet, quibuscumque rebus vel praestationibus applicabilem, 
et qnod ita tamquam universale permutationis quasi vehiculum 
inservit. Ideo materia, quae prò pecunia usurpatur, apta sit 
oportet, ut rerum omnium permutandarum valorem a minimo 
Dsque ad maximum congrue et numerico repraesentare et singu- 
laram voluti vices subire queat. Ad hoc autem per se requiritur : 
1. materia notabilis valoris, ita ut etiam minor quantitas pretio 
Qon careat; 2. substantia facile divisibilis in quantitates pbysice 
laensurabiles ; et 3. in minore sicut in malore quantitate durabilis. 
Hìnc nulla datur suapte natura aptior pecuniae materia quam 
nobiliora metalla. 

245. VcUor pecuniae proprius quamvis proxime ab ipso valore 
nuUeriae dependeat (Metallwerth) , nequaquam tamen in eo solo 
congistit. Nam cum uniuscuiusque rei valor non solum ex labore 
productionis sed praecipue ex quantitate utilitatis, quam praebet, 
ieterminetur, facile intellegitur pecuniae alium insuper valorem, 
& materia ipsa independentem, ex eius fine et usu accedere (Cir- 
culationswerth). Et hic quidem eo maior erit, quo maior fuerit 
tttilitas, quae prò temporum adiunctis ex ordinario eius usu col- 
lìgi potest. Idmuo hodie ob immensam humani comraercii exten- 
sionem factum est, ut hic valor moralis pecuniae longe alterum 
^"^rialem superet. Ideo usus invaluit , ut metalli loco vilis 
<^Wta, publica auctoritate signata (Papiergeld), vulgo pecuniae 



224 Sectio n. Liber II. Caput lY. Ariiealiui 2. § 4. 

vices gerat. Dìcitur ^vices gerat" nam ipsa proprie peconui 
est, sed tantum medium, quo illa repraesentatur. Et haec qi 
industria, quamdiu publicarum rerum perturbatio 
ingens denuo augmentum mobilitatis et utilitatis icui 
ducìt, at non sine ingenti pariter futuro societatis iculo, 
quando eveniret, ut per anarchiae motus publica fidei i > ir 
redderetur ^. 

§ 4. De praecipuis speciebus contractuum onero 

sorum. 

Inter has prae ceteris recenseri merentur: 

246. I. Permutatio (Tausch) strictiore sensu accepta 
in genere eorum contractuum, qui permutatorii dicuntor, tai 
species continetur. Definitur: contractus, quo rea extema al 
prò alia re extema in dominium traditur. Respon t igitur 
mulae contractuum „innominatorum'' : do ut des, 
contractus reales huius classis maxime primitivus seu qi 
mum et simplicissimum modum in naturali rerum conu 
denotat. 

247. II. Emptio et venditio est contractus de pretio prò 
et de merce prò pretio. A simplici permutatione eo m 
fert, quod fit ope pecuniae. — Merx (Ware) lato sensa ve 
quidquid alienabile et ad commercium inter homin m 
ut res exteraae, iura, concessiones etc. — Pretium hic in 
valor mercis, non quomodocumque sed per pecuniam detenni] 
Ut proportio aequalitatis inter datum et acceptum (ex i 
superius n. 241 probata) servetur, pretium debet esse 

i. e. pecuniae summa cum rei valore aequata. 

Sed quaeritur, quomodo practice pretium determinaDdiim A 
ut iustum censori possit? — Qua de re haec notanda sunt: Ift^ 
tium distinguitur «legale* et „vulgare'. 1. Pretium legale (dvSlb) 
vocatur, quod a magistratu civili praesertim circa res ad osmi 
quotidìanum pertinentes per aliquam „taxain*' definiri solei. Qiiiii0> 
facile convenìunt, legale pretium, si quod statutum dt, onaàBO 
servari debere, nisi evidenter iniustum sit. 2. Pretium mJjfHf* 



* De pecunia aniversixn cf. TapareUi L e. n. 957. Say^ Éoon. polii ton. H 
p. 1 sqq. et lib. 1, e. 21. Walter, Naturrecht nnd Politik n. 173 sq. Trenéd»^ 
burg, Natarrecht n. 108. 



De praedpuis Bpeciebns contractaum onerosorom. 225 

arale) dicitur quod a communi hominum iudicio desumìtur. In 
mercio modus pretìum vulgare vero rei valori accommodandi 
*alÌ8sime quidem recto dicitur consistere potissimum in aesti- 
quantitate vlaboris' (latissime accepti), qui ad mercem in 
p ti statu producendam requisitus fuerit, necnon eius 

indine i. Simul tamen idem pretìum vulgare per multì- 

^cem valoris dependentìam a variis socialibus adiunctìs af&citur. 
)e rerum valor, utpote relatìvus, revera dependet : ab inopia 
abundantìa tum rei tum pecuniae, a ratìone vivendi varia in 
: is locis, a multìtudine emptorum et venditorum (Nachfrage und 
il bot), ab expensis, damnis et periculis, quae in transportandis 
ì 'vandis mercibus occurrunt, etc. etc. Quanti igitur res aliqua 
amercio humano valeat , nonnisi consideratis omnibus istis 
ine definiri potest. Verum quemadmodum hominum iudicium 
g *ali eiusmodi consideratione ortum aliquam fiuctuationem 
e solet, ita et pretìum vulgare accurate definitum non est, 
aliquos gradus salva iustitìa admittit. Ideo pretìum vulgare 
m distinguitur summum, medium et infimum. Itaque in rebus, 
taxae publicae non subiacent, per se loquendo vulgare pre- 
intra praedictos limites variabile, utrique contrahenti ex 
insti servandum est. Dicitur ,per se loquendo*; nam ali- 
lo fieri potest, ut commune hominum iudicium integrum rei 
«m, quem prò casu concreto habet, assequi nequeat, utì 
ngit, si res venditori ob specialem rationem cara est vel extra- 
ordinariam utìlitatem aflfert. Tum quidem venditor ratione huius 
spedalis privatìonis (emptorì prìus indicata) maius pretìum iuste 
aligere potest, tale scilicet, quod morali aestimatione sit aequi- 
^ens compensatìo prò bone, quo se ipsum privai. Haec nimirum 
in omni venditione communis est mensura iustitiae. Adverte 
tamen nequaquam a pari rem pluris vendi posse ob aliquam 
rtilitatem vel necessitatem emptoris; alias enim venderet utili- 
tatem, quae sua non est, sed alterius^. Àtque haec de insto 
pretio communis fere doctrina est omnium praecedentium saecu- 
lorum. De opposita opinione complurium recentiorum, qui docent 
fOmne pretìum iustum esse, de quo contrahentes libere con veniunt''. 
J^le quae supra ad n. 242 notata sunt^. 



* S. Thom,, S. theol. 2, 2, q, 77, a. 1. 

' Uberius de hac materia agit Lessius 1. e. 1. 2, e. 21. Gf. etiam 
^wfcuW, Theol. mor. t. I, n. 1116 sq. et n. 1050. 

^•yer, loB naturale. U. 15 



226 Seotio U. Liber IL Caput lY. Artìcnliis 2. § 4. 

248. UI. Locatio et conductio (Mieth- und PachtTei 
contractus, quo quis (locator) rei suae non fungibilis m 
usufructum alteri (conductorì) prò certo pretìo ad temp xm 
Begulas ìustìtìae communes habet cum venditione et 
ad quam suapte natura reduci potest. Quoad rem enim 
non est quam venditio damimi utilis seorsum a dominio di 
Itaque conductor ius habet, ut sìbi tradatur res ad usum in 
per se apta et prò pretio insto; ipso autem obligationem 
suscipit eandem quantum ad substantiam suis sumptib in 
statu aptitudinis conservandi. Quod si nihilominus a 
versis, V. g. sterilitate vel aliis causis, sine culpa locatorìs, 
fructus impediuntur, totum danmum ex stricto quidem im:e 
conductoris est. Aequitas vero, et certis condicionibus etii 
positivum, postulat, ut in eiusmodi eventibus aliqna pars 
remittatur. Geterum, nisi id ipsa conventione vel le i 
exceptum sit, locator rem suam etiam tempore conductio] 
dere, et conductor eam alii sublocare potest, salva utrimq ] 
stipulatione. 

Ad locationem aliquatenus pertinent emphyteuais et feui 
de quibus iam supra (n. 136) breviter dictum est. 

Frequentioris hoc tempore usus est locatio et conductio 
(Arbeits-, Lohnvertrag), i. e. contractus, quo operarius ab ben 
patrono fabrìcae pacta mercede conductus ad certos perfii 
labores suas illi operandi vires locat. Haec locatio id 
prium habet, quod locandi materia sunt non tam laboi i 
quam ipsae vires vitales operarii ad illos praestand coi 
quae suapte natura inseparabili nexu cum humana perso 
cohaerent ; quapropter inalienabilem personae dignitatem in < 
fundata iura et officia naturalia iugiter participant. flui ( 
proprietatis ab utroque contrahente ratio habeatur nec 
ut licite contrahatur. Neutri enim fas est de re subs 
personali similiter ac de rebus seu mercibus pure mata 
arbitrarie disponere. Itaque in hoc genere contractuum non 
vi moralis honestatis sed et lege ìustitiae prohibetur quidqi 
pacti condicionibus humanae personae dignitati repugnat, 
quidquid forte iniqui vel indigni oneris occasione pacti, a i 
indigentia operarii, a potentiore contrahente morali coactii tf' 
torquetur. lustitia quoque mercedis non sine respectu ad eandem 
rationem personae humanae mensuranda est. Hinc generatifl^ 
loquendo merces simpliciter insta non censetur, quae per se BOl^ 



De priteoipuÌ8 specìebas contractumn onerosorum. 227 

ere rationaJbiliter iudicatur ad operarìum prò suo statu et 

L condidone, in qua vivit, honeste sustentandum. Is enim 

li officio tenetur se suosque alere et conservare, ad quod 

ì Deo disponente unum hoc medium necessarium iUi 

} ei scilicet labor, secundum illud: „In sudore vultue tui 

le" (Gen. 3, 19). Ut igitur hoc medium fini suo 

irali providentiali proportionetur, debet ad minimum illum 

m Te ad houeste vivendum necessarium. Fraeterea autem 

pe oae dignitatem suo iure utitur operarìus et lau* 

ter i t, iustis et honestis mediis ab hoc infimo limite iustae 

•4 pi iatim ad uberìorem sui laboris fructum ascendere 

•se co ur, quo scilicet et suae et suorum sorti non solum 

s et futurae securius et copiosius provìdeat. Qua in 

ut svolo succursu et privatim et publice iuvetur inops et 

multitudo, universae socìetatis plurìmum interest^. 

IV. Census seu constitutio annuorum redituum (Renten- 
est pactum onerosum, vi cuius quis annuam pensionem 

m, canonem) ex re fhictifera percipiendi ius acquirit aut 

i rvat. Census vocatur reservativus, quo quis .reservata sibi 

pensione plenum suae rei dominium in alterum transfert; 

ivus, quo rei proprietarius retento eius dominio alteri ius 

; (oonsignat) e bonis suis frugiferis annuam pensionem per- 

i. Si pensio percipitur ex re frugifera stricte dieta, v. g. 

0, mola etc.^ census realis, si autem ex persona frugifera, 

e. ex opera vel industria aliena, ut hodie quidem rarius con- 

pers<malis dicitur. Iste contractus sua indole ad partialem 

il reservativam venditionem reducitur, unde per se illicitus non 

dummodo aequalitas inter datum et acceptum servetur neque 

iud pactum iniustum conexum habeat. Condicio tamen con- 

ì adiuncta, ut census sit ex utraque parte ^redimibilis*', 

naturali per se contraria non videtur^. 

V. Contractus fenebris seu contractus mutui onerosus 
rag, verzinsliches Darlehen), quo quis pecuniae summam 



* De tote hoc argumento vide Encycl. Leonia XIII , Rerum novarum", 
e condieione opificam, d. d. 15 Maii 1801; speciatim p. 61 sq. (ed. Herder). 
i. E. Ptschy Lohnvertrag und gerechter Lohn, in «Stimmen aus Maria-Laach* 
Jl (1897), 22 flqq. 128 sqq. 253 sqq. Ch. Périn, Premiers principes d'Eco- 
lomie politiqne. 2" ed. suivie d'une étude sur le juste salaire d'après l'Ency- 
tVe .Rerum novarum" (1896). ^ Cf. Lessins 1. e. e. 22. 

15* 



228 S®<^tio ^- Li^®^ ^^* ^^P^^ ^' Ariiealiis 2. § 4. 

ea sub condicione alteri tradit, ut is sibi, praeter aeqnal si 
mam (sortem — Kapìtal) reddendam, insuper moderatam 
annuam, quamdiu illa fruitur, retrìbuere teneatur. Haec an 
pensio prò usu pecunìae mutuo datae mutuanti (creditori) : 
buenda fenus vel usura latiore seusu vocatur; arctiore 
sensu nomen usurae (Wucher) ad denotandam pensionem in 
deratam vel iniustam restringitur. 

Porro titulus, ob quem aliquid ultra sortem exigitor, \ 
ipsi mutuo extrinsecus, nimirum: a) damnum mutuanti en 
b) lucrum cessans, e) periculum amittendae sortis, quae si 
pretio aestimari possunt; vel est ipsum mutuum, i. e. ù 
usus pecuniae mutuo datae secundum se consideratos. In ] 
hypothesi vix quìsquam serio dubitaverit eiusmodi con 
per se iustum esse, utpote qui aliud non est qoam o 
mutui manens per se gratuitus adiecta condicione 
generali aestimatione a priori determinatae. Dico «per se', ifli 
nisi pensio sit immoderata et proportionem praestandae indenmif 
tatis excedens. 

251. Longe maior difficultas oritur ex altera hypothesi, 
scilicet prò ipso usu pecuniae, cuius simul dominium ope ] 
transfertur, annua pensio exigitur. Quippe hac sola co 
mutuum ipaum transit in contractum onerosum et pn 
tracfus fenebris audit, qui utrum per se et natura sua cum 
componi possit, vehementer inter graves utrimque auctores 
putatur. Dico ^per se et natura sua^, ratione enim abosus en 
diversimodo illicitum fieri et modo caritati modo iustìtiae co 
rium esse nemo est qui ignoret. 

Itaque id tantum controvertitur, utrum mutuum fendere 
tura sua iustitiae consentiat necne? 

Qui negant — negant autem passim veteres — , ita 
S. Thoma ^ suam sententiam adstruere solent : , Accipere \ 
prò pecunia mutuata est secundum se iniustum, quia venditur 
quod non est ... ad cuius evidentiam sciendum est, quod q 
dam res sunt, quarum usus est ipsarum rerum consumptio, sic: 
vinum ... et triticum. . . . linde in talibus non debet seorsU 
computari usus rei a re ipsa, sed cuicumque conceditur usus, 
hoc ipso conceditur res; et propter hoc in talibus per mutui 
transfertur dominium. Si quis ergo seorsum vellet vendere ' 

1 S. theol. 2, 2, q. 78, a. 1 ; similiter De malo q. 18, a. 4. 



De praecipnis speciebus oontractuam onerosomm. 229 

... et usum vini, venderet eandem rem bis, vel venderet id, 

. non est ; unde manifeste per iniustitiam peccaret Pecunia 

ì principaliter est inventa ad commutationes faciendas, et ita 

ius et principalis pecuniae usus est consumptio sive distractio, 

mdum quod in commutationes expenditur. Et propter hoc 

ium se est illicitum prò usu pecuniae mutuatae accipere 

un, quod dicitur usura.* — Idem ex testimoniis S. Scripturae 

ireteris tum novi Testamenti ^, SS. Patrum * et iuris canonici ^ 

[nant. Ex eiusmodi consensu inuno concludunt hanc sen- 

m dogma esse Ecclesiae catholicae. Verumtamen moderatam 

m (4 vel 5 prò centum), quam lex civilis et conununis 

etiam proborum vulgo approbant, iidem auctores eatenus 

ce ut legitimum admittunt, quatenus illa fere semper per 

lom mutuo extrinsecum iustificari et ideo secundum conunu- 

contingentia per legem civilem ad publicam utilitatem iuste 

3nter permitti queat. Ita et ipsa Romana Sedes ea de re 

iterato respondit, de usura, qualem vulgo leges civiles 

tant, fideles non esse inquietandos, modo parati sint Sanctae 

8 iudicio se subiicere, si quando rem definierit^. Atque ita 

)]n momentum practicum huius controversiae non parum 

1 tur. 

'. jcentioris temporis scriptores multi et graves, prae- 
I imprimis Cardinali de la Luzerne et Mastrofini^ , ad- 



* Vide apnd S, Thomam 1. e. 

' De doctrina SS. Patram cf. Card, de la Luzerne in opere, de quo infra. 
^fUzinger, Die Volkswirtschaft (1895) p. 303 sq. 

* Huc imprimis pertinent Benedicti XIV Constitutio ,Vix pervenit* ad 
^piscopos Italiae (1745) ; necnon canones multorum Conciliorum tam antiquiorum 
musa recentìomm, nt Condili Viennensis (1311), concilii Lateranensis V, quod 
^nóone 5 ita conceptom usurae definit: ,Ea est propria nsorarom interpre- 
taiio, quando videlicet ex usu rei, quae non germinat, nullo labore, nullo 
compia nuUove periculo lucrum foetusque conquiri studetur." 

* Multas eiusmodi ecclesiasticas determinationes vide apud Migne, Cursus 
tkeoL 16, 1065 sqq. 

* Card, de la Luzerne (1738 — 1821) de hac controversia opus edidit tres 
^06 complectens, cui titulus ^Dissertations sur le prèt-d e-commerce* (Dijon 
^%3). In eo qoaestiones, quas auctor successive illustrandas suscipit, ita in 
primo capite praeliminari annuntiantur : (L'usure) , est-elle par son essence 
^ntraire à la loi naturelle? — Est-elle róprouvóe par la loi divine? — Est- 
olle interdite par le droit ecclésiastique ancien? — L*est-elle par le droit ca- 
i^onique nouveau? — Est-elle presente par la doctrine des saints Pères? — 
^'eat-elle par Topinion des Théologiens? — Telles sont les questiona relatives 



230 Se<^o I^- Liber li- C<^pu^ ^* ArtìcaliiB 2. § 4. 

versis illis rationibus nil impediti, contrariam sententiam del 
dere coeperunt, contradum fenebrem secundum se nequaq\ 
iniustum esse docentes; quare inter usuram moderatam lii 
(Zins) et usnram ratione adiunctorum illicitam (Wncher) p 
distinguendum esse monent. Scilicet ad hoc alterum genus 
improbantia testimonia S. Scripturae, SS. Patrum etc. com 
referri posse arbitrantur , quippe quae manifeste sappo it 
nomine mutuo accipi pecuniam nisi ob egestatem vel urgen 
necessitatem ; ex aliena autem egestate per usuram aggra' 
ditescere sane nefas esse. (Huic tamen explicationi opp 
quod secundum litteras encyclicas Benedicti XIV ,Vìx pervi 
liceitas vel illiceitas feneris peti nequit ex egestate vel 
egestate mutuatarìi.) Rationes autem veterum similiter n 
suppositum impugnant. Nempe totum earum robur — ita arga 
— ab imperfecta notione pecuniae desumitur , cuius praprium d 
prihcipalem usum consumptionem esse veteres ab Aristotele didn 
cerant et tamquam certum axioma tenebant. Id bene quidea^ 
si Ule tantum pecuniae usus consideratur, qui antiquitus in roma 
permutationibus erat vulgaris et fere unico notus. Vemm Ino 
nostra aetate illa aestimandae pecuniae ratio nequaquatn obieetivil 
veritati respondet. Vera natura pecuniae et proprius ae primir 
polis eius usus hodie multo magis ex eìus valore morali qua 
ex valore materiali et physicae substantiae inhaerente dimetki 
debet. Hoc modo autem considerata pecunia secundum esse soom 
principale (morale) usu non consumitur, nec proin simpHciter r«i 
fungibilis est, ut vinum et triticum, sed potius vere fructiferaK 



à l'usure proprenient dite (i. e. fenus prò pecunia mutuo data), qoe notn 
(sur le prèt-de-comraerce) uous aménera à traiter/ — strofini (f 1 ^ 
Disputatio de usura (opus octies in Italia prelo recue et e a S. ( 

consultoribus approbatum) ; gallice: „DÌ8cussion sur l'usure*, cu 
vide apud Mitjne, Cursus theol. 16, 1128. 

' Card, de la Luzerne op. cit. tom. I, disseri 1, p. 120: «Eat-il mi • 
quo l'argont soit infécond , commc on le prótend? Il ne s'agit poiat ici 
Targent en lui-mOmc. Co n'est point le metal que Ton prete, o'eat» j« ne ^ 
aerai de le répéter, la raleur quii représente. Il s'agit done de savoir, 
valeur est susceptiblo de s accrottre, et de produire d'antres Talears. Or tT 
il pas évident qu'nne somme emplnyée au commerce oa à d'antrea 
tueux s'accrolt et produit d'autres sommes? Que nona importe dono q 
écn ne puisse pas produire un écu, puisque troia livree peuvent pn » \ 
antrcs livree? Àinsi . . . Targent n'est paa véritablement stèrile.* H 
iam in capite praeliminari p. xxxiii monuerat: ,11 n'j a et il ne peat 71 



De praecipuis speciebns contractuom onerosorum. 231 

revera negari non potest nostra aetate, non per accidens 

piane ordinarie, quemvis sino peculiari difficultate ex pecunia 

Inerari posse quandocumque voluerit, sive mercatura sive 

mnltiplici negotiatione, sive per se sive per alium (societatem 

io etc.). lam vero, qui alteri rem fructiferam prò certa 

)re tradit, una cum dominio rei simul etiam possibilitate illius 

eoUigendi prò eodem tempore se privat. Ergo nisi haec 

li pretio aestimabilis praeter sortis ipsius restitutionem 

eompensetur, non redditur mutuanti aequivalens prò eo, 

se privavit. — Atque ita contractus fenebris analogus est 

n reservativo, de cuius iustitia, si per se spectetur, non am- 

^or. — Eadem sententia similiter eonfirmari solet ex analogia 

«contractu trino'', de quo infra. 

Per nsis utrimque rationibus, quibus gravis haec contro- 
bai ms agebatur, haec merito concludimus: 

i (y> m de contractu fenebri sententia non minus theo- 

retice 8( da quam practice tuia est. 

( um haec nullo morali principio, sed tantum facti per se 
mutabOis diversitate a veterum communi doctrina dissidet. Quare 
Dil impedit, quominus prò diversa aetate ac prò diversi facti hypo- 
ttesi utraque sententia ut vera probari possit. 

Minus feliciter complures theologi et iuris consulti saeculi XVIII ^ 
otramque hanc sententiam ita conciliari posse putàrunt, ut dicerent, 
licei admittatur et admitti debeat naturalis iniustitia contractus 
fenebris, si per se spectatur, eundem tamen practice licitum fieri 
posse interventu legis publicae, qua princeps seu suprema potestas, 
intoitu communìs boni et ne pecunia maneat otiosa, vi „alti do- 
nimii* illum generaliter permittat, excepta solum usura, quae 
.oppressiva" dicitur. Posse enim, aiebant, principem titulo illius 



dosare qae dans le matunm. De ce principe génóralement reconnu il resulto 
foe l'intérèt de tout prèt , autre que le mutunm , n'est pas usnraire. Ce qui 
ODQstìtae le mutunm est la destination de la chose prètée à un empiei de con- 
^ption. Donc tout prdt dont la matière ne doit pas ètre consumée, mais cu 
^estera entière on sera améliorée par Tusage qui en sera fait, n'est pas un 
Q^tanm. . . . Dans ce qu'on appelle vulgairement le prèt d'argent, la chose 
platèe n'est pas Targent, les espèces numóraires, mais ... la vraie matière 
<iii prèt est la somme, la valeur, que les espèces reprèssi " 

^ Non paucos huius opinionis viros doctos recenset F, Zi •, ,1 
^, in quibus rigor moderatus doctrinae Pontificiae circa 
Venetiis 1762. 



232 Sectio II. Liber IL Caput lY. Articalas 2. § 4. 

iuris emìnentis bona societatis secundum eum modum distrìbuen 
quem prò adiunctis iudìcaverìt ad commune bonum requìri, ati 
ita mutuantibus pecunìam instar praemii concedere facoltà 
moderatam usuram legitime percipiendi. Beote sane, sed ea tanti 
condicione, ut prius generale istud „aUum dominium*' princ 
quod absolutismus regius sibi attribuere solebat, dominium scili 
eminenter supra cuncta dominia privata subditorum se exten( 
ex certis iuris publici christiani principiis citra dubium dem 
stretur. Quod quidem nomini opportunius contingeret quam soi 
listis huius temporis, qui in ilio non inunerito legale fundamenti 
sui „collectivismi" agnoscerent \ 

254. VI. Cambium (Wechsel) est contractus de permutanda p^ 
cunia prò pecunia. Potest enim et ipsa pecunia tamqui x 

considerari, atque ita multiplicis permutationis ac nego 
obiectum esse òolet, cum aliquo titulo lucri per se non in 
Cambium distinguunt: manuale, locale et mioctum, prout pec 
praesens cum praesente, i. e. una species pecuniae prò aitera, 
nummi aurei prò argenteis, vel absens cum absente, i. e. m< 
tibus litteris fidem facientibus alibi solvenda, vel praesens 
absente permutatur, i. e. si pecunia praesens accipitur aat 
ut in loco distanti mediantibus litteris reddatur aut redpia 
Ne autem lucrum, quod campsor (Wechsler, Wechsela 
sibi stipulatur, ad iniustam usuram degeneret, necesse ut 
ratione operae, quae impenditur, vel ratione sumptus i i 

cessantis etc. inter datum et acceptum proportio servetur. \ 
pactum inter negotiatores praesertim quotidiano usui et mi ( 
commodo est. Porro ipsae litterae campsoriae (german < 
„ Wechsel" vulgo nuncupatae), quae assecuratam obliga \ 

^ Praeter Bcriptores ìam citatos de tota hac materia Incolenter m 

runt: Funk, Zins und Wucher, eine moraltheologische AbhaDdli . 6< 

rQcksichtigung des gegenw&rtigen Standes der Gnitar und der StMiisw 
schaften. Tflbìngon 1868. LehmkuM, Zins und Wucher vor dem Rieh 
der Kircbe und der Vemunft, in ,Stimmen aoB Marìa-Laach* XYl (itfYH 
Pet, Reichensperyery Die Zins- und Wucherfrage. Berlin 1879. Caikrtin, 
philosophie (ed. 3 1899) II, 847 sqq. Eatzinger, Die Volkswirtachi 
aittlichen Grundlagen (1895) cap. 5: .Wucher und Zina*, p. 251— . à 
plissima de eodera argumento discussionum et conclusionnm materia 
retica et historica quam practica et casuistica collecta exatat in o] qui 
▼olnminum sub finem saeculi XVIII mandato Cardinalis éU NooiUm, arci 
•pÌBcopi parisiensis, edito, quod inscrìbitur: .Confórenoea ecdésÌMtìqaM i 
Paria sur Vnsure et la reatitution. ed. 2 1775. 



De praecipuìs speciebus contractaum onerosorom. 233 

e ei, qui eas exhibuerit, cei*to tempore et loco persol- 
je attestantur, iterum multipliciter permutali aut pretio 
^ immo in commercio non raro instar pecuniae adhiberi solent. 
et ius positivum specialibus cautelis ac determinationibus 

)lrecht) hoc commercii genus prosequitur. 

Vn. Varia negotiatio de syngnaphis publicis (Handel mit Staats- 

"en). Syngraphae ius publica fide obsignatum repraesentant 

idi annuam pensionem (usuram) de certa pecuniae summa 

licae in publicos usus creditae. Qua tales igitur non solum 

pecuniae valorem habent, verum etiam tamquam merces 

ìiÌB cuiusdam et multiplicis mercaturae occasionem praebent. 

earum hodie publicae nundinae exstant (Bursae, Bdrsen), 

bus onmium fere gentium syngraphae venales habentur. 

earundem pretium vulgare (Curs, Marktpreis), prò rerum 

UTun adiunctis in dies mutabilis, secundum £re*quentiam ven- 

m vel emptorum determinari solet. Omnia haec negotia 

se ad contractum emptionis et vcnditionis reduci possunt, 

condicionibus subiacent; quae si neglegantur, iustitia eo 

ius violari potest, quo facilius tum lucra tum damna, quae 

gunt, ad immensam magnitudinem crescant. Ceterum 

oegotiationis complures formae, quas lucrandi industria sug- 

in usum deductae sunt, quae nequaquam omnes per se 

sunt vel suspicione carent. 

Vili. Sponsio, sors et ludus. Sponsio (Wette) dicitur 

im, quo duo vel plures de ventate eventuve incerto dissen- 

es certum pretium se soluturos esse in favorem illius, qui 

atem fuerit assecutus, promittunt. Sors hoc loco pactum 

>tat, vi cuius alterna contrahentium obligatio aut iuris adeptio 

incerto fortunae casui determinanda committitur. Ludus denique 

contractus est ad animi oblectationem iniri solitus, quo a collu- 

dentibus pretium constituitur certaminis victori cessurum. Singulae 

istaeformae contrahendi, quamvis multiplici periculo non carent, 

per se tamen nil continent iustitiae contrarium, quamdiu servatur 

aequàlUas condicionis, qua fit, ut, qui omnino nequit perdere, ne- 

qneat iuste lucrari ^. 

Ad eandem classem contractuum («aleam continentes' vulgo 
dicuntur) praeterea aliquatenus referri possunt: 1. Emptio 



^ Cf. de Lugo, De iust. et iare disp. 31. 



234 Sectio n. Liber IL Caput IV. ArtìcnloB 2. § 5. 

(GlUckskauf) , qua certo pretio emitnr res adhuc inee: q 
alius acquirere sperat. 2. OUa fortunae (GlUckshafen), i 
quo prò certo pretio emitur ius extrahendi schedi a cmn 
lucri ex magno schedarum numero, quarum alìae wìbSl, aliae en 
aliae magna lucra continent. Forma tantum ab illa dii t 
teria*^, qua certa pecuniae sumipa a pluribus confertur ( 
ut per sortem definìatur quid quilibet ex lucris prop Ids \ 
an vero suae symbolae iacturam patiatur. 3. lAcUatìo (i 
seu species venditionis extraordinariae , qua res yel re 
lectio plus offerenti distrahitur. ^Aleam* continet < 
quod emptorum aemulationi incertae pretium i 
mittitur. Nulla ex bis speciebus per se contra iustitiam 
dummodo proportio aequalitatis in contractibus oneroais 
servetur. Ideo v. g. licitatio iniustitia non vacaret, si vel 
de insto pretio deprimendo inter se convenirent, vel i 
iUud supra modum augendum sibi emptores simulantes 

257. IX. Cautio vocatur pactum aliquod subsidiarinm 
cessorium, quo quis alterum de praestatìone debiti secar n 
Eius species sunt: 

1. Fideiiussio (Biirgschaft), seu contractus, quo torti ì 
(gratis vel pretio) se obstringit ad obligationem debito] in 
dam, si cam debitor ipse non impleret. Nisi de ce: » 
conventum sit, fideiiussor ad solutionem non tenetur, 
debitor solvendo sit impar. Similiter nisi in contracta expi 
census mentio facta sit, tantum ad summam principalem 
gasse censetur^. 

2. Oppigneratio (Verpfàndung), i. e. pactum, quo bitoi 
ditori in securitatem solutionis obiectum aliquod suffi< 

ita obligat, ut, si solutio deficeret, ex eo illi satisfiat. Si o 
oppigneratum creditori possidendum traditur, quod vulgo ffl 
rebus mobilibus, vocatur pignus (Pfand, Handpfand); ai 
non in possessionem traditur, ut fieri solet de rebus immo 
hypotheca (Grundpfand) appellatur. Creditor ius non 
usum vel usufructum pignoris, nisi specialis ea de re con' 
(anticlu*esis) cum debitore facta sit. Quod si conventum sit, 
intra certum tempus debitum solutum non fùerit, pignus v€ 
(^ pactum commissorium*), creditor ex eius pretio se in< 

* De LugOj De iust. et iure disp. 32, sect. 1. 



De contractibns societatis. 235 

:e pote8t, sed quod residuum faerit, debitori restituere 
or ^. 

3. Assecuratio seu contractus, quo quis (gratuito vel prò 
pretio) periculum rei alienae in se suscipit, cum obligatione 
compensandi, si perierit. Pretium quod exigitur, debet pro- 
io i periculo quod suseipitur. Ideo ut contractus hic (qua 
3 i) iustitiae congruat, necesse est, ut rei eventus, in 
p culum fundatur, sit utrique parti incertus. — Specialis 
ma i jurationis est praestatio obsidis, quae in iure publico 
securi m contractus publici praesertim inter belli duces vel 
itates bellum gerentes locum habere poteste. 

X. Transadio (Vergleich) est contractus, quo partes inter 

litìgantes ad causam finiendam mutuo alieni parti sui iuris 

i prò certo pretio renuntiant. Qui sibi conscius est causae 

ae, ncque licite de ea transigere potest. Requiritur insuper, 

transigens potestatem habeat iuri suo cedendi. 

Nota. De reliquia nonnullis contrahendi modis et de condicionibus 
US positivum variis contractuum speciebus adiectis adi manualia iuris. 

§ 5. De contractibns societatis. 

Praeter societates per naturae fines et ordinem necessarias 

3 quibus alias disseruimus) tot insuper variae societates liberae 

possunt, quot dantur fines particulares honesti mediis socia- 

us ab hominibus prosequendi. Porro in omnibus societatibus, 

naturalibus et necessariis, sive in individuo efiformandis sive 

is ordinandis, humana libertas ope iuris contrahendi multi- 

iciter concurrit, sed aliter in necessariis, aliter in liberis : in illis 

io ut naturae instrumentum vel ministra, ut causa con- 

ans vd occasionalis ; in bis vero ut causa proprie efficiens, 

et media suo arbitrio quamvis secundum directionem ratio- 

urae eligens et determinans. Itaque liberarum societatum 

se (secluso speciali religionis vinculo, v. g. voto religioso) 

um est, ut nonnisi contractibus fundentur et consistant; et 

isti genuino sensu ^contractus sociales" dici possunt. 
Porro hi contractus varii sunt prò varia natura et vario fine, 
itti societati constituendae praefigitur, puta vel quaestus com- 
Mm faciendus, vel finis moralis, beneficus, litterarius etc. pro- 



* De Lugo 1. e. sect. 2. ^ ^jj^ ^jgp 31^ gect. 7. 



236 Sectio II. Liber II. Caput IV. ÀrtdcaluB 2. § 5. 

sequendus. Bine modo ipsas personas sociandas earumque o 
modo rerum communem admìnistrationem et condominii rati 
modo communem dìrectionem eiusque leges magìa respìdunt, 
ad tempus definitum, modo ad indefinìtum contrahuntur etc 
Atque ita quidem oriatur necesse est speciale aliquo 
privatarum societatum (Privatgesellschaftsrecht) S quod intn 
bitum universi „iuris socialis privati* haud exiguum locui 
cupat. Per se igitur rerum series exigeret, ut de eo quoq 
loco speciali capite agatur, quo nimirum varìi modi appli 
contractus ad societates privatas earumque formas hac s 
magis usitatas singillatim illustrentur. 

260. Verum quoniam haec privati iuris socialis pars fere 
specialibus normis iuris positivi constituitur, nonnae aub 
rales, quae illi conveniunt, quatenus a iuris natura prìn 
depromuntur, facili accommodatione partim ex u coi 
tuum partim ex iis ipsis colligi possunt, quae supra si^ 
societate universim sive de societatibus naturalibus in 
dieta sunt: superfluae rerum multitudini brevitatem praefer 
Propterea ex multis panca, quae vel per se vel ratione ce 
miao socialis maioris et generalioris momenti esse videntur 
loco subiecisse sufficiat. 

261. I. Contractus societatis strictiore sensu acceptus 
ciatio (Gesellschaftsvertrag , Association) a contractibus i 
onerosis nonnisi extensione et compositione differt ac per 
dem varios fines admittit, plerumque autem quciestum com 
prò fine habet. Hoc sensu definiri potest: pactum, quo du 
plures ad communem quaestum bona vel operas contrìbuen 
invicem ea lege promittunt, ut damna aeque ac lucra sint 
munia. Quodsi haec aequalium partium condicio non sen 
contractus a iustitia deficit, nisi fors alterutra pars liberalite 
ad aequalitatem expresse renuntiaverit. Dico , expresse'; 
enim voluntas in pactis per se onerosis praesumi neqi 
potest 2. 

262. n. Ex associatione resultat contractus, qui vulgo „tr 
appellatur, si illa adiunctum habet l"" pactum assecuratioì 

^ Cf. V. Moy de Sons, Philosophie dea Rechts aos katholischem 
punkte I, 153—163. 

* Cf. de Lugo 1. e. disp. 30. 



De contraciibos societatis. 237 

cet sociorum unus periculum sortis in se suscipit ea condi- 
, ut lucri quod speratur maior pars (v. g. 2/g) ipsi con- 
.t; 2** pactum venditionis lucri spe possessi, quo is, qui prò 
uitate suae sortis maiorem lucri partem alteri iam cessit, 
per iufl ad reliquam lucri partem incertam in alium transfert 
} pretio certo proportionaliter minore. Contractus ita compo- 
ae in suis partibus neque ex eai*um coniunctione per se 
OS i seri potest. Nam et periculum sortis et spes lucri 
3 pretio aestimari possunt, neque aequalitas communioque 
mi et lucri per se turbatur, id quod ex ipsis mutuis compen- 
bonibus apparet. Merito propterea ab analogia huius pacti in 
vorem quoque contractus fenebris argumentum petitur^. Ce- 
rimi periculosum illud esse atque inter homines avaros vel frau- 
x)s facile ad palliatam quandam iniustam usuram degenerare, 
) est, qui non sentiat. 

m. Associatio anonyma (Actiengesellschaft — société ano- 

). Hoc nomine generatim intellegi solet associatio, cuius 

la membra non personali inter se socialis cooperationis vin- 

, sed tantum ratione certae partis, quam quisque ad for- 

im communem sortem activam (Actienkapital) de suo con- 

illius finem materialiter participant, neque tamen ullam per- 

lem obligationem (Haftbarkeit) ultra periculum partis a se 

ìbutae incurrunt^. Itaque per se non tam associatio per- 

am quam pecuniae productivae consortium (Kapitalgenossen- 

aft) dicenda est, quapropter non sine legis fictione iuridicam 

anam repraesentare potest. Praeterea, quod practice magni 

Qenti est, a proprie dieta associatione eo etiam dififert, quod, 

i in hac singuli associationi respectu debitorum societatis illi- 

oitata obligatione tenentur, in illa singulorum obligatio limitata 

»t ad solam partem sortis a se coUatam (Einlagekapital). — 

Est haec forma associationis , quamquam antiquiora quaedam 

praeludia habuit, prò tota sua indole modernae originis, a dilatato 

primum ambitu intemationalis commercii erta, dein a multiplici 

bmanae industriae evolutione et immensa expansione hac aetate 

^ Hoc argomento copiose iam usua est Card, de la Luzeme, DissertatioDs 
^ le prèt-de-commerce tom. I , chap. préliminaire p. xxxvii sqq. et chap. 1, 
^ 3, p. 56 : ,Preuve tiróe de ce que le prèt-de-commerce est un vrai contrat 
i« aociété, et de la légitimité des ,trois contrats*". 

* Cf. „Staatslexikon** (der GSrres-Gesellschaft) et „Rechtslexikon von Fr, 
^' Mzindarfj^, art. Actie, Actiengesellschaft. 



238 Sectio IL Liber IL Caput IV. Artìcnlos 2. § 5. 

latissìme in usum deducta. Ita moderni ycapitalìami' indii; 
Comes facta est eiusque in societatem demerita lum minai 
merita participat \ Nimirum ubicumque viri privati sive ad 
tatem publicam sive ad quaestum proprìum magna moliui o 
mediis prìvatis complenda, quae fortunae vires unius vel p^ e 
transcendunt, v. g. viam ferratam, eiusmodi assodatio «capitalisl 
praeeuntibus viris, quorum imprimis interest, fundari solet. 

Ad hoc ante omnia magnitudo comparandae sortìs < 
minata sit oportet, quae dein in aequales partes seu titulos 
valoris (Action — actions — shares) divìditur, v. g. 500 
1000 marcarum. Quicumque unum aut plures titulos pe 
valore acquirit, eo ipso fit membrum consortii cum iure j 
pandi prò rata de futuris fructibus totius sortis. Interim 
tituli non secus ac aliae valorum syngraphae vendi et ob 
commercii fieri possunt, quorum pretium in permutatione 
crescere modo diminui contingit, sive prò maiore vel minore 
redituum ex sorte percipiendorum , sive prò maiore vel mi 
fiducia in soliditatem commum's administrationis. Ceterum 
timo erecta et publica agnitione munita eiusmodi societas ti 
censori non potest, quamdiu prò suis particularìbus condicii 
et statutis per organa gubernii probata et admissa vel fa 
publicis ìnscripta non fuerit. Et sane eo maiore vigilan 
legum cautela in hac re opus esse intellegitur, quo maius ] 
culum sortis sive per incurìam sive per fraudulentam dissipa 
amittendae ex defectu solidaris obligationis singulorum 
negotiis praepositorum) oriatur necesse est; praesertim siii 
ad alliciendos emptores titulorum horumque pretium in a 
tiene hominum augendum, operis, cui exsequendo sors destii 
abundans futura fertilitas in foliis publicis iactatur aut J 
rationibus exaggeratur. 

Ad perfectam reddendam securìtatem saepenumero ne 
quidem legalis organizatio sufficit, qua associationes anon] 
generatim constìtuì solent. Namque rebus communibus ger 
plerumque triplex organum praeest gradu distinctum: pri 
est aliquod directorium, fungens munere administrationis (« 
stand ''), cuius membra ex ipsis possessorìbus titulorum 
solent; alterurn, gradu superius, aliquod consilium, cuius < 
ministrationi invigilare (Aufsichtsrath) ; tertium et gradu suprei 

1 Cf. Ratzinger, Die Volkswirteohaft (1895) p. 426 sqq. 



De conixactibus societatis. 239 

nomine ambo inferiora suo officio fungi censentur, est gene- 

congregatio titulos possidentium (Generalversammlung der 
donare), quae statis temporibus convocatur ad exigendam ra- 
lem administratìonis et statum rerum cognoscendum. Ita qui- 
Q generatim, quamquam non sine quadam modificatone formae 
san intemae, prò varia legum cautione placita apud varias 
ies. 

Ut ex dictis satis per se liquet, in hoc genere associationis 

iustitìae condicionem pertinet, ut quicumque libere tali con- 

rtio suas pecunias confidere aut secus illi se obligare volunt, 

antecessum non ignorent perictdum, cui se spe lucri exponunt, 

e artificiose circa illud in errorem inducantur. 



Sectio tertia. 
Ins sociale pablicnm. 



Prologus- 

264. lus sociale publicum generalissime acceptum da 
stinguitur : alterum ecclesiasticum, alterum civUe. De hoc solo 
agere hìc nobis propositum est; dicimus ^directe", quia, ut 
dem indirecte ìUius quoque ratio habeatur, realis et 1 
veritas ab omni sincera philosophia deposcit. 

Porro ius civile publicum, quatenus iurìs naturalis 
constituit, in scrutandis ac definiendis iis hominmn offic 
ribus versatur, quae secundum rectum naturae ordinem 
societate atque inde manantibus relationibus fdndantar. I 
autem generis istae relationes distinguuntur: aliae, qi 
organismo intemae seu inunanentes sunt ad eiusque vd 
tionem vel vitalitatem pertinent; aliae, quae eidem ut 
morali extrinsecus conveniunt eamque aliis similib co 
publicis coordinant. Hinc et ius publicum civile aliud 
(Staatsrecht) aliud externum seu intematUmale (VòU 
stinguimus. Atque ita materia huiue sectionis sua sp< 
lihros dividitur. 

Neque vero omnes illas quaestiones bue pertinere 
est, quae vulgo iurìs publici nomine recensentor, otp s 
magna parte non tam in necessario naturae ordine q 
positivis hominum institutis nituntur. Quapropter ( 
positivi proprìum argumentum excurramus, quantum x 
pliciter commixta patitur, ad naturalia et communia In 
litici delineamenta ipso proposito nostro restrini 



De origine sooietatìs civilis. 241 

Liber primus. 

lus civile publicum internum. 

Caput I. 

Fundamenta physiologica iuris civilis publici. 

Ad investigandas normas, quibus singuli homin^s quoad 

idualem exsistentiam et activitatem confonnari debeant, ut 

tales recte ordinati secundum legem aetemam censeri possint, 

nthropologia cum iugi respectu ad universam cosmologiam 

si sumus. Similiter ut cognoscamus, quid idem rectus rerum 

circa publicam hominum societatem, sive recte constituendam 

recte gubemaudam, exigat, ab anthropologia quasi sociali, 

a physiologia ipsius publicae socidatis, proficiscendum est, ita 

Q ut eius quoque respectum ad universalem rerum ordiuem 

uam neglegamus. Et vero in hac ipsa inquisitione funda- 

italem omnino partem huius tractatus contineri nemo est qui 

intellegat. Nequicquam profecto vel verae publicae felicitatis 

ciones vel publicae iustitiae et rectitudinis leges definire 

npserit, quicumque genuinam publicae societatis ideam in 

)ms ordine fundatam penitus ignoret. Hanc igìtur e suis 

ti haurire et contra errorum fallacias stabilire prae ce- 

8 ] esse est. Genuina autem cuiusque rei idea proxime a 

cto eius fine, finis vero ab eius natura, haec demum a na- 

t constitutione et origine maxime cognoscitur. 

Articnlus 1. 

De origine societatis civilis. 

Communem quidem societatis civilis descrìptionem , qua 
ab onmi alio coetu distinguatur, iam supra (P. I, n. 415 sqq.) 
ibatam habes. Quae in specie de eius origine ibidem di 
t, id certe commonstrant eidem non solum qualemcumc 
oricam formam, qua et artis humanae opera non ent, 
i nominis naturam, i. e. nativam essentiam cerio 
'datam ìnditam esse. Hanc ipsam naturam accu 
examinare in praesenti propositum est, id quod non 
fit quam in ipsam eius nativitatem seu o] 
indagando. 

Xeyer, Ins naturale. H. 16 



242 Sectio m. Liber I. Caput L Artìoulns 1. § 1. 

Duplici autem modo de origine societatis cìvilìs quaeri 
est: 1. scrutando causas et vias, quibus experientia tesi 
mines ad eiusmodi maiores sociales coetus sub potestate s 
suprema uniri solent; 2. indagando causas et modos, quibus ; 
coetus ita cum iuris effectu orti sint, ut iis hominum lib 
obstricta censori debeat. Illud historicam, hoc phUosophicam 
dicam) originem civitatis denotat. 

§ 1. De origine historica. 

267. Omnes fere, ut iam alias monuimus, hodie conseni 
tum statum naturae primitivurn, in quo genus humanum olim 
civili nexu expers vixerit, tum padum sociale in sensu Rouss 
vel Hobbesii, quo ille status in statum civilem transforn 
fiierit, historice merum et inane figmentum esse. Cionsen 
pariter, non solum ab ipsis incunabilis generis humanì vitae e 
instituta coepisse, sed cum eodem deinde etiam per omnem 
culorum decursum et ubique terrarum propagata fùisse. 1 
id solum reliquum est, ut in modos et causas proximas accn 
inquiramus, quae ad effectum tam constantem producendum 
spiraverint. Talium autem magna varietas est, id qnod ^ 
patet, quod variae civiles societates, etsi specie pu 
tamen individuantibus et historice plurimum différant. 

A. Dooiuntnift hisiorìM. 

268. Generis humani eiusque successivae evolatìonis histc 
scrutanti haec imprìmis documenta prae ceterìs notanda 
offerunt: 

1. Totum genus humanum e sinu unius primaevae / 
divinitus organice constitutae descendit. Hac historica ventate, < 
S. Scriptura testatur et scientia physiologica confirmat, non < 
alia gravior et ad intellegendam humanam sodetatem fe< 

2. Sed postquam, eadem sacra historia teste» imi 
sua defectione a lege divini conditoris supremi i 
vinculum omnis recti ordinis creaturarum disru] iint, i 
erat, ut vel in ipso principio humanae societatis oi » qi 
socialis, qui iustitia et caritate nititur, cruento invi( se 
divelleretur. 

3. TaUs humana natura, de se quidem ad am ra 
et socialem ordinem inclinata, sed morali perti 



De orìgine socletatis civilìs. — De orìgine historìca. 243 

qaam tristis hereditas in omnes posteros transiit, medelam 
initus in Chrìsto acceptura. 

4. Cain sceleris sui conscientia infelix ab organica primaevae 
iliae unitate et ,a facie Domini*' profugus discessit, factus 
ens numerosissimae gentis. De ipso legimus: «Aedificavit ci- 
•tem vocavitque nomen eius ex nomine filii sui Henoch'' (Gen. 

t, 17). Ex posteris Henoch autem inter alios commemorantur: 

jL teck, qui accepit duas uxores" et homicidii reum se fatetur, 

tres filii, „Jàbél, qui fùit pater habitantium in tentoriis 

le pastorum*; „Jubàl, qui fuit pater canentium cithara et 

no* ; et , Tuhalcain, qui fuit malleator et faber in cuncta opera 

j et ferri" (ibid. 19—24). 

5. De reliqua propagine Adam per generationem Seth eiusque 
Enos, qui «coepit invocare nomen Domini", usque ad dilu- 
n nulla explicita mentio exstat fundatae alieuius civitatis. 

1 tamen mentionem ìmplicitam, si a similibus causis ad 

effectus concludere licet. Spoetata nempe longaeva aetate 
rum illorum patrum familias, qua per multas filiorum ge- 
tiones vivebant superstites, — spectaito sociali influxu pa- 
dignitatis et cohaesionis moralis vinculo, quo naturaliter 
et organico posterorum multitudo in vicinis sedibus cohabitans 
dnciebatur, — spoetata dein successiva locali extensione 
muni lego propaginis, qua per varia inter se coordinata 
ira diffundebatur: prò certo habendum est, non solum Adamum, 
aetatem 930 annorum attigit, primum numerosae gentis prin- 
e» factum esse, sed et passim tribus et patriarchales com- 
»tes, plus minusve independentes et secundum familiae ana- 
i organico constitutas, illa etiam periodo exstitisse. Cen- 
ar haec conclusio, quod in similibus adiunctis post diluvium 
id revera evenisse videmus. 

289. 6. Dolete per undas diluvii universo genere, excepta 
sola familia Noe, qui „vir iustus et perfectus fuit in generatio- 
mbus suis, cum Dee ambula vit*, denuo ab hac una stirpe tota 
deinceps generationum series originem sumpsit. Et sacra quidem 
historia singillatim eius filios Sem, Cham et lapheth eorumque ge- 
nerationes recensendo subdit: „Hae familiae Noe secnnàum populos 
et natùmes suas. Ab bis divisae sunt gentes post diluvium*. De 
ffliis autem lapheth in specie dicitur: „ Ab bis divisae sunt insulae 
gentium in regionibus suis, unusquisque secundum linguam auam^ 

16» 



244 Sectio in. Liber I. Caput I. Articulus 1. § 1. 

et famUias suas in nationibus suis*^ (Gen. e. 10). Verun 
primitus filii Adam, ita et filii Noe iterum sorte inter se di 
e communi stirpe prodibant, nimirum Sem et lapheth cmn 
dictione, Cham autem (in filio suo Chanaan) cum prophetica 
dictione paterna : «Maledictus Chanaan, servus servorom er 
tribus suis/ Igitur quodammodo similiter ac olim Gain in fai 
Adami, ita Cham in hanc alteram originarìam familiam, pec 
contra sanctitatem ordinis socialis, peculiarem calamitatem 
lem tamquam poenam sibi hereditariam invexit. 

270. 7. Porro discimus quoque, qua ratione separatio 
tium facta sit. Ab initio nimirum erat «terra labii unius'. 
linguae unitas simul cum unitate orìginis patemaeque tradì 
fortissimum socialis cohaesionis vinculum erat et celerem g 
diffusionem divinitus tunc intentam praepediebaL Acce 
superba ambitio magna et admiranda perficiendì opera, co 
scilicet in unum coetum tot familiarum virìbus. Ut nihilo 
mox in varias terrae plagas dispergerentur, et quidem secu 
familias et nationes sub diverso coelo et diversis extemi 
iunctis varios gentium coetus formaturi, providus Deus op< 
fusionis linguarum eflfecit. Successu temporis inter ipsa n 
eiusdem generis aut familiae iugiter novae separationes ori 
tur, modo ob penuriam alimentorum prò maiore numero a 
tantium, modo occasione rixarum et collisionis iurium. (Cf. 
e. 13 et 36.) 

271. 8. Deinceps populos communi historìa et constitu 
ceteris distinctos plerumque a communi fundatore simul et 
cipe denominarì videmus, ut v. g. Assyrios ab Assur. 

272. 9. Tamquam prima exordia civilium societatum ap] 
independentes familiae, pluribus generationibus auctae sii 
extraneis hominibus sub ipsarum l)rotectione receptìs di 
et sub senioris patris familias regimine (immo plerumque 
sacerdotio) communiter degentes. Huius rei specimìna in ff 
patriarcharum, praesertim Abrahae, babemus. 

273. 10. Evolutio autem familiae in coetum proprie etri 
faventibus adiunctis, in maiorem etiam civitatem aut re) 
similiter transformatio potestatis domesticae in principatum 
cum multis et variis modis, historìa docente, fiebat: 

a) In iis familiis independentibus , quae vivebant et dì 
bant agrìcultura, id quod prìmitus plerumque factum esse vid 



De orìgine societatis civilis. — De orìgine historìca. 245 

itas domestica tam arcte statini a suo principio cum iure 

rietatis agrorum (dominio fundorum) conectebatur , ut frac- 

\ deinceps utrumque fere confunderetur. Ideo et utrumque 

nunes vicissitudines tum dilatationis tum hereditariae trans- 

onis secundum morem primogeniturae habebat. Inde quoque 

plex occasio recipiendi homines extraneos sive ad servitia 

^e protectionis gratia. Hinc principatus, in quibus hic modus 

larìus praevalebat, vulgo «patrimoniales'' vocahtur. 

b) Aliae familiae, vel per se debiliores et minus indepen- 

; vel externis periculis, v. g. bestiarum incursibus, magis 

tae vel instinctu sociali vividiore adductae, in construenda 

a confluebant, potentioris ducis vel fundatoris protedionem 

erendo aut confoederatione illi sese iungendo. Sic Lot disce- 

ab avunculo suo Abram in oppido Sodomorum (sub «rege*^ 

ditionis) sedem figebat. 
e) Non raro etiam familiarum duces, heroica indole et fer- 
ie insignes, vel facinorum tumultu magis quam pacis quiete 
iu< I, paulatim sibi adiunctis similium studiorum hominibus 
d bubus, principatus militares fundarunt. Huius formae ve- 
rni mox a diluvio in Nemrod apparet. 
d) Neque ansa deesse poterat bellorum inter vicinos tribuum 
s, unde victores spoliis ditionem suam dilatarent, etiam ho- 
18 in servitutem redactis (Gen. 14). Communia pericula 
<^io quoque fiebant confoederationum (ibid.) ; inaequalis potentia 
foederatorum iterum favebat dominationi unius, cui vel 
Qte et morali attractione praevalentis potentiae vel necessitate 
ui paulatim subdebantur. Dynastarum matrimonia titulos 
hereditarii et similes effectus produxerunt. 
His variis modis et causis, plus minusve cooperantibus, ve- 
ti lege ordinaria fere omnia malora regna ex praeexsisten- 
)us prìncipatibus et regnis minorìbus paulatim coaluisse historìa 
pulorum usque ad recentiora tempora confirmat. 

4 11. Singularem et prae ceteris pure nationalem ex una 
irpe evolutionem nactus est populus Israel, sub Moysis ductu 
eocratice constitutus, regimine et religione unus, sed in se tri- 
varietate numquam permixta organico distinctus. 

'5. 12. In prima periodo evolutionis generis humani nuUum 
estigium apparet civitatis vel reipublicae ex libera associatione 
t condicto multitudinis hominum aequalium et independentium 



246 Sectio UL Liber I. Caput I. Articiiliis 1. | 1. 2. 

constitutae; raro quidem id evenit aetatìbus recentioribus, 
quasi per exceptìonem, ob particularìa adiuncta, quibos i 
siva organica evolutio excludebatur , sicut in nonnollis S 
Americae per immigrationem fundatìs, v. g. California » a< 
videtur. Ex bis omnibus simul consideratis per eompendii 
unt hae 

B. Oonduionos hiftorìoo-pbiloMfliioM. 

276. I. Causae, quae historìce ad formandam sodetatem 
vilem concurrerunt , ad quattuor classes praecipue revocari 
sunt. Sunt enim 

1. Causae immediate naturales, i. e. in essentiali na 
socìalis condicione fundatae. Huc pertìnent unitas orìgii 
naturae; familia organice et naturaliter constituta sub ] 
paterna; eius organica dilatatio sub influxu et ad similiti 
ipsius constitutionis domesticae, simul cum iure proprietà 
reditario et cum fortissimo vinculo sanguinis, quod eiuadem 8 
familias inter se et communi principio coniungit^. 

2. Causae mediate seu remote naturales, quae mediante .di 
rali ratione'', ut verbo utar S. Thomae^, scilicet rationali < 
ob necessitatem vel opportunitatem communiter agnitam, 
effectus naturae consentaneos producunt^. Huc generatim 
illi morales influxus referri possunt, qui ex reali inaequalitatc 
minum, familiarum, tribuum, ceteroquin philosophice aequ 
proxime oriuntur et vel spontaneam clientelam, subiectionem, 
vitutem egentium àc debilium sub patrocinio et ductu potentìor 
vel illorum inter se associationem inducunt. 

3. Causae pseudo-naturales, quae ex naturae humanae orìgiDafi 
lapsu et inde vìtiata appetituum inclinatione proveniunt, et qoidem 



' Ubicamqae hic modus orìgìnis historìce praevalnit, fon qiuM n- 
giminis monarchicam orìginariam fuisse videmus. Hino et S. l'i U 

mentano ad Aristot, Polit. I lect. 1 observat: «Quia ex lìc 

constituta est vicinia, ex hoc processiti quod a principio q slibel i i* 

gebatur a regc. . . . Quia omnia domus regitur ab aliquo i iq , 

a patrefamilias reguntur filii. £t exinde contingit, quod ( tota ▼ìcmii 

quae erat constituta ex consanguineis, rcgebatur propter cogu mom ab alìqM 
qui erat principalis in cognatione, sicut civitas regitur a rege. ... i 
patet, quod regimen regìa super civitatem vel gentem proceant a i 
antiquioris in domo vel vico* * S. theol. 2, 2, q. 57, a. 2 et 8. 

' Ex bis potissimum oritur iJlud ius, quod apud veterea «ina 
apud recentiores ,ius naturale latius dictum vocari aolet*. (Gf. n. 178.) 



De orìgine socìetatis civilis. — De orìgine philosophica. 247 

un partim immediate et necessitate passiva, partim mediate et 
tate adiva seu mediante hominum arbitrio. Per illam 
pe moralem ruinam, praeter iacturam prìmaevae supematuralis 
tatis, tum poenales vitae humanae difficultates et aerumnae 
I ae indigentiae sociales in immensum auctae et multi- 
ae, tum perversi multorum hominum appetitus ambitionis, 
ftritiae etc. in detrimentum pacis, iustitiae et prìvatae liber- 
ta corroborati sunt. In hoc naturae socialis malo historica 
lutio potestatis publicae secundum indolem suam coercitivam 
1 ex parte fundarì videtur. 

4. Causae speciali modo providentiales , quibus annumeramus 
mis facta biblica peculiarìs divinae interventionis. 

177. n. Efficacia, quae a causis primae et secundae classis ha- 
r, suapte natura ad ipsum esse et ad constitutiva essentialia 

m societatis, quae autem a causis tertiae et quartae classis 
idit, ad eius accidentales historicas formas praecipue refertur, 

m. Ita secundum orìginem historìcam organismus socie- 

civilis partim est opus naturae omne humanum consilium 

'enientis, partim humanae libertatis sub influxu morali na- 

(tam rectae quam vitiatae). Eo ipso autem censori debet 

simul opus divinae providentiae, quae mediante natura et libertate 

les humanas ad sapientissimos suos fines dirigere, non raro etiam 

speciali interventu disponere voluit. 

Huic triplici originali elemento triplex civitatis indoles hi- 
storica respondet: organismi naturalis, organismi moralis seu 
metatis, ordinis providentialis divinitus partim antecedenter 
partim consequenter voliti. 

§ 2. De origine philosophica. 

279. Non quidquid historice quomodocumque exsistit, ipso facto 
legitime exsistere censendum est ; multo minus per se tamquam certa 
radix officiorum agnosci debet, quibus rationales voluntates mora- 
liter obstringantur. Ut hoc eveniat, onmino necesse est, ut aliunde, 
ope ratìonalis considerationis, facto historico talem vim inesse co- 
gnoscatur. Ideo iis minime assentimur, qui, quaestionem de origine 
civitatis nonnisi historicam esse autumantes, omnem ulteriorem 
investigationem de eius origine philosophica vel inutilem vel per 
se temerariam esse dicunt. Inutilem esse propterea negamusi 
quìa sine hac quaestio historica suo proprio fructu caret; temer 



248 Sectio TU. Liber I. Caput I. Ariàcolus 1. § 2. 

rarìam autem, non per se, sed ratione methodi perversae aliq 
esse posse admìttimus. Utrumque ostendunt quae hac 
exstant 

A. Varia dooirmao iTsUmata. 

280. I. Badicalismus socialis. Ita merito vocatur t 
Rousseaviana, quae totum socialem organismum historicui 
solum nulla naturae lege ìnductum, sed inuno a genuino 
maevo «naturae statu** alienum et solo hominum arbitrio inv< 
esse docet. Quare idem systema, omni statu sociali historì 
pudiato et methodo tUens mere rationaiistica, theoretice et p 
nullam aliam societatis constitutionem tamquam legitimam ag 
nisi democratiam perfectam ope «contractus socialis' ita stabi 
ut singuUs sociis connata et inalienabilis libertas et aeqv 
intacta maneat, potestas autem suprema, ex compromisso a( 
singulorum confiata, in totalitate numerica sociorum iugii 
essentialiter resideat. — À radicalismo sociali Bousseavii 
calismus Hobbesìi methodice magis quam re differt, tametsi 
praemissis loco absolutae democratiae absolutum regium d 
mum deducat (De utroque vide P. I, n. 393 sqq.). 

281. n. Theoria podi socialis philosophice et iuridice supi 
(vulgo Socialvertrags-Theorie). Qui eam sequuntur — iute 
plerique scholastici auctores — homines modis supra ex 
naturàliter consociari concedunt, proxime quidem et immed 
societatem domesticam, mediate autem et remote etiam ad 
tatem politicam. Quare organismum socialem bis formis bis 
stabilitum tamquam a naturae auctore intentum reverentur 
non politicae unionis ac subiectionis obligationes , quibus 
orde ad commune bonum subsistit, tamquam vere iuridicas 
gulis eius membris servandas esse docent. Verum propi 
formalem rationem, in qua haec ipsa indoles iuridica iUaru 
lationum qua talis fundetur, non esse, aiunt, 1* contractu 
particulares et varios, qui primo a privatis h( inib vel fi 
ob indigentiam vel ad commodilm privatum i uni < 
corpus sociale successiva aggregatione materialii ei »t, 
ex bis nuUae relationes proprie politicae, sed iuris tu | 
derivari per se possint; ncque 2" supposita hac hi rii 
gatione illam immediate oriri ex sola consideratìo i 
consequentis necessitatis socialis, qua singuli obli( os se s 
ut ad communem ordinem et bonum conmi e ir 



De origine societatis civilis. — De orìgine philosophica. 249 

io supremae potestatis ; nam hinc quidem obligationes civiles 
, sed nonnisi ethicctSy formaliter oriri. Ideo necessarium 
cBJìt, ut praeter contractus illos particulares insuper pactum 
de civitate formanda (pactum civilis nnionis) initum sup- 
\atur. Ad hoc tamen qualemcumque consensum futurorum civium 
e explicitum sive tacitum sufficere iudicabant. Hoc systema 
» ceteris Pufendorfius eiusque schola excoluit, qui praeter 
im unionis insuper pactum subiectianis requiri docuit (cf. P. I, 
397)1. 
P< ipsum tamen etiam inter catholicos scriptores viri docti 
lur et integerrimi, ut suo tempore ZaUinger aliique, idem 
re conati sunt, si nonnullas modificationes vel cautelas 
adiectas excipias. Ob duplicem rationem id mirum videri 
debet. Prima est, quod pridem universa Christiana philo- 
duce S. Thoma et ipso instinctu Christiane, in asserenda 
% personali dignitate et lihertate, sub gentili fatalismo iu- 
ta, laudabiliter versabatur atque ita, ut fieri solet, etiam 
erato iuris individualismo indirecte vias parabat; altera ratio 
quod a saeculo XVI absolutismus regius, per haereticos 



* Cf. Pufendorf, Ina nat. et gent. lib. 7, e. 2, § 7 et 8. — Huc praeterea 
t it qui sab initium et prìmis decenniis saeculi XIX secundum lana 

pia Kantii et Fichtei „%uris individualiamum" nomine ,iurìs naturalis" late 

^anint, politico .liberalismo '^ opportuna fundamenta suppeditantes. Ita 
^* g. inter moltos alios Gross, Lehrbuch der philosopbischen Rechtswissen- 
^baft (1841) p. 118: ^Jeder Staat, er mag in der Wirklichkeit entstanden sein 
^e er will, muss, insofern er ein rechtliches Institut sein soli, als auf einem Ver- 
tra^ md gedacht werden, weil von Natur kein Mensch dem andem recht- 

i: 9 ist.* Pdìitz, Staaielehre (Leipzig 1808), ad § 23 (.Begriff der 

um e*), p. 76: ,Wer es bezweifelt, dass die Rechtmassigkeit der Ent- 
i ig dea Staates einzig auf Yertrag gegriindet sein mUsse, kennt weder die 
< gebong der Vemunft in Beziehung aiif das Uussere Recht noch das Yer- 

BS des Staates zn der ursprUnglichen Freiheit der Menschen und zu der 
tteai mg des Endzweckes ihrer Natur. . . . Die einzig reàuliche Form des 
ies grOndet sich . . . lediglich auf Yertrag, weil das Naturrecht darthut, 
I die gegenseitige Erweiterung odor Beschr&nkung der ursprUnglichen Rechte 
tìee chen nur durch Yertrag geschehen kdnne." Idem quoque Fichte ex- 

te docuit et addidit : „Woher entsteht denn die Yerbindlichkeit der biirger- 
en Gesetze? — Ich antworte: aus der freiwilligen Uebernahme derselben 

il das Individuum; und das Recht, kein Gesetz anzuerkennen als das- 

^ welches man sich selbst gegeben hat, ist der Grund jener sauveraineté 
indivisible, inaliénable des Rousseau* (Samtliche Werke [Berlin 1845] YI, 
81—84: «Beitrag zur Berichtigung der Urtheile des Publikums ttber die fran- 
»«8Ì8cbe Revolutdon*). 



250 Sectìo m. Liber I. Caput I. Articoliis 1. § 2. 

maxime prìncipes invectus et praetextu .immediati iuris div 
spirìtualem etiam potestatem usurpans, catholicorum studia o 
acuebat, ut tam pemiciosam reipublicae christianae luem in fay< 
iustae civilis et religiosae libertatis philosophice debellarent^ 

282. in. Systema successivae aggregationis privatae. flaec the 
ria in illa successiva et organica aggregatione sistit atqae oi 
ginem societatis politicae etiam philosophicam explicat ex i 
parte per legem (necessitatem) naturae generalem, qua fit, 
debiliores iis, qui vel opibus vel fortitudine vel sapientia pò 
tiores sunt, subìiciantur ; ex altera vero parte per loges i 

et caritatis, quibus per eandem naturam praeceptum est, ut 
subiectio non violentia, sed insto modo, maxime per pacta, 
et postea sociales relationes sancte observentur. Haec igitoi 
tentia causam civitatis remotam in priore illa lego naturae { 
causam vero proxitnam et formalem in bis pactia successive 
reponit. Ad eam magna ex parte revocari potest theoria .] r 
monialis' a nonnullis appellata, cuius praecipuus auctor 
tronus fuit C. L. de Haller in opere ^^Restauration der 
wissensclmft**. 

283. IV. Fatalismus historicus forma sua exteriore quii 
radicalismo sociali ex adverso opponitur. Quemadmodom 
totius structurae socialis nuUam aliam causam agnosdt, i 
minum arbitrium et prudentem industriam, ita ille, neglecta kt 
omni humanae libertatis causalitate, in sola considerandA 
necessitatis versatur, qua res omnes, etiam humanae, ex 
eluctabili sive naturae sive Dei ordinatione aut saltem p v 
providentia dirigantur. Unde infertur sociales relati< ' 
stabilitas et traditas eo ipso tamquam vere iuridicas r se l 
timari. Ad hoc vel simile .iuris historici'^ propugnaculi 
versus moderni liberalismi novationes confugere hactenus 
bant multi viri religiosi inter protestantes et conserva p 
litico addicti, praesertim e schola borussiaca. Isti sa , pi 
diga quadam piotate modo .divinae gratiae*^ modo «divinae ( 
dinationis** vel .divinae vocationis' tesseram in rebus publi 
usurpantes, sociali rationalismo superstitiosum quidem iuris h 
rici cultum, non autem vere religiosum et christianum oppo 
valebant. Propterea huic systemati quasi lege cognatìonis na 

' Cf. Balmes, Le ProtestaDtisme compare au Catholioiaine tom. III. 



De orìgine societaiis civilis. — De orìgine philosophica. 251 

ioessìt recens iuris publici phìlosophia pantheismo Hegeliano im- 

k et magìs magisque ad apertum materialismum declinans. Quid 

aliud significai ilio absolutus legìs formalismus, ìus historicum 

quaerens, sed arbitrio omnipotenti faciens, simulque omni facto 

t>lico feliciter „ completo** vim iuris tribuens? — En per hunc 

enitum redux et potentia auctus radicalismus socialis! 

V. Legitimismus historico-rationalis. Haec sententia, licet 
at recursum ad „pactum sociale**, tamen cum eius def en- 
fi a :n08cit necessUatem phUosophicam requirendi causam vere 
;a societatis politicae, non solum materialem sed etiam 
l Hanc autem neque in associatione per pada particularia 
e inita neque in historica evolutione qualicumque per se 
ta continerì docet, utpote quae causae potius occasionales et 
iales ordinis politici dicendae sint. lis nimirum proxime nihil 
effici nisi multitudinem una viventem et privatis nexibus 
min re organice sociatam. Causam igitur formalem, qua 
s poi nexus exsistat, ex lege naturali immediate derivat, 

30 multitudo una vivens ad formandam et practice agno- 
cei n civitatem non ethice tantum sed etiam ex naturali 
; obligetur. Quam sententiam solam et genuinis iuris na- 
IÌ3 principiis conformem et practice tutam esse iudicamus. 

B. Vera dooirìna erìiioe adatraiior. 

i. Systema radicalismi socialis, per se non minus philo- 

ce quam historice absurdum, cuius digna soboles cruenta 

dis tragoedia sub finem saeculi XVIII fuit hodieque est 

m inmiinens communismus, ulteriore refutatione theoretica 

il indiget. Ceterum illud e suo fundamento iam supra (P. I, 

. 393 sqq. et n. 530 — 535, ad quae hic opportune recolenda re- 

littimus) philosophice destructum confidimus. Quae autem de eo 

icenda supersunt, ad potestatis publicae naturam et originem in- 

nm examinandam aptius referuntur. 

Similiter fatalismus historicus, qui cum genuina iuris idea et 

eius indole essentialiter morali (P. I, n. 496 — 513) conciliari 

uit, quique aeternis iuris principiis quendam potius iustitiae 

ndifferentismum iugiter flexibilem substituit, satis per se re- 

)robatur. 

Systema vero successivae aggregationis privatae non tam fal- 
sitate quam aperta insufficientia laborat, ius publicum cmn pri^ 



252 Sectio III. Liber I. Caput I. Articalus 1. § 2. 

vaio et polìticam potestatem cum dominio herUi prope comm 
Innumera eiusmodi pacta privata ad fines particulares init 
quaqaam sufficiunt ad ìurìdice constituendam unionem sod 
civilis ut talis, sed tantum circa eius materìam organice para 
versantur. 

Remanet igitur tantum, ut theoriam pacH socialis, qa 
semirationalismus socialis appellari non inmierito posset, 
curatius examinemus, eo magis, quod hoc systema longo teni 
intervallo in scbolis receptum gravibus auctoritatibus haui 
ruerit. luvat propterea rationes contrarìas, iam alias (! 
n. 422. 426. 427) cursim quidem notatas, hic enucleatius ac 
tice proponere; quibus utiliter quoque comparantur argo 
fere analoga, quibus supra (n. 172) orìginem pacticiam piv 
proprietatis rerum exclusimus. 

286. ThesiS XXXII. Obllgatio iiiridica, per qut 
politicos universim formaliter exsistit, a pacto sociali i 
potest. 

Praenotanda. „ Factum sociale'' in sensu obvio t 
sariorum acceptum volumus, sive illud unum tantum et sin 
pactum esse dicant, ut veteres volueruntS sive in eo di 



' De Pascal in suo opere ^Philosophie morale et sociale' (189 
143 sq. loquens in specie de theoria pacticia, quam Suarez cum achoL 
profitebatur, prìmum quidem ostendit eam essentialiter differre a theoria 
seavii : , Pour Rousseau la société natt d*une corruption de la nature ; pc 
scholastiques en question, elle est vonlue par la nature. Da admetteoi 
doute qu'un consentement explicite ou tacite est la cause procbaine et 
diatement efficace du lien social, consentement la plupart du temps 
commandó par des faits antécédents, mais ils professent en mdme t 
ce consentement n'a point pour effet Taliénation totale à la conunnnauté 
personne et de tous les droits de chaque associé ; qu'il n'eat point la can 
lois de la morale et de la justice, et qu'il engagé non aeulement lea ai 
primitifs, mais encore leur posterità. " — Deinde vero nihilommoa ad e 
theoriam refutandara se convertit ncque auctoritate S. Thomae eam I 
existimat: «Cette opinion, qui a eu cours surtout depuis la Renaiaaanc 
été formulée qu'avec toutes sortes de réserves et parfois d*une manière 
vague, par ses auteurs, peut-ètre trop influencée, mdme à leur inan, pai 
si puissanto du droit romain, et dósireux, d'un autre cdté, de poeer dea 
très nettes aux empiètements du pouvoir civil, qui cherchait à tout enval 
Cotte opinion n*óchappe pas à plusieurs des critiques qui att€ ent l 
trine de Rousseau. L'on ne comprend pas que si le e e ai eat 

saire pour former le lien social, il ne soit pas ausai d* n i 



De origine societatis civilis. — De origine philosophica. 253 

listinctum, alterum unionis, alterum subiedionis, et inter utrum- 
insuper civile decretum de forma regiminis interpositum con- 
•ent. In hac nimirum methodica distìnctione olim plures cum 
3rfio eo magis insistebant , quod hoc modo facilius obvias 
i ìia difficultates declinari posse existimabant. Scilicet: per 
;am unionis quasi «rudimenta et prìmordia civitatis'' constitui, 
tum autem subiedionis illi complementum afferri. — Factum 
iis inter se futuri cives, qua piena „libertate et aequalitate 
rali* gaadentes, ^singuli cum singulis*" ineunt, quod scilicet „in 
perpduum codum coire velini suaeque salutis oc securitatis 
mes communi Consilio ductuque administrare^ . Ideo ad hoc 
m requiri, ut omnes et singuli consentiant; qui autem non con- 
int, extra futuram civitatem manere. — Proxime dein sub- 
equi decrdum de „ forma regiminis introducendo^, idque fieri per 
i am unitos ac proinde non exigere nisi „consensum plurium" , ut 
labeat obligandi omnes, etiam dissentientes pauciores. Hanc enim 
nem a singulis implicite iam acceptam esse in pacto unionis, 
a eatenus, quatenus illud pure, ì. e. sino expressa contraria 
itione, initum sit. — Post haec opus esse novo pacto, pacto 
ionis, quo constituantur ille vel illi, in quem vel quos re- 
)n coetus conferatur, et quo hi quidem ad curam communis 
uritatis et salutis, reliqui ad obsequium bis praestandum sese 
ngant. In hoc ultimo pacto partes contrahentes sunt ex 
I te cives ad gubemandum designati, ex altera vero non 
ili cives reliqui, sed populus unitus tamquam unum subiectum 
ale suam voluntatem per voluntatem maioris partis civium 
exhibens, singulos autem obstrìngens. Has pactiones, sin minus 



^otnres qn'on enchaìne sans leur aveu à la société. Ce consentement primitif 
^11 requis de tous ou simplement de la majorité? Est-on en droit de le 
refiaer, et ceux qui le refasent peuvent-ils protester et se sóparer de la masse ? 
Aotant de questione qui demeurent sans réponse dans ce système, et à plus 
fcrte raison dans celui de Fufendorf, qui distingue deux pactes, un pacte 
t^union formant la société , qui exige le consentement unanime de ceux qu'il 
o^lige, et un pacte de soumission, que nous ne trouverons plus loin lorsqu'il 
s'agii de l'autorité, et qui exige seulement le consentement de la majorité des 
•Mociés. Nous pensons, avec M. de VareiUes, que ,rerreur commise par de 
À grands esprits tient à ce qu^ls n'ont pas distingue le fait du rapprochement 
inatérìel des hommes et le fait de l'association entro les hommes rapprochés. 
1^ premier fait, dans une certaine mesure , est volontaìre. Mais le second ne 
1'^ pas. Qu'ils le veuillent ou non, les hommes une fois rapprochés, et tant 
lu'ìls 8ont rapprochés, sont en société civile.* * 



254 Sectio m. Liber I. Caput I. Artìcalus 1. § 2. 

expresse, certe «tacite intervenisse" merito supponendmn esse. — . 
Ita fere Pufendorfius^, 

Hac ipsa expositione iam patet omnes istos posteriores i 
in solo demum pacto unionis fundari, quo sublato omni suo 1 
destituuntur. Quare ad thesim evincendam, tam contra hypof 
scholasticorum quam contra theoriam Pufendorfii, sufficit, ut p 
cipue commune hoc fundamentum certis argumentis ever 

287. Probatnr I. Ex falsa et fidicia piane hypothesi, a qua 
illa theona proficiscitur. Ante pactum unionis „ animo concipitur' 
diserte profitetur Pufendorfius, «multitudo hominum naturali li 
tate et aequalitate gaudentium, qui ultro civitatem novam 
stitutum eunt** — et haec hypothesis revera necessaria , 
pactum illud etiam tacite ineundum non piane absurdum apj 
Iam vero talis supposita bomìnum condicio adeo cum 1 
realitate pugnat, ut nisi per accidens et per extraordinarìa re 
adiuncta numquam evenerit nec evenire possit. Nequicqui 
miram abstractionem omnes filii familias a patema potestate 
emancipati in tali statu libertatis et aequalitatis («anard ' 
finguntur. Realiter enim, ubi a domestica subiectione liber 
velint nolint, vel cum vel sino pactis privatis, plerumque 
novis ac variis vinculis socialibus organico ligabuntur, et j 
nequaquam illam «multitudinem hominum naturali libertate 
aequalitate gaudentium'' suppetitabunt. Quippe iam in ipsa fi 
civitas adumbrari, praeparari et organico fieri coepit, ut 

ex iis, quae supra de orìgine historìca civitatis dieta sunt. 

Vnde ita arguimus: Causa formalis iurìdicae obligatìonis, ] 
quam civitas universim exsistit, ne cum causa mere occcisionaU e 
fundatur, non potest esse aliquid respectu fere totìus evolutioi 
historicae vel impossibile vel piane contingens; alias enim 
radicalismum socialem consequenter deveniremus, quem nob 
adversarii reprobant. Atqiii tale est pactum illud sociale e 
expresse sive tacite ineundum, cuius praerequisita condicio ] ' 
socialis naturae concrete sumptae efficaciam vel excluditur vel per 
accidens tantum evenire potest. Ergo . . . 

288. Probatur IL Ex falso principio iuridico, cui innitìtur. 
Propria ratio, ob quam adversarii ad pactum aliquod confagien- 
dum esse putarunt, est opinio in scientia iuris individualistica 

' Iu8 nat. et geni. 1. e. 



De orìgine sodetatis civilis. — De orìgine philosophica. 255 

is: inter homines „ naturali libertate et aequalitate gau- 

jntes" sociales relationes iuridice obligantes aliter induci non 

e nisi mutua conventione, qua alii in favorem aliorum et vice 

aliquam partem suae libertatis libere cedant; iam vero hoc 

npium theoreticum V est qua tale falsum, ut iam alibi (P. I, 

. 530 sqq.) satìs ostensum est; 2* pradice contradidionetn in- 

. Adversarii, quos hic respicimus, illud sapienter quidem ad 

homines a domestica auctoritate iam solutos practice appli- 

ò intendunt. Yitam em'm socialem intra limites sodetatis dome- 

conclusam vero „ statui naturali' annumerantes , generatim 

di£St6ntur saltem liberorum suhordinationem sub parentum 

M ritatem per solam naturam absque humanae libertatis ìnter- 

. firmari. Atqui talis practica limitatio ipsum generale prin- 

n, quod theoretice statuunt, eodem tempore iterum destruit. 

1 huius philosophicum fundamentum, si quod habet, aliud 

» esse non potest nisi humanae personae dignitas, essen- 

et propterea aequaliter omnibus personis conveniens. Ut 

theoreticum illud principium sibi ipsi et suo fiindamento 

sophico consentiat, ad omnes omnino homines, vel certe ad 

usum rationis iam adeptos, ut Bousseàvio cum multis aliis 

( la iuris rationalistica ^ placuit, consequenter extendendum, 

le. ordo etiam socialis domesticus quoad obligationem iuridicam 

a consensu singulorum formaliter repetendus est. Quod si adver- 

aarii nostri hanc consequentiam admittere merito verentur, ipso 

&cto principium, quo utuntur, qua tale simultanee negant. 

289. Probatnr ni. Ex formali vitio, quod tali pado inhaerd. 
Obligatio iuridica, per quam civitas exsistit, ex ipsa mente ad- 
versariorum continua et universalis, i. e. ad unum omnes cives 
in territorio communiter viventes afficiens, esse debet. Atqui 
talis obligatio ex pacto socialis unionis haberi nequit. Ergo per- 
peram per illud civitatem iuridice fundari asseritur. 

Prob. min. Pactum istud ita obligaret, vel l** quia a maio- 
rihus semel prò semper initum sit, vel 2** quia successive et con- 
tinuo per tacitum consensum a posteris ineatur. Iam vero neu- 
tnim dici potest. 

Non prius: Nam a) ipsum pactum non solum gratis et sino 
onuìi probatione supponitur, sed insuper per se improbabile est illud 



^ Gf. notata in Lane rem P. I, n. 530, p. 413. 



256 Secido m. Liber I. Caput I. Artìcnliw 1. 8 2. 

uniquam sive expresse sive tacite rite initum esse; b) sedi 
quod maiores olim quomodocumque talem contractum feceri 
tamen posteria nullam obligationem imponit. Tametsi enim 
possit, ut etiam posteri aliquo pacto praedecessorum obstriDgi 
id tamen numquam evenit, nisi ubi aliqua communitas tam 
persona moralis et perpetua cum alia communitate vel cum 
vidua persona paciscitur. At vero illi primi dvitatis fùndator 
hypothesi nondum erant in societatem coniunctì, sed .singoli 
singulis'' contrahebant. Quod si autem tamqoam patres £eu: 
id fecLsse dicantur, tum quidem membra familiae in einsdei 
divisa unitate permanentia, minime vero posteros ab ea ian 
paratos et novarum familiarum institutores obligare poteran 

Neque aUerum: Etenim continuus ille et tacitos o ei 
omnibus et singulis civibus dari deberet; quia i )r ho 

independentium in minorem partem, ut ipsi adve: ìi n 

cedunt, nullum ius babet nisi ex alio pacto vel 1< \ la 
muni consensu admissa. Atqui ipsa haec condicio im 

mum reddit et practice impossibile. Ita enim qoicu se 

sentire declaravit, utut vivens cum reliquis, a iurìdii obli( 
vitae civilis solutus erit; et si quidem liberum sit, n inmi 
supponi potest saepe plures dissentire quam c< tire, 
solum miseros et ne&rìos homines onmisque fileni publid 
patientes. sed etiam multos numerosa for co( et 

lentia sibi ipsi quasi sufficientes et prì^ am i 
publicae dependentiae praeferentes. Ergo n ; 

sociale pactum exsistat iurìs officium illud im idi, p: 3 ) 
infirmum esset ad efficiendum id, ad quod d< inatur. 

Reiecta igitur theoria pacti socialis verum et unìee 
iuridicum fundamentum societatis civilis qua talis ab illa 
demum naiurae lege derivandum esse censemus, per quam 
plicatis iam familiis unio et ordo civilis inter homines na 
necessitate et ductu adeoque divina ordinatione inductos < 
batur (P, L n. 418 sqq.). 

290. Thesls XXXIII. j k>sì 

sive ea paulatim naturaliter et o: 
ex hominibus independentibns eoUec 
quam ciritas ioridiee exsistit, 

Praenotanda. Omne ius. ut alibi (P. I, n. 497) oste 
est, duplici elemento, formali et maieriiìli, conatitiiitiir. Ut 



H 


si 


Tll 


e 


l 


»« 


Ht,< 






exl< 


) 





De orìgine societatìs civilis. — De orìgine philosophica. 257 

cdis obligandi regula, quae iurìs quodammodo ^formam'' ex- 
si ve proxime ex lege humana positiva sive immediate ex lege 
Ly re vera dimanet et sic qualitatem iurìs actu exsistentis 
itis induat, neeesse est, ut interveniente aliquo facto sive 
i: i sive libero ad hoc determinetur. Ita scilicet „materialis" 
ì (partim personalibus partim realibus eondicionibus con- 
r iter subministratur, qua posita iUa generalis iurìs regula 
io suam particularem applicationem obtinet. In hac iurìs 
I ione id tantum interest inter ius positivum et naturale, 
fon 9 elementum iurìs seu vis obligandi in ilio quidem 
i » .< (rìtate humana et ea mediante a lege naturali, 

lioc autem late a lege naturali procedit, et sic tamquam 

raliter vigens actuatur, quam prìmum materìale substratum 
proxime aptatum et obiective circumscrìptum accesserìt. 
Atque hae quidem notiones generales de iurìs naturalis orìgine 
.esenti potissimum quaestione merìto in memorìam revocandae 
Easdem quippe supponendo in thesi asserìtur: stabilem 
tionem civilem inter homines non tamquam pacticiam sed 
I i naturaliter iuridicam orìrì ^supposita multitudine simul 
ente*, puta, notabili multitudine familiarum, quae non transi- 
i l stabiliter intra fines eiusdem regionis simul vivere vdint, 

scumque modus et ratio historìca (ex iis, quae supra n. 273 
275 notatae sunt) eiusmodi localis aggregationis et cohaesionis 
fuerit. Nimirum hoc facto praedisposita ^materìa", consor- 
talis multitudinis, initio plus minusve spontaneum, eo ipso 
e quidem naturae transire dicitur in consortium civile, unio- 
Q scilicet et subiectionem civilem, secundum ordinem iustitiae 
Iis. Multiplex sane hominum et humanae libertatis coope- 
ratio hunc transitum ad iurìs effectum praecedit, quae tamen nihil 
u habet cum vero aliquo pacto sociali, sed generatim 
tantum in praeparanda ^materìa^ versatur, quae etiam 
um civilis auctorìtatis quomodocumque praefinitum com- 
prehendit. Et vero, ubi ^multitudo simul vivens paulatim natu- 
raliter et organice orta^ est, fiorì vix potest, ut in ea non simul 
caput praeter omne condictum organice iam praefinitum exstet, cum 
immo plerumque ab eo voluti morali centro ipsa socialis aggre- 
gatio instar crystallizationis suum exordium et progressum habeat. 
Quod si autem .multitudo libero Consilio ex hominibus (familiis) 
independentibus collecta sit'', quod quidem historice fere nonnisi 
per exceptionem et quasi per accidens evenire constat, vi officii 

Xeyer, Ina luitanle. H. 17 



258 S^tio ^* Li^er I. Caput I. Artienlns 1. § 2. 

naturalis libera hominum conventione secundum placìtam 
minis formam aliquod aptum auctoritatis dvilis subiectuD 
signandum erit, ut praerequìsita ^materia'' perfecte comp 
quo facto subiectio civilis sicut in priore hypothesi iure no 
oritur. 

Geterum in asserenda eadem doctrìna nec non in refal 
vulgari et exclusiva „theoria pacticia" ipse olim P. I. Kleu 
qua lector iurìs naturalis in lyceo publico (Frìburgi Helvet.), 
ambigue nobis dux praeierat, non minus reverenter quam sapi* 
veterum hac in re opinionem temperane i. Quare et in noni 
aliis quaestionibus viri praeclarì ideas, prò more mature fui 
identidem libenter secuti sumus. 

Probator I. Ea iura et iuris officia immediate ex lege i 
rali orìrì censenda sunt, quae spoetata hominum natura » 
et rerum humanarum naturali condicione necessaria sunt, ut 
huius vitae universim digne possit obtinerì. Atqui supposita 
titudine simul vivente quomodocumque eollecta, inunediate n* 
sarìum esse intellegitur , ut singuli ad bonum commune vat 
constanter concurrere teneantur, et quidem sub aliqua suprema 



^ Inter scriptores, qui eodem sensu hanc quaestionem post Ti| 
luculenter et solide complexi sunt, hac aetate ìmprimis nominaodos est . 
fini: Disputationes philosophiae moralis voi. II, disp. 4. Signamns in i 
thesin XIX (p. 329). „Societa8 civilis nec directe guoad esse, nee etiam setiq 
fieri, per se dependet a mutua pactione hominum, tamg[uam a sua j 
causa efficiente f'^ quae et solidis argumentis adstruitur et insaper a] < 
obiecta recentius potissimum facta defenditur (p. 340 sqq.). Porro < 
Moralphìlosophie (1899) II, 473 sqq. De Pascal, PhUosophie morale et i 
(1896) n, 143 sqq. 

In adstruenda consimili theoretica conclusione singul a 

propriam viam tenet Tancrède Rothe: Traité de droit nata (1& 
294 sqq. (cuius ideas quasdam ad illam praeliminaree abi e restri 
admittere nequaquam possumus). .Sans doute un Etat peut se former en 
de promesses faites par les citoyens qui le composeront ; mais oe fonj 
n'est pas indispensable. Nous n^avons plus à faire la preuye de ceite 
Qu'est-ce qu'nn Etat ? C'est l'union de ceux qui doivent soamisBion à la 
souveraineté politique. Or nous avons établi que cotte souveraineté app 
vóritablement à quiconque l'exerce. Celui qui exerce le pouYoir de coi 
ou qui constitue la force publique est vraiment souverain (?). Un Etat 
dono se former sans convention entro ses membres.* — n si 
utrum anctor, qui ceteroquin respectu potestatis explicite < ìt ] 

sionem facti et possessionem iuris seu legitimam, hoc loco de a riea i 
formatione civitatis an vero de iuridica loqui intendat. 



De origine societatìs civilis. — De origine philosophica. 259 

\e, quae ìus habeat talem multitudinem ad illum finem guber- 
l; hac vero inducta iuridica relatione civitatem formaliter 

re manifestura est. Ergo . . . 

Maior probatione non indiget, cum exhibeat ipsum „summum 

9 naturalis principiuìn^ ih Parte I, n. 577 — 592 stabilitum. 

ex eo infirmatur, quod forte dìcatur praesentem rerum huma- 

1 condicionem non esse pure naturalem, sed per originalem 

ai] lapsum vitiatam. Lex enim naturalis hominem etiam prò 

u per Dei voluntatem consequentem recto ordinari praecipit. 

Prob. min. iisdem rationibus, quibus iam supra (P. I, n. 418 sqq.) 

he m societatem civilem ad finem socialis vitae necessariam esse 

imus. Huius porro essentiale, immo formale elementum 

premam civilem auctoritatem, ex iis, quae de societate 

ersim dieta sunt (P. I, n. 350 sqq.), per se quidem haud 

consequitur. Hanc ipsam tamen generalem consequentiam 

loco in specie respectu civitatis confirmasse iuvabit. 

Itaque praeterquam quod absque determinata auctorìtate 
lam efficaci unionis principio hominum multitùdo ad bonum 
le debite curandum nequaquam sufficienter determinaretur, 
r suprema potestas necessaria est: 

1. Tamquam publica recti ordinis socialis custos et patrona, 

[nodum enim homini individuo, ut qua rationalis exsistat 

vivat, praesidere debet rationalis voluntas tamquam divinae 

qìs et voluntatis subiectiva interpres ordinisque individualis 

»: ita in sociali communitate plurimorum hominum et fami- 

m, ut ea tamquam persona coUectiva rationalem se exhibeat, 

)c est, ut praesideat aliqua voluntas rationalis publica, pu- 

ico ionali ordini nomine divini ordinatoris pariter prospiciens, 

ad hunc finem cunctis individuis voluntatibus cum potestate 

aeposita. Namque ut singulorum hominum in his terris nullum 

itor bonum magis essentiale quam integrìtas ordinis moralis, 

i et societatis publicae non datur maius bonum commune publi- 

vel magis necessarium quam integritas ordinis rationalis 

\i (. Hic orde autem sub duplici maxime respectu curam 

iblicae potestatis exigit: 

a) Ad tuendam pacem et securitatem publicam. Ubi nempe 
avia mala toti communitati vel genti imminent, sive a causis 
ysicis, ut sunt morbi pestiferi, fames, diluvia etc, sive a causis 
sràlibus, ut incursus hostium, graviores inter cives simultates, 

17* 



260 S^tio ^' Lì^or ^' ^^?^^ I- ArtìculoB 1. § 2. 

perduelles coniurationes etc, modus ìis occurrendi efficax s 
nequit, si singulorum Consilio permittatur , sed reqoirìtur i 
auctoritas, quae invigilet atque determinet, quid, a qoib 
modo, quo loco et tempore centra illa mala agendum sit. 

b) Ad personalem civium securitatem et pacificam iuris ) 
tionem. Ut haec in convivente multitudine obtineri possit, 
cesse est, ut communes iustitiae normae a) non solum unive 
sed etiam prò concreta applicatione rite cognoscantur, ^) 
stanter exsecutioni mandentur. lam vero ad utrumque supr 
potestas necessaria est: ad primum, qua potestas legifera y < 
hominum iura et officia, naturaliter saepe dubia, indetermini 
applicatu difficilia, positive determinet et applicet; ad ai 
qua potestas iudiciaria, quae irrefragabili auctoritate ìxaìi 
iustitiae obstacula removeat, tum iuris civilis contro^ 
lites ordinate dirimendo, tum iniustas violentias poenarom t 
poralium sanctione coercendo (cf. P. I, n. 289). 

2. Tamquam provida institutorum socialium promotrix 
suprema et subsidiaria directrix. Etenim ad vitae sodalis 
fectionem et commune bonum efficaciter promovendnm va 
cialia opera et ìnstituta necessaria sunt, quorum vel erectio 
conservatio vel proficua gubematio et perfectio absque ini " 
publicae auctoritatis generatim loquendo fieri nequit. Ni 
vel pertinent ad totam gentem vel ad aliquam societat 
communitatem specialem. lam vero priora prorsus negl i 
nisi mandatis publicis definiretur, quid singuli contribi e, 
circa ìlla agendi normam tenere debeant. Alia vero, quae 
cularibus coetibus aut hominum classibus sunt propria, ini 
saltem protectione publica, immo per se etiam generali q 
sou remota et subsidiaria directione, ne, dum alìqnibus p 
pluribus et toti reipublicae noceant. 

Probatur IL Ea iuridica erigo societatis civilis ab auc 
naturae volita et inducta censenda est, quam illa prò sua 
tiali indole tamquam institutio socialis stabilis et naturaliter 
cessaria per se oxigere cognoscitur. In tote enim ordine nat 
tum physico tum morali Deus finibus a se intentis et simpli 
volitis comjrua media disposuit, i. e. talia, quorum efficacia, < 
varium humanae libortatis interventum et cooperatioD i 
reret, noquaquam tamen in se a contingente hominum ai 
dependeret, sed ope legis naturaliter sancitae humanae li 



De orìgine societatis civilis. — De origine philosophica. 261 

poneret. Atqui nisi stabilìs obligatio civilis inter homines iure 
ae firma esset, nec alio formali fundamento nisi libera hominum 
i tdone aliquo tempore placita niteretur, dispar a fine natu- 
necessario et divinitus volito providentialis dispositi© me- 
mi dicenda esset. Et sane, quae tum satis solida ratio hodiemo 
lismo opponi posset, qui ordinem socialem atque in specie 
[, quem ut merum placitum antiquorum considerata novo simili 
dissolvere ac suo modo reconstruere molitur? Ergo imme- 
ìure naturae societas civilis iuridice exsistere dicenda est. 

CoroUaria. 

L Thesis proposita, qua erigo iuridica societatis civilis in 

consideratae asseritur immediate derivari, a iure na- 

(latius dicto, i. e. non sine multiplici cooperatione humani 

ii inducto), a sententia 8, Thomae et communi veterum, qua 

;ntio civitatis iure gentium erta esse dicitur, usu loquendi 

8 quam re ipsa discrepai. 

Ad quod intellegendum sufficit attentius considerasse, quid 

illos »iu8 naturae*, scilicet stricte dictum, quid vero „ius 

im* proprie significete (de qua re lege quae supra n. 178 

«tu «proprietatis possessionum** et iam P. I, n. 570 — 573 

e exposita sunt). Praeeunte namque S. Isidoro Angelicus 

£ )r in iuris partitione praeter ius, quod proprie et stricte 

(de dicendum sit, et ius civile, tertium quasi intermedium 

iguit, quod „iu8 gentium" appellat, eo quod sub influxu rectae 

sit cunctis gentibus commune. Ratione huius universali- 

et quia obiective constat dictaminibus rationis „quae deri- 

ir ex lege naturali sicut conclusiones ex principiis", istud 

gentium" in sensu veterum acceptum ad „ius naturale" pro- 

xime accedit; quare et s. Doctor illud eatenus recto dici „natu- 

homini" consentita. Idem vero ratione formae externae 

id iuris positivi participat, quia non simpliciter per solam 



> Cf. S. 'j S. theol. 2, 2, q. 57, a. 2 et 3; q. 66, a. 2. 

' ,C e antem aliquid comparando ad id, quod ex ipso (iure na- 

I Bei ir, proprium rationis, et ideo hoc idem est naturale homini 

r n naturalem, quae hoc dictat" (2, 2, q. 57, a. 3). — Similiter 

ta e . ad Al belis Eth. Y, lect. 12 : ^Necesse est, quod quidquid ex iusto 

ali 8( itnr quasi conclusio, sit iustum naturale." Idem igitur ex mente 

B> T e ^ 3t de „iure gentium", utpote quod „deriyatur ex lege naturali 

àcati li oes ex principiis* (1 , 2 , q. 95 , a. 4) , et «ea , quae sunt iuris 

natoralis ratio dictat" (2, 2, q. 57, a. 3 ad 3). 



262 Sectio III. làber I. Caput I. ArtìeoliiB 1. § 2. 

naturam, i. e. ^secundum absolutam ratìonem' naturae bun 
(in individuo consideratae) exsistit, sed spectata potìssimum n 
sociali secundum communem aliquam utilitatem et moralem d 
sitatem interveniente rationali hominum Consilio et eatenus 
^condicto^ inducitur, et ideo a veterìbus turi positivo tam< 
eius aliqua species annumeratur. 

Hodierno autem usu loquendi, ut iam alias monuimus 
sine augmento claritatis, id quod veteres nomine yiuris gent 
comprehendebant, generatim ius naturale IcUius aeceptum v 
solet, quo facilina ac certius gravissimi limites Inter ius na 
divinitus necessarium et ius positivum hutnanum per se contv 
et variabile appareant. Porro ne quìs putet ius gentinm ex 
sua necessario padicium esse seu aliquo pacto quasi sociali 
stitui, quod in explicanda eius origine etiam de aliquo ,coi 
loquuntur, notandum omnino est, quod in hanc rem S. 1 
explicite declarat: »Quia ea, quae sunt iuris gentinm, .te 
ratio dictat, puta ex propinquo habentia aequitatem, inde < , 
non indigent aliqua speciali institutione , sed ipsa natura 
ea instituit/ In cuius confirmationem citat verba Caii in 
sulti: i^Quod naturalis ratio inter omnes homines constituit 
apud omnes peraeque custoditur, vocaturque ius gentium/ 
vero, si in ab'qua multitudine hominum singuli communi qu( 
instinctu rationali idem sentiunt practice necessarium, quia 
quam ad eorum consensum explicandum aliquod pactum inte 
vel facto vel tacite initum esse serio dixerit? 

293. n. In utraque societate, quae in sua specie nati 
originis esse probatur, in domestica scilicet et civili, opus nat 
quantum vis de se efficax, non sine aliqua cooperatione hu 
activitatis liberae completur. Verum atnbitus huius libera 
operationis secundum sapientissìmam Dei dispositionem se ] 
inversa ratione ad gradum obiectivae necessitatis, qua unaqw 
tamquam medium ad finem generalem humanae sodetatis div 
intentum ordinatur (cf. P. I, n. 423). Hinc in condenda soci 
domestica, quae necessitate medii essentialiter requirìtur ad i 
esse humanae societatis, opus naturae manifeste praevalet, 
libera cooperatio hominum sub legis naturalis determinalo 
arcte circumscribitur. Centra in condenda societate civili, 

» S. theol. 2, 2, q. 57, a. 3 ad 1 et 3. 



De orìgine societatis civilis. — De origine philosophica. 268 

iquam medium necessarìum, non ad esse, sed ad esse perfectum 

la ) societatis divinitus ordinatur, naturae operatio longe 

ium liberae hominum cooperationi relinquit, nec raro 

1 quasi praeeuntem sequi et consequenter tantum ad finem 

placitum dirigere videtur. Nihilominus quemadmodum in so- 

e domestica, ita et in civili ex mente providi Creatoris con- 

ì, tota haec multiplex hominum cooperatio non in efficienda* 

,'^, sed unico in praeparanda et proxime disponenda „ma- 

versatur, qua supposita vi legis naturalis forma iuridica 

deinceps libertatem accedit. 

m. Aliud est, aliquid inter homines constitui et vim iuris 

e cum eorum consensu, aliud, id fieri per eorum consensum, 

e. ticia conventione, adeoque tamquam ius proprie humanum, 

in omni institutione sociali, quae bonum hominum attingit, 

e fieri videmus vel successive cum singulorum vel cum 

meo multitudinis assensu; atque etiam ubi agitur de in- 

tì 3ne naturaliter necessaria hic liber assensus per se non 

1 ditur, sed ubi per adiuncta haberi potest, hominum dignitati 

e et optandus est. Institutionem ipsam vero in sua 

ie na alem et divina ordinatione inductam per hominum vo- 

ì n et mero iure humano, per se variabili, iuridicam exsi- 

sortiri, naturae talis institutionis contrarium est, cum 

suapte natura ad propriam legis et iuris naturalis provin- 

pertineat. 

295. IV. Quicumque in territorio alicuius civitatis sedem figit, 
iure naturae eius imperio subiacet, ita tamen, ut eodem iure emi- 
grandi facultatem habeat. Haec quidem iure positivo quibusdam 
limitibus circumscribi, universim autem toUi non potest (cf. P. I, 
IL 424). 

296. V. Ex eo, quod obligatio iuridica, per quam civitas in se 
spedata exsistit, immediate a lege naturali dimanat, inferro non 
licet determinatam quoque regiminis formam per se eodem iure 
naturae immediate fundari. Id vel inde patet, quod haec neque 
una neque immutabilis, sed multiplex et variabilis est. Deter- 
minatur nimirum facto historico, sive libero sive naturali si ve 
mixto, ducente quidem sociali natura et divina providentia. Unde 
proxime legitimo iure historico niti debet et eo mediante solum 
in iure naturae fundatur. 



264 Sectio ni. Liber I. Caput I. ArtìcaloB 1. § 2. | 

Notanda ad solvendas diffiooltates. 

297. 1. Yulgare illud effatum: „Homo natura sua liber < 
nemini nìsi Creatori subiectus", per se ambiguum est et explica 
indiget. Verum est, si hominis natura nude et abstracte co 
tur; falsum, si homo intellegitur sub relationibus, sub quii 
ordinante ad societatem et in societate nascitur; alioqain ] 
infantes parentibus iure naturae subiecti essent. Itaque illud 
tum aut longe plus probat, quam quod adversarii volunt, 
„ imperio civili hominem iure naturae non subiici'*, aut mhil pr 
Ceterum homo insertus ordini sociali divinitus instituto, sive i 
stico sive civili, plenam conservat personalis libertatis dignità 
qua nulli alteri homini, ut tali, sed tantum suo Creatori su 
Haec est sola libertas, quae homini absoluto iure comp t. 

2. Nequaquam a pari arguunt qui ita fere ratioci] 
Quod „sì ad conservationem totius corporis, quam natura p • 
cipit, abscissio partis aliquando est necessaria, dici nequit i 
legem esse, ut homo sit mutilus''. Ergo a pari, .si pax 
curìtas homìnum, quam natura intendit et conservari p; 

sine statu et imperio civili (i. e. sine amputatione alicui 
naturalis libertatis) conservari non potest, non continuo is fi 
tamquam finis naturae aut obiectum iuris naturalis censeri ( K 
Nam: a) Status civilis perperam insinuatur esse quasi ma 
status naturalis libertatis, utpote quae numquam homini in \ 
adversariorum naturaliter iìitegra concessa est, sed ab origine d 
nata, ut semper socialis ordinis condicionibus divinitus li 
exsisteret. b) Verum etiamsi talis insinuatio admitteretur, 
inter illam libertatis restrictionem et medicinalem corporis fr 
lationem nulla parìtas esset. Haec enim non nisi per aceu 
aliquando medium est conservandi corporis, numquam antan 
se naturaliter intenta; illa autem, spectato fine sociali o 
humanae, unkersim necessaria est non solum ad libertatem on 
nate conservandam, sed etiam ad eam perficiendam eiusque fin 
a Creatore directe intentum in bis terris adimplendum. 

3. Solent adversarii etiam multorum SS. Patrum aliorumque 
veterum scriptorum dieta afferro, quibus statum politicum a pec- 
cato potius quam a natura, et nominatim originem imperii dvìlis 
a rapinis, superbia, dominandi cupiditate derivare videantur. Eo 
quoque pertinet epistula S. Gregorii Papae VII ad Herman 

^ Cf. Zallinger, Institut. iuris naturalis 1. 3, § 194. 



De orìgine sodetatis civilis. — De orìgine philosophica. 265 

opum metensem data^ et recenter ab adversariis Ecclesiae 

invidiam pontificiae potestati conflandam iterum divulgata 2, 

qua haec verba leguntur: „Quis nesciat reges et duces ab iis 

prineipium, qui Deum ignorantes superbia, rapinis, per- 

h< icidiis, postremo universis fere sceleribus, mundi prin- 

diabolo videlicet agitante, super pares scilicet homines do- 

i caeca cupiditate et intolerabili praesumptione affectarunt?^ 

Ad haec respondemus: 

a) mi SS. Patres et scriptores non immerito censebant ci- 
im -ium secundum eius formam historicam, maxime prout 

itiam vindicativam et „gladium portat', tantum per 
am generis humani necessarium evasisse ; nullatenus vero in- 
it dicere prò actuali humanae naturae statu regimen 
im non esse naturaliter necessarium^ (cf. P. I, n. 428). 

b) Quod in specie attinet epistulam S. Gregorii VII, in ea sermo 

de origine philosophica vel iuridica civitatis per se spec- 

e, sed de origine historica multis vel aliquando forte plerisque 

idpatibus propria. Mirum non est S. Pontificem haec turpia 

rica initia iis principibus in memoriam revocasse, qui intole- 

li arrogantia, suam praetendentes saecularem potestatem, apo- 

;am potestatem immediate divinitus institutam spemere aude- 

Ipsum autem civile imperium per se spectatum divina 

e ordinatione exsistere S. Gregorius verbis et factis pro- 

fecto cum S. Paulo et tota Ecclesia agnovit*. 

4. Quae ex veterum hac de re opinione seu potius usu loquendi 
obiid solent, satis iam supra in corollariis I — III resoluta videntur. 



» Registr. vili, 21, d. d. 15 Martii 1081 ; apud Jaffé, Bibliotheca rerum 
Germanicanim II, Monumenta Gregorìana, p. 457. 

« Cf. Batikej Weltgesohichte VII, 310; Die rSmischen Papato ... I, 19. 
*^(»Mtf; Der Papst nnd das Goncil p. 164 sq. 

' Cf. inter aUos S, Io. Chrysost. hom. 6 ad pop. Antioch. 

* Solide totam hanc quaestionem illustrat E, Michael S. J. art. „Wie 
dichte Gregor VIL ùber den Ursprung und das Wesen der weltlichen Gewalt?** 
in periodico ^Zeitechrift fOr kath. Theologie", Innsbruck 1891, p. 164 sqq. 
Hic simili certis testimoniis Gregorii VII centra eius obtrectatores ostenditur 
com de origine civilis imperii per se spedati non aliam quam apostolicam ac 
totios Ecclesiae doctrinam profiteri. „Zu gleicher Zeit, da Gregor die jetzige 
Btaatticbe Ordnung durch die Siinde bedingt sein làsst, spricht er mit Nach- 
drack die biblische Lebre von dem gottlicben Ursprung des Eonigtbums aus" 
— id quod auctor ex compluribus eiusdem fere temporis epistulis ac docu- 
nwntis Grregorìi VII demonstrat (p. 169 sq.). 



266 Sectio ni. Liber I. Caput L Aiticuliis 2. § 1. 

Articulus 2. 

De fine societatis civUia. 

§. 1. Praevius quaestionis conspectus. 

298. Si civìlìs societas libera hominum conventione et ai 
instituta esset, quaestio de eius fine esset mere historica. Ad 
losophiam certe eatenus tantum pertineret, quatenus illi 
aliquod momentum anthropologicum vel eihnographicum i 
sceretur. In ea quippe hypothesi id tantum inquiri posset, < 
plerumque finem vel quos potissimum fines variae gentes ^ 
mundi aetatibus et sub variis rerum adiunctis instit lo 
conservando nexus civiles sibi proposuerint, et quo t soes 
litatis id fecerint? Et sic revera subiectiva voluntas multi 
in dies mutabilis vel publica opinio prò tempore vigens ci 
civitatis finem et in eo publici iuris formam exhiberet, i. e. ] 
nis revolutio inauguraretur. Aliter piane, si, quemadmodmn < 
stratum est, societas civilis in bis terris naturali orìgine et 
ordinatione exsistit. Eo ipso enim certum parìter est tali 
tute sociali naturaliter intento finem quoque naturaUm 
obiective determinatum, formaliter unum et proprìum, sed sap 
omnium rerum fini harmonice subordinatum, respondere. In hi 
inquirere quaestio sane primario philosophica eaque huius libri gn- 
vissima et quasi peremptoria censori debet (cf. P. I, n. 415 sq.)^* 

* Non est, quod hic in serio refutanda opposita illa doctrina in 
qnam C. L. de Mailer j vir ceteroqain communi sensn naturae praestans, in 
suo opere «Restauratìon der Staatswissenschaft' ab ineunte fere saacolo lU 
commendare nequicquam conatus est. Satis enim non tantum per aniversainwi— 
philosophiam verum et per historiam tam profanam quam sacram refatata TÌdlkVi 
([uare et radices agere in scientia et latius propagari neqoaquam yalnii. Doolk 
de Haller et multis comprobare nititur: societates civiles seo ciritates, quans 
naturaleni quìdcm originem non admittit solum sed etiam exaggerat, ftirflafwi 
specifice seu essentiaUter a priratis socialibus conexionOmé differrt, quae pt- 
ritcr naturaliter inter homines et mnltiplici ratione oriri soleant; id, quo • i- 
tatos qua tales ab bis distinguantur , esse tantum independenHam. Unde > 
cludit : Quomadmodum in privatis hominum conexionibus naturaliter sodali 
nullus finis communis proprius, sed tantum fines particulares vani pio va 
adiunctis assignari possint, ita et in variis civitatibua unum finem natnrakea 
oì>ioctivc determinatum et constantem quaerendum non eaae. Ita poatqnaai 
voi. I, e. 16 suam sontontiam satis probatam existimat, in e. 17 (ed. 2, 1820 
p. 463) oam concludendo resumit : ^Sind also die Staaten nur die hOchate Gri' 
dation natarlichor Dienst- und Societàts- oder sogenannter PriTatrrrhllfrTìiaaa 



De fine societatìs cìvìlis. — Praevìns qnaestionis conspectas. 267 

Et vero nullo non tempore philosophi in re tanti momenti 

minanda operam collocarunt, sed eo multi infelicius, quod ne 

linis quidem ipsius verum finem neque essentialem eius ad 

a tamquam creatorem et supremum ordinatorem relationem 

Ls perspectam habebant. Qui ante Christi adventum de rebus 

u scrìpserunt, plerìque statum politicum eo ipso tamquam 

m rerum humanarum finem (finem in se) considerare sole- 

quod in eo summum quasi humanarum institutionum fasti- 

agnoseere ipsa rerum apparentia edocti erant. 

I finis idealis, quem Socrates et Plato ^ reipublicae attri- 

int, tam late patuit quam finis totius humanitatis. Con- 

18 erat, ut non tam civitas propter cives quam singuli eives 

)pter civitatem esse putarentur. Favebat quoque buie opinioni 

im philosophia pantheistica orientalis, partim male intellecta 

religiosa veritas, qua homines dominantes in terris a diis 

I ktem acceptam habere et eorum nomine iisque similes regnare 

bantur. Et sane, si quidem deos suos fere tantum ut abso- 

d( inos fingebant, qui nuUos alios iuris limites quam suae 

t vel fati agnoscerent, facile intellegitur, quomodo asia- 

ille absolutismus et despotismus, imperium civile cum ab- 

) dominio confundens, prò communi demum haberi norma 

erit. 



wheiden aie sich von ihnen bloss durch die Unabhftngigkeit oder hdhere 

li und Freiheit ihres Oberhauptes, so sìnd sie auch nicht, wie die meisten 

al 3r sie definirei!, blosse Rechteversicherungs -Anstalten , jurìdische 

ri ereine, willktirliche, ktinstliche Genossenschaften . . ., sondem sie sind 

hts i eres als ein selbstàndiger, d. h. fUr sich selbst und durch sich 

t be b er, geaeUiger Verhandj voUendete und geschlossene Menachen- 

hnupfun^ , unabhàngige Dienat- oder Societàtsverhdltnisae.^ Dein p. 470 ad 

lestionem de fine status publici subdit : ,Die Wahrheit aber ist, dass die Staaten 

solche eigentlich gar keinen oder doch keinen gemeinschafblichen Zweck 

eben weil sie von den fibrigen natiirlich geselligen Verh&ltnissen nur 

irade nach verschieden sind. Hiogegen kann man nicht sagen, dass diese 

1 ohne alien Zweck seien. In einem herrschaftlichen Verband, in einem 

regat von vielen theils stillschweigenden theils fòrmlichen Dienstvertrftgen 

int jeder durch seine Dienstbarkeit oder UnterwUrfigkeit einem Bedtirfoiss 

Ifen, mithin einen Vortheil zu erhalten; aber dieser Vortheil ist keines- 

bei alien der gleiche. Es existirt also da kein gemeinschaftlicher Zweck, 

m nur eine Menge sehr verschiedener Privatzwecke , die sich zuletzt alle 

ii das leben und angenehm lehen nach eines jeden Wunsch zuriickftìhren 

Mcn.* (Mira confusio ordinis publici et privati!) 

' De Republ. 1. 5. 



268 Sectio ni. Lìber I. Caput I. Artìcnlos 8. § L 

Aristoteles contra, quamvis ceteroquin ab iìsdem inflo: 
minime liber, usus tamen scrutandì methodo minus ideal lei, 
prae ceteris iam ilio tempore non obscure perspexit, finem pt 
societdtis civilis, quippe quae naturaliter a partìcularibiis 
perfectiorìbus ad generaliora et perfeetiora pFOcedendo siicc: 
in iis tantum socialibus bonis ad perfecte vivendum idon 
nendum esse, quibus comparandis singxdae familiae vd iribui 
se sibi non sufficerent ^. Quae autem potissimum illa bona 
specialius non determinavit. 

Cicero iam magis explieite horum duplicem ordinem vel gnr 
dum distinxit: „iuri8 consensum" et „utilUatÌ8 communicmem'K 
Eandem fere sententiam postea Grotius ^ eiusque schola tamqan 
suam adoptavit. 

Sed et scholastici Dodores, Aristotelicis ut plurìmom yi 
adhibito christiano moderamine, inhaerentés, pridem id ipsum, 
rei substantiam attinet, docuerunt, finem civitatis vulgo in 
muni (eocterna) felicitate** vel „publica prosperiiate" rep 
Eorum namque nullus erat, qui non securam giuria fruit 
primariam illius prosperitatis partem esse agnosceret. Expl 

> Id in ipsa definitioDe Aristotelica reipublicae (Polit 1. 8, e. 9, ai JL 
1280 b, 40) satis cxprimitur : nóXtg àk -ìj yivCjv xaì xw/jl&v xotvwvia ^onjg n 
xaì aòrdpxoug. Et ibid. 33: i) toù eu C^v xotvwvia xaì to?; ohUatii xcj 
j>i>£m^ C<o^S TBÀetag x^pcv xaì aòrdpxouq, Similiter 1. 1, e 2, ed. B, 1258 biXi: 
1^ ^èx TzXetóvofv xwfiwv xotvatvia réÀetog nóXiSf -^ àij Kcun^g ij(pooa xip^ 
aòrapxetag cjg inog sìnetu^ ytvofiév^ jnèv ouv roù C^v ivtxtv^ oÒaa àk too tS 
— Unde apparet, secundom Aristotelem societatem civilem (quam re 
conflatam dod immediate ex individuis hominibiiB, sed ex pluralìtate 
vicorura, tribuum) ad boc naturaliter destinari, ut ope conso M 

monis cooperationis multorum socialìum elementomm, virìbns » 
insufficientia singulorum copiose compleatnr ad habenda sabsidia — i 
modocumque vivendi , sed vivendi perfecte et prospere {tu C^y) , ut b 
decet, quod fructus esse debet vitae civilis. 

* De Kepubl. 1. 1, e. 25: .Est igitur, inquìt AfrìcaniiB, res pabUea m 
popoli; populus autem non omnis bominum coetna quoque modo oongregaiit, 
sed coctus multitudinis iuris consensu et utilitatis commnnione Bodatiia.* 

' De iure belli et pacis 1. 1, e. 1, § H: ^Esi civitas eoetaa pcfCiete 
liberorum bominum, iurta fruendi et communie utQUatie causa foeùi^M*/ ^ QL 
Pufendorf, lus nat. et gent. 1. 7, § 14. — Secundum Uchbee vero finia civi- 
tatis est pax et defensio communis, sed ope autocra absolataa et oBBh 
potentis sociali contractu institutae: «Civitas ergo est per una 
luntas ex pactis plurium bominum prò voluntate babenda est b 

ut singulorum viribus et facultatibus uti possit ad pacem et i 
omnium" (De cive 87). 



De fine societatis civìlis. — Praevius qnaestionis conspectos. 269 

eterea illam communem et publicam prosperitatem tamquam 
mam et vere publicam, i. e. mediis publicis tantum et civilibus 
"e ^ndentem, sedulo cautum esse volebant, ne sphaera pro- 
si ] blicae societatis, instar Platonicae reìpublicae, totam rerum 
narom universitatem directe complecteretur omnemque vitae 
9 et domesticae libertatem non secus ac iura ecclesiastica 
irberet K 

Verum utut haec doctrina ventati conformis neque per 
ie indeterminata erat , ipsae tamen verborum formulae , quìbus 
ur, practìce quadam ambiguitate laborabant, quae malae 
regnantium aut immoderato cuncta gubemandi zelo non raro 
1 suppeditabat iure publico in detrimentum legitimae sub- 
Tim libertatis abutendi. Eiusmodi formulae praeter supra 
ìshae quoque aut bis similes censori possunt: «bonum com- 
**, acommune bonum civile", „bonum publicum", „salus pu- 
bi k* (Sflfentliche Wohlfahrt) etc. Quis nesciat, quanta saepe 
xtu ,salutis publicae" centra iura humana divinaque publice 
a) ita fuerint? 

Propterea per se improbandum sane non est, quod recentior 
inris philosophia certos, quantum res pateretur, limites finis illius 
indagare et accuratius definire susceperit. Id solum dolendum, 
quod ea, falsis nitens iuris principiis, veterum veram sententiam 
non iam determinando perficiebat, sed novis erroribus pervertebat. 
Et revera systemata, quae hac de re inde a Thomasio et Eantio 
wque ad hodiemos iuris publici doctores speculative et practice 
8ibi succedebant, non sunt nisi totidem coroUaria successive a Kan- 
tiano primum iuris principio, dein ab Hegelianis placitis derivata. 

JW. Nimirum qui a Kantio propositutìi iuris principium, quod 
«coexsistentiae** vulgo appellant (cf. P. I, n. 519 sqq. et n. 581 sqq.), 
vel Granino vel partim profitebantur, consequenter finem politicum 



^ Cf. Suarez, De leg. 1. 3, e. 11, ubi in specie (§ 7) agens de fine po- 
iestatìs civilis legislativae dicit ,eìus finem esse felicitatem natoralem com- 
Bnmitatis hnmanae perfectae, cuius curam gerii, et singulomm hominum, ut 
soni membra talis communitatis , ut in ea scilicet in pace et iustitia vivant, 
ei Cam snfGcientia bonorum , quae ad vitae corporalis conservationem et com- 
Dioditatem spectant, et cum ea probitate morum, quae ad hanc extemam pacem 
^ felicitatem reipublicae et convenientem humanae naturae conservationem 
necessaria est.'' Pro qua doctrina invocat, praeter auctoritatem Aristotelis, 
8. Thmam, 1, 2, q. 90, a. 2, iunctis q. 95, a. 1 et 4; q. 96, a. 2 et 3, et 
q. 99, a. 3. 



270 Sectio ni. Liber I. Caput I. Articalas 2. § 1. 

et publicae potestatis munus per se in eo tantum contineri d< 
bant, ut eas externas condiciones legibus sanciat et tueatur, • 
necessarìae sint, ut omnes cives communi liberiate et per90\ 
iuriumque securitate fruentes sibi harmonice coexsistere 
ceterum autem positiva socialis prosperitatis stadia liberae 
eertationi singulorum et privatarum societatum relinquat ( 
setziicher Rechtsschutz behufs socialer Selbsthilfe und f 
wicklung''). Ad hunc fere sensum omnes reducuntur formulae, 
ad designandum finem politicum varìae apud varìos huiiis a 
lae auctores exstant, ut ^universalis securitas'' d^allseitige 
heit") ^ — ^universalis fruitio ordinis iurium firmiter stabiliti' (,j 
seitiger Genuss eines festen Rechtszustandes**)^ — .dominatio 1 
iuridicae" (.dieHerrschaft desRechtsgesetzes**)^etc. Haecdo 
— vulgo „Rechtsschutztheorie^ , ut distinguatur a communi ^ 
sententia: „Wohlfahrt8theorie'' — fere ab ineunte saeculo XH 
theoretice quidem in iure publico voluti axioma haberì co 
formale quasi principium ^liberalium*' quas vocant polit om 
stitutionum exhibet. Hinc etiam recens denominatio «Becfa 
derivatur, cui odiosa nomina ^Polizeistaat", i,Wolilfahi 
vel ^Patriarchalstaat" opponi solent. In praxim tamen hoc nf 
stema vix ullibi, nisi forte in America septentrionali et in : 
Belgarum rocenter constituto, simpliciter et cum plori 
consequentiis deductum est, quamquam theoretice secundi 
mam generalcm fere passim receptum. 

302. Ea demum iuris publici schola, quae hodie parìter ylibe 
lismum'', sed hunc „ad maturam*", ut aiunt, .aetatem prove 
profitetur, praetergressa iam Eantianam illam libertatis d' 
palaestram, Hegelii potius vestigia prosequitur, qui individuai 
iuris principio universalem iuris „obiectivismum*^ substituit 
que absolutum centrum et fontem in ipso statu publico agn< 
(cf. P. I, n. 536 sqq.). Ita praevalens huius aetatis iuris ph • 
sophia magis magisque iterum ad eam de fine civitatis doctri] 
redit, quam antiqui iam ab orientali pantheismo didicerant, 
Platonicum videlicet absolutismum et socialismum, recentibus far 
mie investitum. Hodie namque praeplacet statum publicum no 
iurium custodem et interpretem tantum sed etiam independen 

* Klilber, Das uffeDtliche Rechi des Deutechen Bundes t. I, § 1. 
' r. Aretin, Staatsrecht der constitationellen Monarchie, Einleit. p. 1. 
' lordati j Lehrhach des Staatsrechtes t. I, § 1. 



De fine societatis civilis. — Praevius quaestionis conspectus. 271 

— non tantum ex commissione divina legitime circum- 

hu] lae prosperitatis adiutorem et promotorem sed immo 

jonstituere, — omnis scilicet humanae culturae universalem 

lipotentem provisorem ac propterea educationis quoque, 

et religiom's supremum arbitrum. Huic novo publici 

io, quo demum, ut aiunt, ,, Status sui ipsius conscius 

*, ìnter alios iam Schmitthenner (1796 — 1850) non obscure 

paraverat, docens: statum publicum esse ethicum organis- 

ad hoc destinatum, ut renmi publicarum ad externam vitam, 

)rdinem, civium prosperitatem et animorum culturam (Bildung) 

nentium curam ageret^ 

Quoad rem nil refert, quod huius sententiae «liberales* pa- 

mum systema, omnis verae libertatis inimicum et in officina 

^murarìorum eo fine excogitatum, ut potenti manu Christiane 

i unam ^humanitatis'' religionem substituant, speciosa vulgo 

orum formula velare nituntur. Quippe etiamnum multi in 

,iuris ordine" publicae potestatis sphaeram contineri theo- 

consentiunt — puta scilicet: in ordine iuris, qua late patet, 

remo arbitrio efficiendo, disponendo, reformando. — Ita ac- 

>datum vocabulum ^Rechtsstaat", sin minus rei exprimendae, 

hypocrisi inservit. Verius autem et sincerius istorimi menti 

et nomen ^Cultur- vel Humanitdtsstaat" . 

Sont et alii, qui vulgari rationalismo eiusque iuris principio 

innitentes, pantheisticum quidem absolutismum theoretice re- 

;, verum timore ecclesiasticae libertatis illud tamen huic 

Eiccommodare conantur, ut saltem educandi munus tamquam 

ìum ad statum publicum devolvatur. Horum tessera est: 

ir-, Humanitats-, Rechtsstaat 2. 

Quae cum ita sint, philosophiae christianae incumbit, re- 

a utraque ista erronea iuris publici hypothesi, verum civilis 

atis finem ita ex veris principiis eruere, ut eundem simul 

veris limitibus circumscribat. Ne porro ipsa multiplicitas 

uum, quorum in hac disquisitione ratio habenda est, clari- 

Q impediat, quaedam rei momenta secernenda et separatim 

ida videntur. Ante omnia autem finis civitatis formaliter 

ctatus ab eodem fine materialiter seu quantitative sumpto di- 



' Zw5lf Bttcher vom Staate t. 1, § 1—3. 

' Ita fere (post Krattse) Ahrens, Naturrecht II, 303. 



272 Sectio III. Liber I. Caput I. Articnlos 2. § 2. 

stinguendus est. Circa illum tantum per se quaestio phil 
circa alterum potius quaestio politica vel historica vei tir. 

§2. De fine societatis civilis formaliter considerai 

304. Finis formalis societatis civilis ille est, a quo ij 
ficatur et ab omni alia societate distinguitur (cf. P. I, n. 348 
Talis proinde non nisi unus est ; dum e contrario materiaUs 1 
tot esse possunt, quot particulares finales respectus in illì I 
mali universalitate comprehenduntur, et quorum modo ui i 
alter historice praevalere potest. Illum igitur primo negative 
critico, deinde positive et thetice adstruere conabimur. 

A. TheoriM qnaedam eritioe signftniiir. 

I. Theoria rationalistico iuris individualismo accammodaia. 
( „ Rechtsschutztheorie " . ) 

305. ThesiS XXXIY. Finis societatis civi 
completus non in mera personarum et iur i I b 
extema harmonia communis libertatis procuri . o< it'. 

Probatnr I. Ex falso philosophico principio, cui a 

corollarium est. Ea enim, ut iam monuimus, logico et 
derivatur a summo iuris principio, quod Kantiano rational o 
prium est. Hic enim cum in personali liberiate et indepem 
per se illimitata supremum finem agnoscat, universum iuris 
dinem tamquam coercitivum libertatis eatenus tantum ceu ] 
latum rationis admittere potest, quatenus necessarius sii, ut 
libertas cum libertate aliorum secundum legem unii 
existere possit. Hoc solum proinde ab , extema legislatìone' p 
standuni, liunc ergo solum civilis potestatis finem esse logice 
cludit. Iam vero eiusmodi iuris construendi principium, spc 
vero iuris conceptu et fine, per se mancum et falsum esse pri 
ostonsum est (P. I, n. 525 sqq.). 

Probatnr II. Ex communi lege finalis ordinis, qui in re 
natura oxsistit. Quicumque finis publicae societatis aceoi % 
certe tamquam vems admitti non potest, qui cum indole 
tutionis per se naturaìis conciliari nequit, ut patet ex ani [P. 



1 Cf. ^Stimmon aus Maria-Laach' XL (1891), 47 sqq., art «WoU&U 
staat oder roiner Rechtastaat? et VI (1874), 226—230. 



De fine societatis civìlis fonnalìter considerato. 273 

18 sqq.) demonstratis. Atqui finis ad exteraam harmoniam 
is coarctatus illi characteri omnino contradicit. Ergo . . . 

Prob. min. Secundum legem communem finalis ordinis 
Inm datur naturae opus vel institutum, quod ut tale ad solam 

vationem sui seu durationem in esse naturaliter destinetur; 

i, omnia et singula suapte natura ad congruam eidem naturae 

ior non negative tantum sed positive ordinantur. lam 
il extema libertatis harmonìa per se nil aliud quam socie- 

possibilitatem et conservationem aut certe nonnisi negative 
1 propriam perfectionem respicit. Dum enim ad sola externa 
edimenta removenda restringitur , de cetero indifferenter se 
3t ad ipsum usum libertatis, a quo solo directio et progressus 

nalem perfectionem dependet. Ergo eiusmodi finis cum na- 
li et providentiali indole societatis conciliari non potest. 

Probatnr III. Ex absurdis et impiis coroUariis. Ab hac doc- 

logice inseparabilis est publicae societatis indifferentismus 

•i ì et religiosus, qui aequali mensura vitio et virtuti, errori 

ventati securitatem et libertatem vindicet, idque non ex acci- 

di vel temporali opportunitatis Consilio, sed vi principii idealis 

nniversalis. Atqui tale principium politicum per se et impium 

absurdum est. — Profecto in collectiva hominum exsistentia 

m deletur moralis natura, quae in singulis per essentiam est. 

propter non magis persona physica quam persona moralis 

cammunitas ut talis Deo creatori, rerum omnium fini et legis- 

i, per officia moralia et religiosa obstringitur, neque ea bona, 

individuis hominibus et universae naturae rationali suprema 

essentialia sunt, hominum societati umquam indifferentia esse 

nt. — Multo etiam magis haec impietps et absurditas elucet, 

in aliqua civitate locum obtinet, cuius populus totus vel fere 

christianam religionem profitetur. De tali publico regimine 

ìrito valet effatum Domini: «Qui non est mecum, centra me 

k, qui non colligit mecum, dispergit" (Lue. 11, 23). — Ad 

fc len probe notandum: 

Cum eiusmodi publici indifferentismi principio confundi non 

^t politica institutio „civilis paritàtis** inter varias religiosas 

detates vel sectas in communi civitate historice iam exsistentes ; 

nec ipsa religionis et cultus libertas, ob graves rationes ali- 

) concessa. Talem enim legis publicae accommodationem, non 

n tamquam per se bonam et idealem, sed tamquam malum 

Xeyer, Ina natanle. U. 18 



274 Sectio m. Liber I. Caput I. ArtìculiiB 2. § 2. 

potius necessarium et prae alio minus malum, prò rerum ad 
interdum aut prudentia polìtica suadere aut etiam fidelitas et ì 
exigere potest. Primum evenit, si alicubi in eiusmodi instit 
unica via appareat servandae civUis concordiae et pacis, qua 
primario ad scopum publicae societatis pertinet. Alterum ol 
si variae partes dissidentes titulo iuris positivi hìstorìce acc 
sive vi contractus initi sive legis fundamentalis publice fin 
parem cum reliquis civilis exsistentiae sortem possident 
in Encyclica ^Quanta cura** et in Syllabi § 10 non haec p 
praxis, sed ea tantum doctrìna moderni liberalismi repro 
quae talem reipublicae statum per se optandum et opl 
praedicat ^. 

Frobatur IV. E pemiciosis socicUibus sequdis. Theorìa 
nomiae socialis secundum ideas Adami Smith ab ineunte 
culo XIX late propagata, quae potissimum in liberiate indir 
et libera virium oeconomìcarum associatione et concertation( 
datur, aliud non est quam idem illud systema politicum ac 
oeconomicam applicatum. Atqui id verae sociali prosperìtat 
niciosissimum esse hodie communi experìentia constat. Inde 
necessario ex una parte pauperismus, ex altera praepO' 
divitum atque adeo plurimorum oeconomica depend^ntia el 
vitus in favorem paucorum oritur. Hinc potissimum me 
socialismus opportunam occasionem et efficacium armorum ( 
nactus est (cf. n. 154 sq.). 

Confirmatur denique thesis ex ipsa novitatis nota, quae « 
doctrinae inhaeret. Negari enim non potest eam toti anti 
ignotam fuisse. Novissime autem soli demum recentiorì 
nalismo reconditae veritatis lucem affulsisse eo difBcilius 
deris, quod ea vix orta mox iterum a suis olim adorab 
practice et theoretice deseri et repudiari coeperit, sola 
eius applicatone oeconomica, de qua modo dictum eet, te 
quamdiu licuit conservata. 

306. Soholium. Non equidem solo verìtatis amore haec, i 
vimus, priorìa sententiae conversio facta est*. Scilicet eo fere 

* Cf. Ilergenrotìier, Katholische Kirche and christlicher Staat 
p. 617 sqq. — Huc quoque pertinet quod alias de hac re scrìpaimiiB: , 
sfttze der Sittlichkeit und dea Rechts*, p. 124. 

' «Erst seitdem der Liberaliamus aeine ^politiachen E he' 

zogen und ^Nationalliberaliamus' geworden iat, iat eìno i 



De fine societatis cìvilis formaliter considerato. 275 

ìt, quo isti yCivìlis libertatis assertores" passim legislatorum sub- 
et primatum potentìae occuparunt, iam antea experìentia edooti, 
ìcertaiione catholicae veritatis cum adversis errorìbus, ubicumque 
? lìbera erat et nullis publicis obstaculis impedita, fere passim 
irium eius evenisse, quod speraverant, — nova videlicet illius in- 
mta novasque victorias. Mirum quoque non est, quod vice versa 
viri catholici, eadem hac experìentia capti et ex relativo utilitatis 



ben in gr5sserem Umfange zu Tage getreten. Das Ausziehen der poli- 

Q Eindersebohe bedeutete don Abfall vom ehrlicb liberalen jRecbtsstaate' 

r gleichen Freiheit fQr alle, und die Bekehrung — nicbt freflicb zimi 

ben Wohlfahrtsstaate , wohl aber zum omnipotenten NationaUCuUur- 
mit der stillschweigenden Aufgabe, sicb weiterbin zum grossen Frei- 
rideal, dem alles beberrschenden Humanit&ts-Culturstaat zu entwickeln. . . . 
licblieb traf aber die auffallende Sìnnesanderung, welcbe in Wabrheit nur 
^itgemSsse Entlarvung war, mit dem VorrUcken dea Liberalistniis zur 
Kenden Regierungspartei zusammen. . . . Das urspr&nglicbe Princip der 
kbilfe' und der socialen Neutralit&t der Staatsgewalt batte von dem Augen- 
an keinen Sinn mebr, als die ^Recbtsstaatsidee' in den Edpfen der Pro- 
en und der liberalen WortfObrer erblasste, um der gereiffcen Idee des 
men Staates', dem neubeidniscben Absolutismus des pantbeistiscb - mate- 
iscben Culturstaates Platz zu macben. . . . Die Recbtsstaatstbeorie mit 
freibeitlicben Grundrecbten und ibrer mebr odor weniger aufricbtigen 
'teilichkeit im bùrgerlicben Wettkampf der verscbiedenen religidsen und 
&n Factoren der neuem Culturentwicklung bat ibre Zeit gebabt und ibre 
te getban. Sie batte zur Aufgabe, im Namen ,der gleicben Freibeit filr 
onter dem Obdacbe des bisber vorberrscbend christlichen Staates dem 
osen Eindes- und Enabenalter des Liberalismus einen sìcbem Aufentbalt 
Luft und Raum zum Wachstbum zu verscbaffen. Dieser Zweck wurde 
vollkonmien erreicbt. Der beranwachsende Junge ist gross und stark 
den. Die &ltem christlicben Insassen des Hauses waren in ibrer Frie- 
ebe aucb gem bereit, ibm femerbin die gleicbe Freibeit zu gonnen, obne 
cb ibre alten Hausprivilegien geltend macben zu wollen. Was sie ver- 
n, war nur das Eecht einer ebrlicben Gegenseitigkeit und der Mitgenuss 
ben Freibeit So war es aber von seiten des strebsamen Jfinglings nicbt 
ut £inmal grossjàbrig geworden, fand er es fUr zutr&glicber, das Hans- 
ent nebst Wirtscbaft einfach an sicb zu nebmen und es den guten alten 
;enoesen freizustellen , entweder freiwillig oder gezwungen der nunmebr 
;henden liberalen Firma sicb unterzuordnen. Eurz nacbdem es dem Libe- 
lus gelungen war, sicb mit dem modemen Staate zu identificiren , fand 
zeitgemàss, die abgenutzte Freiheitsfabne allm&blicb eìnzuzieben und an 
Stelle die der vollen StaatssouverSnetat auszubftngen. — Durch die Or- 
Uion und die Machtmittel des Staates lassen sich die politischen, religidsen 
locialen Ctdturzwecke der Fartei viel rascher und sicherer reàlisiren als 
Vege der freien Concurrenz und des hlossen Gew&hrenlassens von seiten 
it jewaU. Das ist fortan der leitende Gedanke der Volks- und Frei- 

nner von ebemals* (,Stimmen aus Maria-Laacb* VI [1874], 228 sq.)- 

18* 



276 Sectio III. Liber I. Caput I. ArticolnB 2. § 2. 

fructu, ìmmodice etiam exaggerato, perperam veritatem theore i j 
cipii mensurantes , pristinum illud „ liberalismi'^ dogma adop 
Hinc maxime initìum et ansam sumpsit infelix sjstema religioso^; 
ticam, quod vulgo ^liberalis catholicismi*' nomine appeUstnr, et 
ecclesiastico iudicio, supra commemorato, merito reprobatimi est 

II. Thearia „moderni Status*' per exceìlenUam dieU, 

( ^ Culturstaatstheorie ' .) j 

307. ThesiS XXXY. Neque status pubUci maiestas 
se exsistit, neque nationalis et homanae culturae eyoliitio, 
tata et ratione sui considerata, illius proprius finis esse 

Praenotanda. Duo membra propositìonis non dupl 
doctrinam re distinctam, sed unam eandemque ideam, partim 
theisticam partim naturalisticam , diversimode enuntiatam « 
plectmitur. Haec nimirmn eo redit, ut omnimoda et gloriosa 
manae culturae seu humanitatis evolutio, iundis eius viribus 
et moralihus promovenda, habeatur tamquam finis in se (Se 
zweck), vel certe rerum omnium humanarum supremus; cui 
omnes res privatae hominum, ut momenta partialia totalitatì, 
vires corporìs toti homini, subordinari et subservìre debeant. 1 
huius evolutionis conditio est, ut humanitas (proxime «natio') 
talis, ut aiunt, suae organicae personalitatis sit conscia, 
nonnisi in statu puhlico fìt. Consequens igitur est, ut quc 
modum iugis evolutio humanitatis (organico exsistentis) ita et i 
publicus, in quo humanitas vel natio iugiter evolvenda tai 
persona exsistit, finis in se esse dicatur K Dixi id doctrinam 
pantheisticam partim naturalisticam exhibere. Videlicet 
est, quatenus ille «finis in se* simpliciter et absolute, f :i 
quatenus saltem relative ut talis, i. e. ut rerum hui um 

premus, accipitur, excluso vel neglecto onmi ulteriore fi li re- 
spectu ad ordinem, qui praesentìs vitae realitatem tra e ai 
Id ipsum autem materialismo quoque facile acconunodari ] 
satis apparet. — Sufficere posset obiectum huius thesis exposuis 
ut etiam probata censeatur. Ad abundantiam tamen insu] 

' Hanc de fino status publici doctrinam hodie non iam nnos alterre, wtà 
fortasse plerique iuris publici doctores aliquo modo profitentor, seeondiun tes- 
seram fere communem ^illimitata evolutio cuUunu humanUati»^ (onbegremU 
Culturentwicklung). — Huc et BluntscMi, in suis prìmÌB operìbus moderatior, 
in libris recentius editis magia magisque progressus est Gf. ^Die Lehre timb 
modernen Staat' (1875) I, 861. 



De fine societatìs oivilis formaliter considerato. 277 

Probatnr I: directe et a priori. Non potest admìtti in iure 
eo theoria, quae philosophice tota fundatur aut in aperto 

i no aut in theoretica emancipatione generis humani a Deo, 

ultimo omnium et singulorum, essentiali ordinatore et abso- 

legislatore mundi moralis aeque ac physici. Atqui talis est 

K)ria, quam in thesi excludimus. Ergo . . . 

nor ex praenotatis iam constat. Et vero finis in se nil 

I ipsum esse absolutum seu Deus esse potest. Ergo sive 

le ktu ipso publico sui ipsius causa magnificando, sive de 

zata humanitate propter se ad omnem culturam evolvenda 

ir, eadem est pantheistica anthropolatria. Ab hac autem 

, quoque hypothesis, quam naturalisticam appellavimus, quoad 

et logice vix diflfert. Revera enim nil aliud est nisi vel auto- 

rationis Kantiana, a singulis individuis ad personam publicam 

vel humanitatis translata, vel immo materialistica nega- 

nis realitatis hanc vitam et leges visibilis naturae transcen- 

In priore casu ratio publica (suprema potestas civilis) 

ivo categorico* assimilatur et statuitur sibi ipsi finis et 

ta lex; in altero autem omnis dependentia hominis a Deo 

} plenius et facilius e medio toUitur. 

Probatnr II: indir ecte et a posteriori. Admissa illa doctrina: 

1. Quilibet despotismus quantumvis intolerabUis legitimatur. 
Quid enim tunc singuli homines sunt vel habent, quod eiusmodi 
publico idolo sacrificarì non possit et debeat, si ^publicae rationis* 
indicio exigatur? Nimirum „humanitatis" apotheosis realiter est 
iminum ipsorum degradatio, eorum libertatis, dignitatis, perso- 
nalitatis spoliatio ; humanitatis autem absoluta autonomia ad finem 
fllimitatae culturae, individuorum hominum absoluta servitus 
est, corporum pariter et animorum instrumentalis usurpatio, 
sabordinatio ordinis spiritualis sub materiali, aetemitatis sub 
tempore. 

2. Ut praxis theoriae logice consentiat, socialismus cum 
omnibus suis consequentiis omnino admittendus erit, utpote qui 
aliud revera non est nisi eiusdem doctrinae ad humanam socie- 
tatem applicatio, logice insuperabilis. 

Atqui eiusmodi consectaria non solum societatis sed etiam 
nniversalis rerum ordinis fondamenta subvertunt. Ergo princi- 
piom, unde manant, absurdum et perniciosissimum est. 



278 Sectio m. Liber I. Caput I. Artìonlns 2. | 2. 

308. Coronaria. 

I. Omnis politica theorìa vel praxis, quae sive ezplicite 
implicite supponit «homines esse propter statum poblicnm', 
quae ^individuales in civili organismo exsistentias* tantum 
„ numerica momenta" in historico processu universalìs hni 
culturae computat, tamquam verae culturae inimica et hmnano 
mine indigna proscribenda est. 

n. Huc referri debent non solum pubUcus <M 
politica tessera assumptus, secundum axioma: ,L'Etat r 
sed quaelibet etiam iuris publici emancipatio a cammunù 
moralitatis, et nefanda illa in rebus politicis macchiai l ) 
cipia: omnia, quae publicae societati utilia iudicantar, pc 
licita esse; iura nulla servanda, si eorum vìolatio prò i 
iunctis ^emolumentum publicum promovere possit*^, a ne i 

ni. Non quaecumque et quomodocumque ad „evol oh 
manae culturae" contribuunt, eo ipso tamquam per se b< i 
manda sunt, vel licite intendi et directe quaeri possunt^. 

III. AbsoltUus legalismus nomine iuris, 
(,Fortgeschrittene Rechtsstaatstheorie*.) 

309. ThesiS XXXVI. Finis proprius soeit 

ne ad ipsum quidem „iuris ordinem^^ ex tote et eo S4 
randnm se extendit, ut cunctae exterioris vi : i s 
quam positive ordinandae eius potestati direote 

Praenotanda. Ut ipsa thesis innuit, doctrìna, q 
loco cxaminamus, a praecedenti magis forma quam re d 
Illa phUosophiae, haec iurisprudefitiae ^moderni Status* pa 
respondet. Scilicet eam classem adversarìorum respidt, qui 



* Eiusmodi monitum hodio neo theoretice neo praotice piane mip 
YÌderi posse vel inde apparot, quod iam neque atheiamos neqae oiatmr 
lismus in ipsa populorum legìslatione suo influzu antichristiano careDt Qoìi 
autem ab istis nomino ^evolutionis humanae culturae' exspectandum tmd, 
8i quando christianac traditionis «praeiudicia* quae vulgo voeant pablid 
superassent, haud difficile coniicitur. A pud materìalistam E. HUckd haec Ialite 
— interim satis verccunda et cauta — insinuatio: ,Wenii jennand don Y«> 
schlag wagon wollte, nach dem Beispiel der Spartaner und der Rothbftote die 
elenden und gebrechlichen Kinder, denen mit Sicherheit ein sieohea Label 
prophezeit werden kann. gleich nach der Geburt zu tOdten, atatt aÌA m ibren 
eigenen und zuni Schaden der Gesamtheit am Leben za erbalten, ao i 
unsero sogenannte .humane Civilisation* in einen Schrei der Entrila \ 

brechen* (NatOrliche Schopfungsgescliichte [1874] p. 155). 



De fine societatis civilis formaliter considerato. 279 

culturae quam „ordinis iuridid^ praetextu plenam omni- 

^ntìam statui publìco vindicant in omnia, solis fere exceptìs 

>mis conscientiae penetralibus. Haec sola enim mere ethica 

e et a giuria ordine* per se exempta reputant; huius vero pro- 

om subiectum (Tràger) et positivum fontem divinitus praeordi- 

tu exclusive solum statum publicum esse contendunt^. Isti 

n suo » Statui moderno** nomen ^Rechtsstaat* vel „Humani- 

itsstaat* verissime convenire gloriantur. Ad hoc autem 

ere arbitrantur, ut tota activitas publica ^constitutionaliter* 

t;eatur, i. e. ut nulla vel quam minima eius pars arbitrio 



* Lasson, System der Rechtsphilosophie (1882) p. 312 — 327, ex principiis 

i nnm Hegelianis suam ideam de fine statas publici haurìt. Nam alium 

Oli non triboit nisi «esse manifestationem absolutae rationis prò deter- 

to gradu realisationis eius' («Aosdruck der weltnmfassenden Yemunft, anf 

sr Stnfe ihrer Realisirung za seìn**); ad eios igitur ideam pertinere, 

> sit orde iuridicos realisatas — „verudrklicìUe Rechtsordnung^ . Quid autem 

b hoc ordine iuridico intellegendum sit, ipso Lasson ulterius ezplicat, vindi- 

OS ai publico «supremum ius ad omnia**. Nihil igitur obest, quominus 

3 publicus cum iUo «ordine** omnes fines humanae culturae, quos suo iure 

:, coniongat. ,Der Staat ist ein Wesen von selbst&ndiger Herrlichkeit, 

Manif estation der Yemunffc, und wenn er doch za etwas dienen soli, so 

man ibn als Diener des menschlichen Geschlecbts, aller Geschlechter, 

loch kommen werden, der hdchsten Oulturzwecke auffassen, dio Qber Leben 

6 htskreis des Individuums weit hinausragen. Im Dienste dieser Zwecke 

b sich der Staat als verntinftìge Ordnung, und darum hat er seinen 

cJ Gegner an dem zuf&lligen Willen und Interesse der vielen. Der 

fcz von Staatswillen und Volkswillen ist unversohnlich : Was man Volks- 

in ] mt, ist eben die Summe von Interessen der Einzelnen . . . und dieso 

)n wenden sich nothwendig in erbittertem Streit nicbt nur gegen- 

er, sondem auch gegen den Staat und die bleibende vemtinftige Ordnong 

toehts.* — Idem auctor p. 412 suum iuris conceptum aperit dicens: ,Das 

cbt ist seinem Begriffe nach der Wille des Staates , sofern derselbe sich in 

Form allgemeiner Bestimmungen filr das Handeln ausdrttckt. Es gibt 

nur eine eìgentliche Rechtsquelle, nàmiich eben den Willen des Staates, 

1 Recht wìrd ohne alle Ausnahme oder Einschr&nkung daran erkannt, 

ler Staat es anerkennt und mit seiner Macht durchsetzt/ 

Ahrens quoque, tametsi suam de statu publico ideam ezprimit nomine 
altiir-Humanitàts-£^(;7t^/aa/'*, eius tamen finem supremum esse existimat 
Qbegrenztes Wachsthum in alien Lebens- und Bildungsgiitem'* ; ad eum 
tur, praeter harmonicam ordinationem universae vitae socialis, insuper curam 
rtìnere, „dass das Volk den Reichthum seiner Anlagen und Krftfte nach der 
genthiimlichkeit seines Genius zu einer eigenartig sch5nen Volkspers5nlich- 
it, za einem Reiche gdttlich-menschlicher Bildung gestalte** (Naturrecht 
B71] II, 271. 303. 516). 



280 Sectio m. Liber I. Caput I. Articulos 2. § 2. 

npoliciae^ alìorumque organorum administratìonis relinquat 
cuncta legibus (iure) normata sint. Atque ita ^legibus* unì 
socialis vitae ambitum et vim iuris absolutam attribuentes, 
tismum publicum, quem ipsi anteriori aetati sub nomine , 
staat, Polizeiregiment** exprobrare solent, nequaquam vita 
quod peius est, ex administratione in legislationem transfei 
Ad eandem classem, velint nolint, ii omnes aliquo modo 
sophice) recensendi «unt, qui exclusivum iuris positivismu 
fitentur (cf. P. I, n. 549 sqq.). — Dicitur in thesi: ,ut . . . 
ordinandae . . . directe subiiciantur^ ; non enim negare inb 
iura etiam privata et naturalia civium intuitu communis 
aliquatenus publico moderamini obnoxia esse posse, indir 
licet et quoad usum. 

310. Probatur I. Theoria, quam hac propositione impu{ 
quemadmodum est priori per suam tendentiam cognata, i1 
quoque ei assimilatur, quod, uti illa falso philosophemi 
ista falsissimo iuris principio nitatur. Ergo parìter cum 
iicienda est. 

Prob. ante e. luridica omnipotentia publicae legis 
ut eam ipsi adversarii profitentur, corollarium est recenti 
riae iuris „obiectivi^ vulgo nuncupati, sive haec immediat 
Hegelianam doctrinam (P. I, n. 538 sqq.) exhibeat, sive 
tantum cum quadam moderatione eius vestigia prosequa 
^scholae historicae* placuit. In priore casu non solum 
individuorum iura, sed immo omnis rationalitas et persoi 
gnitas a „ratione et voluntate universali*', quae realiter per 
publicum se manifestat, tamquam a suo fonte absoluto deri 
in altero casu per exclusivum iuris positìvismnm status ] 
spoetato saltem ordine mere naturali, similiter tamqoi 
omnium iurium etiam personalium constitiiitiiry qtEttiemis ì 
insti tu tionis divinae unicum et propriuiii „sHÒit-ciurìi tfjtìus 
iuridici^ agnoscunt, neque uUa dari vera ac valida iura 
nisi positivai i. e> publiee agnita et flrmaUi K 
. I 

> Cf. K L màhi, PhUoBopbsa d«|;^^' 
De eo vide F^ I, n. 65H, ubi «ina 
hic extremii!^ iu*'iè pottkii^iimiii^ 
tiam infonnct> merito iirgnji 
del diritto m G^^rmunia, i*ÌM 





De fine societatìs oivìlis formaliter considerato. 281 

itqoi utraque haec hypothesìs ìam aliunde reprobata est: 

quìdem cum ìpsa pantheistìca philosophia, in qua fundatur ; 

vero specialius supra in P. I, n. 557 sqq. Ergo . . . 
Frobatnr IL Quod si consedaria cìvilia et politica eiusdem 
iiae spectantur, non minus absurda et perniciosa sunt, quam 

le in probanda praecedenti thesi recensuimus. Simile pro- 
in ea moderni socialismi praeambulum, similis publici des- 

theoretica legitimatio apparet, eo etiam intolerabilioris, 
[ sanctìssimo iuris nomine tegitur. 

Corollaria. 

I. Dictio est saltem ambigua nec sine congrua interpretatione 

da, qua dicitur „ statui publico ex divina institutione 

etere in bis terris universum iuris ordinem seu obiectivam 

tiam repraesentare". Ambiguitas est in verbo ^repraesen- 

B* (vertreten). Aliter enim aKcuius rei auctor et dominus eam 

mtat, aliter tutor et mandatarius. lam vero status publicus 

auctor neque dominus est ordinis iuridici, sed partim tutor 

OS, partim mandatarius. Tutor et custos est respectu omnium 

um, etiam eorum, quae naturaliter vel ex fonte positivo divino 

mt; mandatarius autem respectu ixma positivi, quod ei insuper 

idum a supremo ordinatore et indice Deo committitur, ea con- 

, ut naturales iuris normas ad usum determinet et secundum 

reram exigentias quasi materialiter compleat. (Cf. P. I, n. 289 sq.) 

n. Mensura utuntur non solum canonico sed etiam philoso- 

jduce falsa, qui praetensam illam universi iuris procurandi pro- 

vìncìam, statui publico, ut aiunt, divinitus commissam, prò criterio 

assumunt, quo insti et veri limites inter potestatem civilem et eccle- 

mticam dignosci et determinari debeant. Et vero triplex philo- 

sophicus error hoc criterium vitiat: V quod praeter societatem 

civilem aliam societatem pariter vel etiam potiore modo divinitus 

infititutam et aeque perfedam exsistere posse et de facto exsistere 

a priori non agnoscitur; 2"" quod universi ordinis iuridici non 

solum tutela sed eff ediva procuratio civitati tribuitur ; et insuper 

3° quod, dum „ ordinem moralem** principaliter ad Ecclesiam per- 

tinere indulgent, eum ita limitatum volunt, ut non comprehendat 

nisi intemum regnum conscientiae et fidei («das innere Gebiet e 

Gewissens imd das innere Glaubensleben*'), id quod nequaqua 

veram relationem inter ordinem moralem et ordinem iuridict 

exhibet. (Cf. P. I, n. 506—512.) 



282 Seotio III. Lìber I. Caput I. Artìonliis 8. § 2. 

in. Hìnc collìge, quorsum vel ipso sanae philosophìae ii 
pertineant notissimae „ moderni status" praetensiones : per 
proprio iure disponendi de condicionibus ineundi matrimoni 
ordinibus religiosis aliisque institutis ecclesiasticis, de admin 
tiene bonorum ecclesiasticorum , de modo exercendi discipi 
ecclesiasticam, de dignitatibus et officiis ecclesiastìcis, de < 
tiene, eleotione, admissione, depositione ministrorum Ecclesia 
ipso exercitio sacri ministerii etc. — Nimirum ista iuris i 
potentia, qua ^status modernus" solus in hoc mundo yiurium f 
solus universi ordinis iuridici provisor et auctor esse glori 
ubicumque practice usurpari incipit, per se et ipso facto b< 
significat publice declaratum centra Christi Ecclesiam, ntpote 
essentialiter iuris ordinem sibi proprium et independenter a 
potestate divinitus fundatum habet, et qua talem iure divino 
et historico constanter profitetur. 

B. VeroB finis ikitioe adiiriitir. 

312. Ne in unam propositionem nimia et multiplicia cong< 
tur, iuvabit hic quoque per aliquos voluti gradus procedere, 
bus facilius et expeditius demum doctrinae summa pers] 
Itaque primum necessaria finis politici requisita determinare, < 
iis mediantibus eum ipsum quantum fieri possit definite enun 
conabimur. 

I. Veri finis criteria seu requisita necessaria. 

313. ThesiS XXXYII. Finis societatls clvi sii hm 
est: 1. bonum commune; 2. per se exte] et 

yltae termlnos conclusum; 3. qualitative I 

pletum; 4. soli et omnl sooletatl civili propr 5. e 

In hls terrls supremo homlnum fini subordu 

Explicatur et probatur per partes: 

1. Bonum commune, i. e. quantum fieri possit, cimctis à 
societatem civilem unitìs (tribubus, familiis, individuìs) pn 
Nam id ipsum de essentia est omnis societatis, neque aliud obie 
socialis conspirationis esse posset (cf. P. I, n. 373). L i 
civitas vera societas est, etsi coexsistenti multitudini non 
sed naturaliter necessaria; quod quidem ex eius orìgine ti 
storìca tum iurìdica manifestum est (n. 267 sqq. 279 sqq.). 

Qui autem a statu publico indolem societatis eo ipso ei 
arbitrantur, quod sit „institutio divina* , ii vel statam pubi 



De fine societatis civilis formaliter considerato. 288 

poteetate publica confundunt, quod re vera apud recentiores 
] 'o videre est, vel societatis conceptum centra sensum un- 
lem vetemm ad solam associationem liberam arbitrarie coarc- 
, unde et Ecclesiae nil remaneret, nisi ut in homm gratiam 
ktis nomini renuntiet. 

2. Per se extemum et intra praesentis vitae terminos conclusum. 

a) Externum sit oportet, quia bonum interaum qua tale ne- 
; esse per se sociale, i. e. obiectum socialis (adeoque externae) 

rationis (vide P. I, n. 373). At vero „ externum* non idem 

ignificat ac mere materiale, Habent enim et ea bona, quae per 

morab's ordinis sunt, suos aliquando respectus externos et suam 

m visibilem repraesentationem, et eatenus externa censori 

t; uti vice versa bona materialia respectum ad spiritualia 

interna habent et habere debent. 

b) Intra praesentis mtae terminos condusum. Ipsa enim civilis 
dc s suapte natura tota quanta ad homines in bis terris de- 

es pertinet, ncque aliam nisi hanc temporalem exsistentiam 

et. Ergo et finis eius naturalis (internus) per se bis limitibus 

eontineri debet. Dico »per se*" ; nam mediate et ultimatim non 

I ac res omnes huius temporis ad finem vitae immortalis 
1 atur necesse est. (Vide P. I, n. 375.) 

3. Qualitative bonum humanum completum, i. e. nuUam om- 
nino boni externi rationem, quae ad hominem in bis terris socia- 
liter perficiendum usui esse possit, a suo ambitu per se excludens. 
Qoippe omnibus consentientibus societas publica saltem externe 
completa est seu in suo ordine suprema et independens. Atqui 
liaec proprietas omni fundamento careret, nisi eadem esset simul 
vidtme completa, i. e. nisi — intra sphaeram sui proprii gradus et 
ordinis — humanum bonum secundum eius totalitatem suo fine 
comprehenderet. Ideo enim societates peculiares, v. g. oecono- 
micae, litterariae, industriales etc, externe completae et indepen- 
dentes suapte natura esse nequeunt, quia specialem tantum boni 
huDiani partem exclusive prosequi sibi proponunt. (Vide P. I, n. 392.) 

4. Soli et omni civili societati proprium, seu tale, quo haec 
ab omni alia specie socialium institutionum distinguatur. Ratio 
est, quia societas a suo fine specificatur. (P. I, n. 348.) 

5. Essentiali et in his terris supremo hominum fini subordi" 
natum, i. e. eiusmodi, quod vel positive et per se rationem medii 
4d hune finem habeat, vel ita saltem remote et intentionaliter 



284 Sectio m. Lìber I. Caput I. Articnlas 2. § 2. 

illi adaptetur, ut generatim loquendo iis, qui eo discrete el 
denter utì velint, copiam facìat illum facilius et abundantìu 
quandi. Quemadmodum enim finis naturali institutiom { 
tutus non potest esse nisi bonum, ita a priori certam 
bonum non apparens sed verum esse debere (P. I, n. 29). ' 
autem quodcumque bonum praesentis vitae extemum eateniu 
quatenus illam subordinationem implicitam habet (P. I, n. 375 
377). — Confirmatur insuper ex eo, quod alias finis so* 
publicae dicendus esset ,,fìnis in se*", quam doctoinam iam : 
abunde expugnavimus. 

Notanda ad solvendas difflonltates. 

314. Prae ceteris primum requisitum («bonum commune') 
potius obviam eius interpretationem, qua illud demum ob l 
privatum communiter consequendum reducatur, recentìoiis , 
publici** patronis displicere non sane mirandum; neque 
iuvat eam centra apertos pantheismi et absolutismi politici 
tores no vis argumentis defendere. Sed sunt alii, qui, theoi 
quidem hanc exaggerationem vitantes, principio partim ' 
eatenus a nobis etiam admisso uti solent ad eandem in f 
tionem impugnandam. Centra hos igitur haec aliqua illustrati 
indiget. 

Ita inter alios Bluntschli, quo tempore adhuc sub inflan 
sanioris philosophiae iuris publici progressus versus absolui 
et omnipotentìam status publici nondum simpliciter, sed com 
retico moderamine in favorem libertatis civiUs et iorìum 
vatorum sequi solebat (ut apparet adhuc in primis editio 
operìs ^Allgemeines Staatsrecht, ed. 2 Milnchen 1857, ncmu 
I, 57 sqq.), mediam quandam sed non minus ambiguam vu 
hac re amplexus est. Loco nempe, ut finis societati civili orar 
liter propositus generalissimo dicatur bonum cammune e 
rectius, ut ipse opinatur, dicitur „salu8 publica** (OfEentUche WoUr 
fahrt). Simul tamen nitro consentìt vi huius finis naturale offidom 
potestati publicae incumbere privatam quoque dviom prosperi^ 
tatem prò viribus publicis intendendi ac promovendi Displioek 
autem altera illa sententia, quam cum doctoribus scholastìds et 
universa philosophia Christiana tenemus, non, quod sub ratìone 
»boni communis'' a statu publico exigat sollicitam publicam curam 
et providentiam circa media promovendi privatam dvium prosperi- 
tatem — sed quod in hoc sólo ministerio totum eius finem reponere 



De fine societatis civilìs formaliter considerato. 285 

ir. Hoc enim conciliari non posse : neque cum natura status 

idf quatenus est coUectiva unitas seu persona moralis, et qua 

)ropriam vitam habet cum proprio analogo fine a privatorum 

; diverso ; neque cum nobili patriotico sensu omnium bonorum 

am, quos non raro videmus cuncta sua bona privata et vitam 

1 heroica virtute prò salute publica immolare i. 

Ad haec respondemus : 

1. Ultro agnoscimus, a) societatem publicam personam esse 

•alem, propria organica vita propriaque activitate praeditam, 

vita et activitate privata civium distincta; b) eam qua talem 

n divinae ordinationis in bis terris exsistere; ac proin e) cum 



^ ,Auch wir preisen es als einen Fortschritt der Zeit, dass der Einfloss 

il des Christenthnms als des germanischen Charakters die Rticksicht auf 

ridnelle Leben im Gegensatz zu der Allmacht des Staates nachdrtick- 

1 orgehoben habe . . . aucb wir erkennen an, dass das Gesetz und 

i nìcht bloss Herrschaft liber die Individuen, sondem in sehr wesent- 

B hungen Dienst ftlr die Privaten sei. Aber es ist dessenungeachtet 

ler und ein politischer Fehler, zu meinen, der Staat sei nur um der 

i itpersonen wiDen da, er sei nur ein Mittel fflr die Privatwohlfahrt , das 

cht also auch nur eine Unterlage des Privatrechts. Logìscb wird damit 

ìi iff des Staates selbst aufgel5st. Es g&be keine Gesamtheit, die als 

< » ein eigenes Leben bàtte, es g&be nur eine Summe von Einzelnen, die 

nander noch sorgen wfirden. Der gute Wille, mit welchem Millionen ihr 

W jwohl der Wohlfahrt ihres Vaterlandes unterordnen, die Opferfreudigkeit, 

velche Tausende begeistert, fiir die Ehre und die Macht des Staates in den 

Tod zu gehen, die Grossthaten der Helden aller Zeiten wftren eitel Thorheit 

imd Schwftrmerei. Die Hoheit des Staates wlirde in die Gemeinntitzigkeit einer 

Aasecoranzanstalt umscblagen. So ist es aber in Wahrbeit nicht. Es bestebt 

ein orgamsches Gesamtleben der Ydlker und der Menschheit, welches nach 

der gdttlicben Weltordnung eine selbstàndige Bedeutung hat und dem Einzel- 

leben in wicbtigen Beziebungen von Natur Ubergeordnet ist, dem ein eigenes 

Entwicklungsgesetz innewohnt, das in weit grossem Zeitrfiumen sich wandelt 

ala die Entwicklung der Individuen. Seine Wohlfahrt ist eben die offentUche 

Wohlfahrt im eigentlichen Sinn, und indem der Staat dafQr zunàchst sorgt, 

sorgi er mit Recht far seine eigene Existenz^ (Allg. Staatsrecht I, 60). 

Geterum, quod notari interest, idem iuris publici doctor in posteriore vitae 
perìodo, mterim ad francomurariam dignitatem evectus, maiores versus Hege- 
lianam statolatriam progressus fecit, finem publicum, ut iam supra notatum, 
^imxtatam cuUurae evolutionem esse docens (,Die Lehre vom modemen 
Staat* I, 361). Immo ad status publici propositum pertinere existimat suam 
in omnium conspectu magnificentiam manifestare („ seine Herrlichkeit aller 
Welt zu offenbaren'), ut legìtur in libro ^Deutsche Staatslehre fQr Gebildete* 
(1874) p. 14. 



286 Sectio IH. Liber I. Caput L Artìcalus 2. § 2. 

omni vitali organismo hanc naturalem destinatìonem co 
habere, ut semet ipsam in suo esse conservet et perficiat. 

2. At vero negamus horum quicquam per nostrani sentei 
excludi vel non implicite supponi. His omnibus enim j 
ulterius quaeritur, cuiusmodi sit ista perfedio propria, ad 
publica societas naturaliter destinetur? — Cui quaestioni, in 
confisi rationibus, respondemus : hanc perfectionem, in q 

re ceteroquin consistati non posse esse nisi bonum commune 
ne illam quidem ipsam puhlicam prosperitatem proprie à 
(„die 5ffentliche Wohlfahrt im eigentlichen Sinn") veram soc 
publicae ut talis perfedionem exhibere, nisi in quantum rat 
habeat boni communìs, qua vel proxìme vel remote redun( 
bonum privatum civium quantum fieri possit omnium, 
suapte natura fructifera nisi succreverit, nisi noxios influxi 
peraverit, nisi evoluta fuerit, nisi floruerit, in suo esse ] 
esse non potest ; sed haec omnia ad propriam arboris per£ 
eatenus pertinent, quatenus perfectam frudus f erendi 
denotant. Similiter societas publica secundum naturae propo 
exsistere, se conservare, evolvi et fiorerò debet, sed non \ 
neque ut fioreat suisque fioribus glorietur, sed ut perfectan 
tutem habeat sociales frudus ferendì, 

3. Per hunc respectum bonum publicum nequaquam cum 
privato confunditur; bonum publicum, qua commune est, a 
privato satis eo distinguitur, quod illud est bonum privatum 
quidem, in medio positum et applicabile cunctis, hoc aotem ì 
privatum aduale, in particulari applicatum; illud huius colli 
vel abundantius et facilius colligendi possibUitas vel indetem 
exstans copia, hoc vero illius partialis frudus voi de 
participatio; illud activitati publicae, hoc libertati privt \é 
quam proprium obiectum respondet. 

4. Nihil pariter nostrae sententiae detrahit, quod prò 
communi civibus aliquando magna boni privati pars ofEereni 
etiam vitae discrimen subeundum sit, secundum axioma: ,£ 
conwnune bone privato anteponendum est.* Id quare et qui 
per rationalem ordinem exigatur, ex his fere considerat 
momentis facile intellegitur : a) Hominis rationalis propriui 
res et bona non solum secundum individualem et subiec 
delectabilitatem sed ctiam secundum obiedivum vahrem e 
scere et aestimare (P. I, n. 43 — 46); imde fit, ut bona a 



De fine societatìs civilis formaliter considerato. 287 

DÌs bonis ordinis inferioris, bona universalia particularibus ob- 
ve praeferenda centra subiectivi egoismi stimulos ratio dictet. 
3C modo non propriura bonum abiicit, sed inferius cura altiore, 
et rationali, commutat. b) Huic rationis indoli universali 
mdet in voluntate (appetitu rationali) momentum analogum, 
vide sensu ^solìdaritatis" tum humanae tum civilis orìundum, 

cum stimulo et lege caritatis. Inde enim fit, ut quis aliis, 
ertim sociali nexu arctiore sibi coniunctis, non minus quam 
psi bona exoptet, immo magnanimiter sua aliorum, prae- 
n multorum, bonis vel sua minora aliorum maioribus, uni- 

ioribus vel magis necessariis ultro postponat. e) Bonum 
aune, tametsi finalem respectum habet ad augmentum boni 
iti, vicissim tamen privatum bonum civium aliquatenus ut 
um sibi subordinatum habet, eatenus scilicet, quod non nisi 

xatione virium socialium et multiplici sacrificio privatae 
ionis conflari, conservari vel perfici possit. Et quoniam socie- 
)ublica intuitu omnium coexsistentium sit naturaliter neces- 

et praecepta, patet illa privatorum sacrificia ad hunc finem 
ria non minus naturaliter praecepta esse debere, d) In 
mutua subordinatione boni communis et boni privati inter 
3mper tamen essentialis ordo finalis servatur, quo numquam 
. altioris ordinis et essentialia inferioribus et accidenta- 
1 subordinari legitime possint. e) Philosophicum substratum 
doctrinae prorsus necessarium est animi immortalitas et 

moralis in futura vita complendus, cuius intuitu praesens 

cum omnibus suis institutis et bonis relativum tantum va- 
n habet. 

Sohclium. Quemadmodum bonum commune non est aliquid 

abstractum aut privato bone oppositum, ita et generis humani qua 

perfectio, quae illi tamquam finis idealis in his terris proponitur, 

lius etiam intuitu societatem civilem necessariam esse probavimus 

, n. 420 ad 3), concrete et approximative non aliunde quam ex 

i iugiter et latius diffusa singulorum hominum perfectione efflorescit 

1 hanc vicissim iterum finaliter refertur. Quare utrumque sine onmi 

no doctrinae dissidio recto dici potest: tum societatem publicam 

ordinari ad amplificandam et evehendam generis humani 

un) ] fectionem, tum eam destinarì ad augendam perfectionem 

rum quantuììi fieri possit omnium; dmnmodo illa nec finis in se nec 

rerum humanarum per se supremus dicatur. 



288 Sectio m. Liber I. Caput I. ArtìonlnB 2. § 2. 

II. Determinata finis enuntiandi formula. 

317. ThesiS XXXVin. Finis societati cìtUI - 

propositus est: tum ordinem socialem, quem na 
dignitas et organica soeietatis structura postulante < 
fuleire, tum — intra limites eiusdem ordinis — i 
yilis prosperitatis socialiter prosequendae condici b tt 
publiee neeessarias, harmonice proyidere. 

Praenotanda. Thesis quoad substantiam eandem < 
nam continet, quam omni fere aetate scientia Christiana prol 
est; eam vero delineatis simul eius limitìbus accuratìus < 
conatur. Itaque in prima parte veterum .ìuris fruitìo' et 
altera ^bonum publicum^, ,salus publìca'^ etc. magia ei 
enuntiatur. 

Ad primam partem notandum: a) „Ordo socialis" e£B 
fulciendus comprehendit tum publicas iuris relatìones, qui 
pus sociale qua tale subsistit et conservatur, tum iura. privi 
a quorum integrìtate pax et securitas civium dependet. b) D 
„efficaciter fulcire", non constituere vel officerò, sdlicet 1 M 
auctoritate et potentia obiectivum iustitiae ordinem, qui ] 
naturaliter determinatus exstat, partim positive quidem sed 
normas eiusdem naturalis iustitiae determinandus et oomj 
est. e) Per additum „quem naturae ratìonalis dignitas . . .] 
lant*' adhuc magis determinatur verus socialis ordo, i. e. a div 
fundatore soeietatis intentus. Porro , naturae ratìonalis digni 
non solum omnes hominis et humanae soeietatis naiurales re bc* 
tus ad Deum et ordinem moralem positive involvit, sed e 
supernatiirales , quos superaddere Deo placuerit, hypoihetìce i 
plicitos habet. «Organica vero soeietatis structura*, qua civi 
naturaliter ex praeordìnatìs socialibus organismis, non imm 
ex individuis faominibus coalescìt, ambitum naturaliter debitom 
libertaii civili asserit. 

In altera parte asseritur finem soeietatis publicae, in i^ore 
parte exhibitum, etsi primarium et essentialem, per se tamen 
nondum completum esse, sed insuper ad bonum commune potiiki 
procurandum se extendere debere. Quale autem id ipsum sit et 
quibus limitìbus circumscriptum, bisce momentis definitur: a) Efais 
obiediva extensio tam late patet quam publica vìrtualÌB copia 
omnimodae dvilis prosperitatis socialiter prosequendae, Dicitor 
„civilis prosperitatis'', quae quidem eatenus a prosperitate huwuma 



De fine socieiatis civìlis formaliter considerato. 289 

ìnguitur, quod haec immediate hominis bona etiam interna, 

autem per se externa, interna vero mediate tantum et con- 

iter comprehendit. Intellegitur proin essentialiter p-o^pertfas 

r 1 %e, sed utique non apparens, sed vera seu cum respectu 

i beatitudinem hominis perfectam in vita futura con- 

a«n. Dicitur praeterea „socialiter prosequenda^ , ut ad ea 

dvilis prosperitatis bona restringatur, quibus comparandis 

ratim loquendo singulorum civium privata facultas non suf- 

t, quae tamquam vere communia communi eorum coopera- 

indigeni. Porro intra hos limites eadem prosperitas ponitur 

v)da, i. e. nullo ceteroquin boni civilis genere aut gradu 

se excluso. — b) Eius procurandi modus talis sit oportet, 

adui et ordini societatis publicae respondeat, i. e. vere 

li ì, a) Huc pertinet, quod providentiae publicae proprium 

diatum obiectum esse dicitur: non ipsam prosperitatem 

vlorum civium aut familiarum direde efficere — id quod privatae 

eitati et libertati reservandum est — , sed eius (magis 

uè et facilius) assequendae „condiciones extemas publice 

1 a «* compiere, seu eam reddere per se cunctis extrinsece 

u t, quantum id a publico interventu pendeat. Itaque ne 

}uidem » extemas' condiciones, sed eas tantum, quae gene- 

1 loquendo privatas facultates excedunt, status publicus sub- 

andas habet. fi) Accedit, ut id ipsum „harmonice'' pro- 

t, i. e. ex universali quodam rerum obtutu et cum respectu 

ad bonum vere commune totius corporis socialis, non unius al- 

teriusve tantum classis civium cum detrimento reliquarum, ac 

praeterea bonum hominis supremum et essentiale semper saltem 

remote intuendo, cui omnis terrena prosperitas subordinatur. 7-) Deni- 

que tota haec positiva providentìa « intra limites eiusdem ordinis' 

contineatur necesse est, qui in priore parte propositionis descri- 

bitur, et in quo non solum primarius scopus, sed etiam inviola- 

biles normae publicae actìvitatìs praefiniuntur. Quibus praenotatis 

318. Probatnr pars L niud prae ceteris ad naturalem civi- 
tatis finem pertinere dicendum est, 1) propter quod familiarum 
tmio sub civili nexu probatur fuisse proxime necessaria et ideo 
compellente natura inducta; 2) quod multitudinis socialiter ex- 
sistentis bonum commune est omnium praesentissimum et maxime 
necessarium. Atqui utrumque verificatur in eo, quod in hac prima 
parte proponitur. Ergo . . . 

Meyer, Ina luktarale. H. 19 



290 Sectio IIL Liber I. Caput I. Ariicaliis 2. § 2. 

Prob. min. Primum membrum facile ex iis colligitur, < 
ad probandam nexus civilìs necessitatem et naturalem or 
dieta sunt (P. I, n. 420; P. IT, n. 290, 291). Et revei 
sane moinentum etiam in historica civitatum erigi • 
efficacius homines ad vivendum sub civili imperio com 
sub eoque continerentur , quam ratio securitatis tum pe 
tum possessionum ac iurium. 

Alterum membrum bis rationibus certis evincitur: a) Se 
orde, qualis in thesi describitur, obiectivae socialis ii tiae 
denotat; iam vero buius realis executio et efficax si intatio 
condicio est stabilis socialis coexsistentiae, et corpori se i 
conservando et firmando idem fere in ordine mo i p 
quod in ordine physico humano corpori compago < 
vorum ac singulorum organorum inter se et ad to ìtatem 
nismi debita proportio. Hinc verissimum illud .lustitia est 
damentum regnorum*". b) Etiam abstractione facta ab hac 
necessitate, idem orde iustitiae non minus prò sodetate 
prò singulis hominibus in ea exsistentibus per se * 
inalienabUis boni rationem habet. Bonum est videlicet i 
rationali per se et per essentiam conveniens, cui proin fa 
sive singillatim sive collective spoetati tam parum umq 
nuntiare possunt quam rationali dignitati. Aliunde autem 
bonum vere commune est et tantum in civili nexu secure 
dum, ut dictum est in priore membro argumentL Ergo n 
praedicatur inter bona communia multitudinis socialiter 
«praesentìssimum et maxime necessarium'. 

Conflrmatur haec prima pars propositionis unanimi co 
tum veterum tum recentiorum circa generale saltem ob 
assertionis, scilicet conimunem iuris securitatem^. Limil 
quos thesis illi assignat, evidenter cum limitibus obiectivis o 
socialis ac iurium alibi stabilitis (P. I, n. 441 sqq.) congni 
praeterea indirecte comprobati sunt, contrariis falsis inter] 
tionibus et acceptionibus explicite refutatis (v. supra n. 3 
309 sqq.). 

* Honc primarium fìnem societatis civilis ipse aposto 1 T 
manifeste indìcat, ubi obsecrat orandum prò regibus et omnil qui in 
tate sunt — scilicet prò habentibus potestatem publicam — , ^ i 
tranquUlam ritam agamus". Sed ne quis pntet in hoc ah$o e 
addii eius finalem respectum prò homine rationali, p el d 

premum: ^in omni pietate et casti tate*. 



Probfttir fan IL Haec dmpUeim asBertionem implicitam 

AlUra est : finem publicae socdetatìs in solo ordine sociali 

ido nom tatum compim, sed eo supposito praeterea propriam 

societads perfectìon^n (poblicam prosperitatem) pasitist 

nus promèotendam complecti; oliera haias propriam sphaeram 

oinat. 

Àssertio prima probatur. 

1. Ex thesi XXXIY, ^aes^tim ex eius probatione secundo 
posita (v. sopra n. 305). Xempe socialis ordinis tatela per se 

»: (D a, conservatìonem, integrìtatem et sanitatem tantum, 
p nerìt, etiam ad ratìonalem polchritudinem corporis 

is ec . lam Tero omni organismo propriam est, nequa- 
1 in sui ipsius integra vel etiam decora constitutione finaliter 

cere, sed ope huius ad posUivos ritales fructus se evolvere. 

2. Ratio, ob quam dvitas prò humano genere necessaria esse 
ellegìtur, generatim loquendo non in sola securitatis et ordinis 
inm, sed aliorum insuper subsidiorum socialium indigentia con- 

t, quae privatam sufficientiam excedunt (vide P. I, n. 420: 
n, n. 290. 291). 

3. Confirmatur veterum consensu usque ad Eantii novationem, 
, qaod plus est, constanti practico usu populorum, quem ne ipsa 
ddem recens contraria theoria, licet publice recepta, serio inter- 

"6 valuit. 

Àssertio altera probatur. 

Haec quidem fere ipsa praemissa expositione (n. 317) satis 
)aet. Ita nempe varia momenta ibidem iam insinuata ad formam 
■gumenti redigi possunt: Positivum istud publici finis comple- 

im tale esse debet, ut in fine totali cuncta „necessaria requie 
la"" in thesi praecedenti (n. 313) stabilita verificentur. Atqui id 

eveniret, nisi in ilio saltem implicite ea determinatio ob- 
ctivà et formalis subintellegeretur, qua^ in altera parte theseos 
Kprimitur. Nam 

1. Nisi illud ^omnimodam (veram) civilem prosperitatem so- 
aliter prosequendam" eamque solam intentionaliter comprehen- 
eret, manifeste vel non esset bonum ^extemum, intra praesentìs 
itae terminos conclusum", vel non , qualitative bonum humanum 
ompletum". 

2. Nisi cura eiusmodi prosperitatìs contineretur intra «limites 
[>cialis ordinis" supra definiti, aut nisi ad solas illius ^condiciones 

. 19* 



292 Sectio III. Liber I. Caput I. Articulus 2. § 3. • - '" 

externas, publice necessarias,** providendas proxìme r - ^ 

evidenter non eo gradu et modo bonum commune si ps ^ - 

haberet, quo sit exclusive et specifice „80cietati civili 
sed multiplìcìter partim cum sphaera libertatis ind 
domesticae, partim cum speciali fine ecclesiastico col 
nus huic quoque aliquatenus convenit eiusdem proe 
cessarias condiciones, sed primario intemas et morcdes, sop 

3. Nisi publica circa hunc finem providentìa . 
exerceretur, aeque bene damnum quam , bonum vere oo 
aut bonum apparens prò vero procurari posset (cf. ,Pn 
probationi praemissa). 

Ergo verus finis publicae societatis secundum vei 
ambitum in thosi enuntiatur. 

320. Corollarìa. 

I. Hinc colligitur, quomodo secundum naturalem 
stinationem status publicus se habeat ad familiam. In eo 
ambo haec socialia instituta conveniunt, quod natura 
successivi gradus et membra unius eiusdemque ordinis 
universalis, cuius finis communis est ipse homo in his > 
cundum naturam, i. e. secundum condiciones naturalis et 
perfectibilitatis, evolvendus et perficiendus, Sed alio grada 
bitu familia, alio societas civilis ad hunc finem adim] 
ordinatur. Illa ad essentialia humanae exsistentiae bona 
xime refertur, haec ad eorundem uberìorem amplification 
evolutionem ; illa socialia bona homini perficiendo voi per e: 
tium libertatis immediate applicat vel ad hunc usum prò: 
disponit, haec eadem ut applicabilia tantum remote pi 
eorumque quasi virtualem copiam in medium confort; itla 
humanam perfectionem effìcere et actualiter excolere intra Un 
privatae sufficientiae nititur, haec istam sufficientiam n 
omnium custodire et piAlice dilatatis mediorum fontibus augen 
et extrinsece iuvare contendit (cf. P. I, n. 429). 

321. II. Unde recte dicitur, intuitu finis universalis humanae 
societatis publicam activitatem ad privatam accedere tamquam 
huius quasi complementum extrinsece neccssarium; Ulius proinde 
propriam sphaeram ibi solum incipere, ubi huius naturalis ambitus 
desinit. Verum quoniam hic limes in praxi non mathematice sed 
morali aestimatione definiendus est, evitari non potest, quominus 
earum rerum, quae publicam interventionem exigant, aliqua aesti- 



294 Sectio III. Liber I. Capnt I. Artienlns 2. § 8. 

quae ad finem supematuralem disponunt, vel intra limites hoì 
naturalis (legis naturalis observandae) continetur. 

1. Honestas morum privata sive supematuralis sive na 
ad proprìum civitatis finem pertinere non potest: non mij 
ralis, quìppe quae per auxilia naturala compararì nequit; f 
naturalis; nam — a) Haec consistit maxime in actibus in i 
ad quos dirigendos potestas civilis per se impotens in* 
est. b) Ob eandem causam maxima ex parte non pò 
obiectum iuridicae (coactivae) obligationis. e) Qua talis rt ra 
sui nullum respectum habet ad bonum publicum in aensu 
explicato; hunc enim respectum eatenus habere potest, qua 
non iam privatae sed publicae honestatis indolem prae se 
Nimirum 

2. Honestas publica in eo consistit, ut vita civiom ex 
sociale honestatis decorum servet, idque imprìmis negative, i. e. 
que moralis turpitudinis aut impietatis quasi professionem 
hibendo, neque alio scandali genere ad peccandum inciti 
subministrando vel circumferendo ; et aliquatenus etiam posi 
i. e. eam socialem speciem exhibendo, quae potius ad vi 
aestimationem nutriendam accommodetur. — a) Quodai 
morum honestas supponitur talis, quam ipse naturae orda e: 
dubium non est, quin ea per se ad condidones publi 
speritatis etiam temporalis pertineat, ideoque ini i limi 
thesi XXXYIII assignatos suapte natura publicae i lan 
providentiae obiectum esse possit ac per se etiam detx . I 
per se; nam ipsa ^harmonica" ratio promovendi publicam prò 
speritatem in praxi aliquando legitime suadere potest, ut, 
gravioris vitandi gratia, aliqua mala non positive opprimali 
quae per se publice impediri legitime possent b) Honestas ) 
publica, quae et quatenus praecise supematuralem ordir 
audit, non quidem per se et immediate ad finem civitatis na 
liter proprium pertinet; ad eum tamen pertinet di 
derivatam et consequentem applicationem , ut in£ aurati 
exponetur. 

Ad hoc totum argumentum illustrandum inserviunt quae u] 
versim quidem de morali hominis regimine exposuit Suar\ 
^Triplex potest distingui moralis gubematio hominis: quai 
politica, quae pertinet ad regimen civitatis et communita p< 



« De leg. 1. 8, e. 11, § 8. 



De fine societafcis civilìs materialiter considerato. 295 

; alia oeconomica, quae spectat ad regimen unìus faniiliae 

domus; tertia dici potest propria uniuscuiusque circa semet 

m, quae dici potest monastica, quasi unius regimen continens. 

)stas autem civilis per se ordinatur ad gubemationem poli- 

im . . . et ideo per se non dirigit oeconomicum regimen nisi 

, quae redundant in commune bonum civitatis et illud pos- 

impedire aut promovere; reliqua enim, quae ad privatam 

liliam spectant, non per leges civiles, sed per uniuscuiusque 

] :amilias prudentiam ordinantur. Ergo simili proportione 

ione non spectat ad leges civiles monastica directio seu 

priva honestas singulorum, ut tales sunt, sed solum ea morum 

rectitudo per has leges constituitur , quae bono civili vel neces- 

earia vel valde utilis est/ 

325. Quod de morum honestate dictum est, — solum philosophice 

qiridem loquendo — eodem fere modo de religione valet, eadem 

lùmirum adhibita distinctione religionis prìvatae et publicae, na- 

toralis et supernaturalis ordinis, atque — servato respectu prò- 

timo et directo — non ad futurae, sed praesentis vitae felicitatem. 

Eo pertinet, quod monet S. Thomas^: ,Lex divina principaliter 

instituitur ad ordinandum homines ad Deum; lex autem humana 

principaliter ad ordinandum homines ad invicem. Et ideo leges 

hniDaDae non curaverunt aliquid instituere de cultu divino nisi in 

ordine ad bonum commune hominum : et propter hoc etiam multa 

confinxerunt circa res divinas, secundum quod videbatur iis ex- 

pediens ad informandos mores hominum, sicut patet in ritu gen- 

tilium.* Ceterum de «iure publico circa religionem*^ infra dicetur. 

6. An finis soeietatis dyilis sub lege ohrìstiana extensiye aliqnun mntationem 

Babierii 

326. Aliquam dubitandi ansam hac de re suggerere forsitan 
potest factum historicum Ecclesiae divinitus institutae tamquam 
societatis perfectae , independentis et universalis. Quae licet re- 
?num sit «non de hoc mundo", est tàmen in hoc mundo, — et 
licet non civilem, sed spiritualem eV supernaturaliter informatam 
kominum prosperitatem in bis terrié et per eam directe aetemam 
l^atitudinem respiciat, eo ipso tan^en et civilem vitam multipli- 
citer penetrat et ut fini spirituali utpote altieri conformetur po- 
stulat, — et quamquam non cives singularum civitatum qua tales, 



» S. theol. 1, 2, q. 99, a. 8. 



296 Sectìo m. Liber I. Caput I. Artìoiiliis 2. § 8. 

eosdem tamen ut homines sibi subdìtos habet aut de i ) 
aggregare potest. Unde obvia oritur quaestio: num su } 
divinitus hac nova et positiva institutione quicquam 
et naturali extensioni finis publici detractum sit, i ut sub 
Christiana competentia supremae politicae poi arctioi 

limitibus circumscripta censerì debeat, quam in ordi 
fuisset? — Immo haec opinio etiam historìce roboi i ^ 
Nam, ut ipse S. Thom(xs (v. supra n. 325) fatetur, apud pò 
gentiles civilis potestas passim sui iuris esse reputabat, 
divinum, saltem quatenus reipublicae interesset, directe sta 
et ordinare — quod nunc quidem soli Ecclesiae competit 1 
cedit, quod in familiis et communitatibus patrìarchalibus, < 
naturalia quaedam incunabula societatum civilium exbi 
ipsos patres familias et patriarchales principes simul cum ; 
administratìone sacerdotio functos esse videmus. 

327. Haec tamen et similia dubia facile solvet qui ^ 
naturalis extensionem formalem non obiter tantum ima^ 

Itaque dicendum: 

1. Finis dvitati formaiiter praefixus per se constans est et 
inmiutabilis, non secus ac ipsa civitatis natura specifica consid^ 
rata, cui ille ex correlatione respondet. Quapropter, si nihilih 
minus aliqua mutatio circa hunc finem ex lego Christiana inttt^ 
venerit, ea non potest esse nisi extrinseca seu circa finis materim 
extrinsece variabilem. Porro 

2. Finis extensio materialis seu quantitativa duplex distìngà 
potest, alia virtualis, alia adualis. a) Virtualis ea omnia oom* 
prehendit honorum socialium genera, quae in abstracto vel per 
se talia sunt vel per adiuncta aliquando talia esse possunt, quao 
merito pertineant ad „condiciones extemas, publice necessarìaSt 
omnimodae civilis prosperitatis socialiter prosequendae' . Qnare 
haec per se et obiective non minus constans est quam extensio 
formalis, a qua sola scilicet suam obiectivam mensuram accipiU 
Aliter se habet b) Actualis extensio quae omnia et sola ea bc 
norum socialium genera complectitur, quae prò concretis tem* 
porum rerumque adiunctis supra dictam qualitatem revera praa 
se ferant. Hanc sane successu temporis variis mutationibus sub- 
iacere nil impedit. Per adiuncta enim contingere potest, ut non- 
nulla obiecta, quae antea in abstracto quidem et virtualiter a 
materia finis non excludebantur , seu hypothetice tantum in ea 



De fine societatis civilis mafcerialifcer considerato. 297 

in< *ntur, deinceps aut realiter completa hypothesi iam adu 
Q irtinere incipiant ; aut vice versa, quae antea actu eidem 
iseri poterant, mutatis rerum adiunctis ista actualitate vel 
bi LS vel prò semper excidant. 

Id ipsum igitur ad praesentem quaestionem applicando 

e facile concludes: Post institutam Christi Ecclesiam finis so- 

Hb civilis, secundum actualem extensionem quantitativam, 

tim augmentum partim decrementum accepit, utrumque per 

ae stabile et in perpetuum. 1. Augmentum quidem duplex: pri- 

mum, quatenus iuris ordo publice fulciendus obiective dilatatus 

est; civitati enim christianae procul dubio per se officium in- 

eombit saltem intra fines suos, tum ius divinum Ecclesiae, tum 

iura civìum inde manantia non minus quam reliqua agnoscendi 

et publice tuendi; aUerum, quia vera ratio civilis prosperitatis 

publice promovendae deinceps obiective inseparabilis esse cogno- 

sdtur ab iis quoque socialibus bonis, quae a positivo religionis 

fonte derivantur. 2. Decrementum, quatenus ,,limites socialis or- 

dinis*, intra quos universim exercitium publicae providentiae et 

iuris publici propria competentia continetur (v. supra n. 317), 

positivo ecclesiae iure coarctantur. Nam postquam Christus Do- 

minus, Rex regum, Ecclesiae soUemne mandatum et exclusivum 

ios contulit res omnes, quae ad Dei cultum et religionem vitam- 

qne hominum christianis moribus informandam pertinent, superna 

auctoritate ordinandi atque sanciendi, alia sane potestas easdem 

fes curandi, tametsi bonum etiam commune civium respiciant, 

civili auctoritati non relinquitur, nisi derivata et subordinata, i. e. 

8oIiim ex consensu ecclesiasticae auctoritatis exercenda. Id igitur 

Qt sancte servetur, primarius finis societatis publicae postulat, 

nimirum rectus ordo socialis secundum obiectivas iustitiae normas 

efficaciter custodiendus. 

His omnibus neque finem civitatis formalem ncque eius ma- 
teriam remote seu abstracte consideratam ullatenus attingi mani- 
festum est. Eo sensu et Suarez^ docet, potestatem, ut nunc sit 
ìq principibus christianis, in se nec esse maiorem vel minorem nec 
alterius naturae, quam fuerit in principibus ethnicis, ergo ex se non 
kabere alium finem nec aliam materiam. Nimirum per se (sicut 
semper, ita etiam in ordine Christiane) .potestatem civilem**, ait, 



De leg. 1. 3, e. 11, § 2. 4. 5. 



298 Sectio m. Liber I. Capat L Artìoalns 2. § 8. 

«non respicere felicitatem supernaturalem ut finem ultìmmii*, 
,ex vi propriae naturae vel propriarum actionum, per qi 
modo versatur circa talem finem nec circa materiam yel i 
snpematm'alis ordinis'^ ... «et in hoc maxime distìngui a p< 
ecclesiastica''. . . . Eandem tamen potestatem, licet de se 
natnralem'', nihilominus ^ut sit coniuncta fidei, in illom 
referri posse ac debere . . .", scilicet „per extrinsecam reta 
(subiecti) habentis illam* (potestatem). 



I 



329. Quod supra memoratas rationes apparenter con 
attinet, notandum est: 1. Etiam apud populos gentiles on 
divini cultus rerumque spiritualium non tam civili potestati 
tali quam sacerdotali seu pontificiae potestati tribuebatnr, 
ilio tempore quidem arcte cum potestate civili coniungi 
Gum ea tamen tam parum confundebatur, ut in rebus p: 
difficilibus ac dubiis reipublicae rectores effatis et consil 
dotum, tamquam deorum interpretum, publicos actus non 
religiose conformarent. 2. Similiter in familiis patrìarcha 
sacenlotium non per se, sed extrìnsece, ncque semper et c< 
niter, sed vi specialis vocatìonis divinae, potestati pa' 
haerobat. Eodom enim fere tempore illud etiam speciali 
personis non pn> sua tantum domo coUatum apparet, ut v. g. 
MoIclìistHloolì. Et quam primum multiplicatis independentìbns br 
miliis« maiort>$ i\>etus civiles succedebant, statim etiam aodo* 
ritas saivnlotalis a potestate civili discreta et speciali venflft* 
tiono oiroumdata apparuit. Hìnc etiam in populo Israelitiieo 
AanMt diviuitus ad hoc munus assumptus est. linde apparet 
huno {vMA<i;iiti:^ duali^ìum« historice stabilem et natorae hor 
manata swi^^t^^ti^ a^wniunodatum . divinae providentiae lege iH' 
stitwtww w?«*. 



Al «èm Imi * ftièt éfilk tiltirM fiaitìtatìft 

SSO. S^^l;;t^^ hv.xus v^uat^tionis implicite iam continetur prin'' 
oipio ^ujM-;!! v^ -"^'^^ ^x^NXsùto, quare solum congrua eius t i 
tion^ in«ì\.i^>^4. K^ v^'titK^ quidem opus non est denuo m< € 
oiìism^ì iìr,ìvi*i*,vi^ A j^nvrt >vrsari non posse nisi circa < 
tonsion^m i;»Av^1v;A5*A*ut dtti$. quam ^aciualem^ appellavi 
» f{wfojf\ ?N''V»'iv, ^'^5v*-t\*ca quaestio affirmatìvum respo 
oxiirorr >'WMtm < nv Avvuratius ad hanc sententiam reduci 



De fine societatis civìlis materialìter considerato. 299 

1 iSl XXXIX. Quo magis et uniyersalius in aliquo 

1 a uà aetate genuina ciyilitas animique cultura, et 

< alis ciyium spontaneitas evoluta fuerit, eo angu- 

lì tibus generatim loquendo quantitativa extensio finis 

! idum usum actualem et praetieum circumscribitur. 

Probatnr. Finis societatis publicae secundum partem suam 

vam in eo consistit, ut «omnimodae civilis prosperìtatis 

e iter prosequendae condiciones externae** — non quales- 

qua, sed — „publice necessariae harraonice provideantur" 

(Th XXXVni) ; igitur ad eas condiciones subministrandas, quae 

et quatenus sine interventu publico iam per privatam socialem 

spontaneitatem oriuntur, in concreto se non extendit. Atqui ne- 

gari non potest, quo magis et universalius genuina civilitas et 

animi cultura in aliquo populo aut aliqua aetate profecerit, eo 

maiorem generatim loquendo efficaciam foro socicdis spontanei' 

taUs et bine privatam sufficientiam circa multa socialia bona, 

qnae prò aliis rerum adiunctis nonnisi publicis institutionibus suppe- 

ditari possent. Ergo . . . 

Dixi » generatim loquendo", i. e. per se et ceteris paribus; 
nam per accidens et aliunde oboi-tis obstaculis realiter aliquando 
contrarium evenire posse non infitiamur. 

33L Corollariuni. Nil impedit, quominus, eadem manente vir- 
tuali extensione finis, positiva publica providentia circa bonum 
commune prò certis temporum adiunctis practice reducatur fere 
ad solam harmonicam directionem socialis spontaneitatis ac liber- 
tatis; qualem et ii tamquam in praxi necessariam admittunt, qui 
universim et formaliter in sola tutela ordinis iuridici finem pu- 
blicum situm esse volunt (cf. n. 305 — Rechtsschutztheorie). Sed 
kec qualiscumque practica congruentia accidentalis est et essen- 
tialem theoriae diversitatem minime toUit. 

332 Sobolinm 1. Extensionem finis publici tum formalem tum quan- 
titativam Suarez * ita secundum varia eius momenta per compendium 
describit: ,Eius (potestatis civilis legislativae) finem esse felicitatem 
Mturalem communitatis humanae perfectae, cuius curam gerit, et sin- 
golornm hominum, ut sunt membra talis communitatis, ut in ea scilicet 
ù pace et iustitia vivant et cum sufficientia bonorum , quae ad vitae 
corporalis conservationem et commoditatem spectant, et cum ea pro- 



De leg. 1. 3. e. 11, § 7. 



300 Sectio III. Liber I. Capai I. Artìonlus 8. § 1. 

bitate morum, quae ad hanc extemam pacem et felicita i r 
et convenientem humanae naturae conservationem neci i ' 

addìt hanc esse mentem Aristotelis (Eth. 1. 1 , e. 2 et 4 ; L 5 » e. 1] 
divi Thomae (1, 2, q. 90, a. 2; q. 95, a. 1. 4; q. 96, a. 2. 8; q. 99, & 

Quae recentius inter catholicos philosophos Balmes * in • 
disseruit, optime quidem inservire possunt ad verum bonam ] 
falso dìscemendum , et ideo finem publicae Bocietatis exhibent mi 
naliter rectum, sed extensive et iuridice minus determinatom. Ita i 
ille (si latine redduntur eius verba) ratiocinatur : «Prosperìtas pà i 
aliud esse non potest nisi perfectio societatis. . . . Societas vero est | 
morale ... ; si praescinditur ab individuis, non est nisi ab'qnid i -a 
ergo eius perfectio realiter in ipsis individuis, quibus constat, ni 
quaerenda est. . . . Perfectio societatis consistit in tali eius organi 
quae prae omni alia aptissima sit ad simultaneam et harmonic ef^ 
lutionem omnium facultatum quam maximi numeri individuon < 
eam pertineant. ... Eo igitur perfectior erit societas, quo 
tatis intellectui, quo puriorem moralitatem voluntati, quo plenio 
factionem materialibus necessitatibus quam maximi numeri indi' o 
praebuerit.'^ linde consequitur: „Fìnis proprius ultimus omnia a 
progressus, civilitatis et quorumeumque socialium bononim, qi 
similìbus nominibus designari solent, est: perfectissima quae 
possit intellegentia, perfectissima moralitas, perfectissìma i 
speritas prò numero individuorum quantum fieri possit max .* 

Tametsi societas civilis non immediate ex individuis, ut ex iitii 
videri posset, sed ex familiis organico conflatur, ipsa tamen doetiÌM 
per se et ad mentem auctoris intellecta vera quidem est. At vero ào 
absolute et sine omni fere certo limite competetUiae pMieae proponta Mi 
sane omni abutendi periculo vacat, cum merito timendum sit, ne evi 
detrimento legitimae privatae iibertatis, quam auctor aliunde acriterdr 
fendit, maius spatium intemperantiae publicae legislationia trìbuat 

333. Soholium 2. Quoniam, ut ex dictis satis liquet, in quaestìoM 
de fine proprio societatis civilis virtualiter et inseparabili nexu coofr 
netur simul quaestio de legitima extensione et limitibus poteatatis pO" 
blicae, utraque quaestio plerumque fere promiscue aut per modum univi 
tractari solet. Et vero praeterquam in librìs, qui de iure publieo siva 
philosophice sive politice agunt, passim de eodem argumento virtualiter 
duplici plus minusve fuse discurritur, a medio praesertim saeculo XH 
non pauca specialia scripta exstant, quae multorum ea de re politicaB 
opiniones et iudicia exhibent. Huc inter alia referrì possunt: Murhard 
(1779—1853), Der Zweck des Staates; W. p. Humboldt, Versuch, die 
Grenzen der Wirksamkeit des Staates zu bestimmen (1851); Aura/ 

» Eth. e. 21. 



De corpore societatis civilis. — De popalo. 301 

rrai. De l'Etat, sa place et son ròle dans la vie des socìétés (1852); 

Ducpétiaux, Mission de TEtat, ses règles et ses lìmìtes (1862); 

yn Barrai (f 1873), De la centralìsation et ses effets; V. Cathrein, 

Aafgaben der Staatsgewalt und ihre Grenzen (1882), etc. — Ad 

lec autem non panca accedunt, quae e principiis partim pantheisticis 

materialìsticis plus minusve aperto socialismo theoretice viam 

ttt. 

Articnlns 3. 

Natio societatis civilis ab elementis eam constituentibus petita. 

Ad fundamenta physiologica iuris publici, quibus genuina 
completa societatis publicae idea superstruatur, tertio loco 
lerandus est accuratior conspectus interioris structurae et ele- 
orum, quae illam constituunt. ^Accuratior^, inquam; nam 
)b' et generalis eorum notio in iis, quae supra de origine civi- 
katis disseruimus, partim explicite partim implicite iam haud ob- 
Bcore conotata exstat, eaque sufficiens, qua etiam ad cogno- 
Bcendum et stabiliendum naturalem civitatis finem tute uteremur. 
8ed remanet, ut, quae summatim cognoscuntur, per partes quo- 
que penitius considerentur. — Et vero ex dictis hactenus et 
ex communi indole omnis societatis naturalis satis manifestum 
est civilem coetum nequaquam hominum tantum numero instar 
acervi aequalium atomorum conflari, neque eius unitatem quo- 
modocumque moralem, sed natura duce arganicam esse, qua scilicet 
dyilis communitas tamquam persona moralis quodammodo simili- 
tadinem personae individualis referat. Quemadmodum igitur homo 
animo et corpore consistit, ita et haec entitas moraliter et or- 
ganice una praecipue ex duplici elemento constituente , altero 
materiali (materia), altero formali (forma), coalescit. Utriusque 
elementi distincta proprietas simul et vitalis unio, cum respectu 
ad correlatum naturae finem, veram demum societatis civilis no- 
tionem, physiologice et philosophice completam, intellegentiae 
suppeditabit. 

§ 1. De elemento constitutivo materiali seu de 
corpore societatis civilis, 

335. Materia completa, qua corpus organicum publicae socie- 
tatis consistit, partim personalis partim realis est, i. e. tum pò- 
pulum tum terrae plagam, quam is inhabitat, complectitur. Quippe 
cum dominia rerum, maxime fundorum, cum ipsa iam societate 



302 Sectio m. Liber I. Caput I. ArtìculiiB 8. § 1. 

domestica naturalìter orta sint et cum eius evolatìone org 
conectantur (v. supra n. 174 sqq.)i necesse est, ut, ubi 
in sociali evolutione cursus naturae non violenter interroE 
populus quoque cum terra, in qua stabiles sedes habet, qi 
ganice coalescat in eaque historicas radices figat ab eì 
stentia et vita inseparabiles. Id ipsum denotat vulgaris g( 
nica expressio „Land und Lente''. 

A. Da popvlo. 

336. Populus, si strictiore sensu accipitur, non quemli) 
iorem numerum vel arbitrarie congestam multitudinem ( 
minum sive familiarum denotat, sed potius historice org 
ortam aggregationem familiarum, generum, trìbuum, comi 
tatum, classium hominum etc. in unione politica convìventic 
In vulgari sermone vocabula ^populus" (Volk) et „natìo^ 
tion) non raro promiscue usurpantur, et revera ambo conc 
interdum materialiter identificantur, semper tamen essentiali 
mine formaliter diflferunt. Ratio discriminis utrimque in fc 
unitatis vinculo sita est. Nam populus ab unitate polUiea, 
vero ab unitate physidogica denominatur. ScQicet postquam 
humanum a diluvio in varias orbis partes diffosum esset (, 
quisque secundum linguam suam et familias suas in nati( 
suis" (Gen. 10; cf. n. 268 sqq.), originaria quoque physio 
unitas totius generis successu temporis in multas varietat 
minusve stabiles distincta est, quae per saeculorum i 
multipliciter conunixtae et modificatae vel ulterìus aue 
Ita oriebantur non solum generaliores illae hominum ola ^ 
vulgo .Rassen', .Races" dicimus, verum etiam intra bas 
classes iterum varìae secundariae divisiones, pariter physio 
distinctae, quae totidem gentes seu natianes constìtaunt. À< 
quod et in singulis nationibus varìae trìbus (stirpee — ^ 
stamme) plerumque discemuntur, quas aliquando historìce in 
nationes evolvi contingit. — Ratio philosophica unitatis nati 
(der nationalen ZusammengehOrigkeit — Nationalitàt) , ui 
vox indicat, in communione propaginis (nativitatis) ex coi 
aliqua (vel quasi communi) gentilicia stirpe sita est Sed qu 
haec historìce raro pure exsistit et vix directe constare 
practict ad externos quosdam characteres redudtur, qui illi 
minus quoad singulos homines, tamen universim loquendo 
tari et indicare solent Tales characteres tres munerantnr: l 



De corpore societatis oivilìs. — De pepalo. 303 

carparis typtis et animi monimque indoles (Natìonal- 

, q secundum constantem historicam legem singulae 

s Dus quam singula individua quandam proprietatem 

I ferunt. Prae ceteris autem linguarum diversitas ad na- 

limites (obiter saltem) discemendos vulgo inservit. 

I. De élementis nationalibus populù 

7. Ethnographice trìplex praecipue relatio populi ad nationem 
1 ad plures nationes esse potest. Vd 1. populus totam aliquam na- 
mmque solam in unitate politica complectitur — et haec quìdem 
p< a, ceteris parìbus, ìnternae unitati, cohaesioni, soliditati et 
•( I corporis socialis favet. Vel 2. partem tantum alicuius na-- 
l ius diffusae eamque solam continet — et tum aliquatenus 
ium prìoris hypothesis participat, simul autem incommodum 
publicae periculosum adiunctum habet. Quodsi enim populus 
em nationis partem politico unitam comprehendit, moralem at- 
^nem in alteram minorem vel debiliorem exercet, unde inter- 
] iustitia et concordia gravem tentationem subire potest; 

1 contraria partium nationalium proportio exsistit, populus 
moralem attractionem cum periculo independentiae patitur. 
Vi 3. 68 gentes aut earum fragmenta unum populum politice 
— et tum quoque partim periculum partim emolu- 
un prò corpore politico oritur: periculum quidem — propter 
em conciliandi necessariam politicam unitatem cum natu- 
rali membrorum proprietate et varietate, ita ut ncque unitas 
in uniformitatem et despoticam centralisationem , neque legitima 
membrorum proprietas ac libertas in totidem vires centrifugas 
degenerent; et hoc periculum quidem crescit, quo magis una gens 
Bupra reliquas dotibus, potentia vel ambitione emineat; etnolu- 
tnentum — propter multiplicitatem elementorum socialium, unde 
fit, ut in ordine ad communem omnimodam perfectionem sese 
mutuo abundantius compleant. Ad harmonicam evolutionem civilis 
culturae tum intellectualis tum materialis et generatim ad veram 
communem civium prosperitatem hoc emolumentum merito magni 
faciendum est, ita quidem ut — supposita sufficienti politica co- 
f^mne, quae longiore historico consortio et prudenti legislatione 
finnari solet — haec tertia hypothesis utraque priore per se fe- 
licior esse videatur. — Ceterum ex dictis apparet, quantopere 
&b hac ipsa diversa compositione et natura alicuius populi non 
solimi eius politicae institutiones et regiminis forma, sed tota 



304 Sectio ni. Liber I. Capnt I. Ariiculiis 8. § 1. 

etìam illius historìa ut plurimum dependeant; similiter 
quam caecus et pernicìosus sit error eorum, qui, nullo 
respectu historicae eiusmodi realìtatis, formas et oi sti 
politicas voluti vestimenta prò arbitrio mutarì p< 
trantur. 

338. luridice considerata eadem haec inter populnm et va 
gentes relatio ad sequentes quaestiones nostro maxime ten 
ansam praebet: 

Quaestio prima. Num dentur quaedam na la 
gentium, quae etiam in casu polUicae unianis cum alia 
potentiore inviolahilia censeri debeant. 

Praenotanda. a) Alicui genti (Nationalitàt) ut U 
loquendo eatenus ius competere potest, quatenus col 
constituta est vel esse censetur, ut aliquatenus prò persi \ 
et hac de causa prò subiecto iurium agnosci queat. Vulgo t 
de iure ^nationalitatis" in sensu aliquo latiore loqui soL ;. 
eo quidem modo propositum hic dubium ad hune fere i re- 

duci posse videtur : num dentur quaedam iura naturalia il 
vel civium, quae ipsis ratione gentis (nnationaUtatis") invi< j 
competant. — b) Si exstet positivum unionis aut subiedùmis 
tum, vi cuius alicui genti (vel incolis eam participantìbiiB), 
primum in alienum politicum corpus recipiebatur, certa ìm» 
privilegia, acceptis utrimque condicionibus, publice asser i 
firmata fuerint, per se evidens est eiusmodi pactum ft 

potestate publica citra iniustitiam prò arbitrio violar! ; ; ib- 
rogari non posse. Idem fere dicendum, si non quidem fo 
pactum bilaterale, sed tamen sollefnnis pramissio ex parte p< 
recipientis intervenerit. — e) Unde haec quaestio practìce 
potissimum rerum statum supponit, in quo nullus eiusmodi p 
tivus titulus praesto sit. — d) Porro spoetato iure naturali di 
versari non potest circa ea iura, quae, tamotsi in casu parti À 
speciali modo alicui genti propria esse videantur, per se tan 
potius iura fiumana sunt, v. g. debita libertas consdentìae 
quo legitima consectaria prò vita personali, domestica et civili. -- 
e) His autem subtractis non alia fere remanont, de quibns quaestio 
instituatur, nisi ea, a quibus ipsa particularìs ezsistentia ali- 
cuius „nationalitatis'' proxime dependet, et inter quae propria 
nationalis lingua primarium locum occupat. — Quibus praemo- 
nitis sit 



De corpore societatis oiyìlis. — De populo. 305 

ThesiS XL« Quaevls natio yel nationis pars, etiam 
dìnata, ins habet naturale suae particularis natio- 
ei t< iae, in specie suae lingnae eonseryandae et in 
sociali commercio usurpandae. 

Probatnr pars I. 1. Neque ad finem neque ad competentiain 

jeae societatis spoetare potest, immediata naturalis provi- 

iae ìnstituta, universali socialis ordinis lego fundata, humano 

lìtrio tollere aut in aliquibus suis partìbus studiose opprimere 

\ thes. XXXYIII). Atqui generis humani in varias nationes 

isio atque inde exortae natìonales proprietates generali lego 

immediate, immo magis immediate quam societates civiles, a 

ora dimanant et simul cum bis partem aliquam socialis ordinis 

divinitus intenti constituunt. Ergo absque recti ordinis et natu- 

nlis iustìtiae laesione politica potestas unam gentem in favorem 

ceterarum aut ad efficiendam homogeneam populi aequalitatem 

sua particulari nationali exsistentìa privare nequit. 

2. Cives suam quisque nationalem proprietatem inter pretio- 
sissima personalia vel familiae bona babere solent, eamque tam- 
qnam dotem a natura et suis progenitoribus hereditate acceptam 
pie colunt et magni faciunt; aliunde vero ad bonum commune 
non solum nulla necessitas, sed ne vera quidem utilitas reperiri 
potest, qua illi tanto suo bone intuitu rei communis renuntiare 
teneantur (cf. n. 337). Atqui civitatis est, omnia bona, quae 
dves legitìme possident, maxime autem ea, quae antecedenter ad 
omnem nexum civilem a nativitate acceperunt, publice tueri. 
Ergo a fortiori illi suo iure exigere possunt, ne a civili potestate 
eiusmodi bonis priventur. 

Quapropter in hac re nequaquam audiendi sunt illi auctores, 
qui verum bonum commune ultimatim cum bono status publid 
(Astraete sumpti (Staatswohlfahrt) confundentes, eiusmodi ius vel 
Degare vel admodum precarium tantum admittere coguntur^. 



' Huc referendum est noynm politicum dogma : ,Eme die Gesamtbevdlke- 
^g mnfassende nnd die eìnzelnen Volksrechte umbildende oder aufhebende 
^setzgebong ist ein Bedflrfniss des entwickelten Staates* {Blufitschli, Allg. 
Staatsrecht [1857] I, 71). — Quid tale prìncipium per se iUimiUUum prò legitima 
^^ libertate, immo et prò ipsa libertate conscientiae significete ubicumque poli- 
tica gobematio esclusive ^nationalis' illud nomine iuris publici usurpai, exemplis 
^rìcis haud ignotis facile illustrari posset. — Nihilominus tamen idem auctor 
ùi praesenti quaestione nobiscnm consentit haec principia iuris explicite statuens : 
Xeyer, las naturale, n. 20 



306 Sectìo IH. Liber I. Capnt I. Articiiliis 8. § 1. 

Probatnr pars II. Natìonalis proprietas individuo xa 
nationali lingua coniungitur, qua deficiente iUa quoq brevi 
ficiet. Itaque ius naturale, quod nationi asserimus, siiae 
conservandae exsistentiae, ius quoque suae linguae coi sr 
implicitum habet. Ut autem lingua conservetur, neci i 
eìus usus saltem in vulgari sociali commercio vigeat e prò 
scholis institutioni popularium deputatis quasi omnino eze 

340. Scholinni 1. Huic iurì naturali per se contrarium ceni 
quit, si alicubi publici ordinis gratia in negotiis vere pMieis, L e. 
ad totum corpus politicum pertinente una tantum prae cete: 
admittatur. Utrum vero idem pacticio quoque imi pariter e i 
insuper practice opportunum haberi possit, in singulis casib ipc 

et historica populi constitutione aliisque adiunctis dimetìendum - 
Similiter non quaelibet media i^moralia* (i. e. in spontanea et li 
ciali evolutione fundata), quae ob graves politicas rationes eo 1 
quando adhibentur, ut quaedam nationales differentiae, pacifici 
notabiliter praepedientes, suavi et spontanea assimiìatione mitig ir, 
ipso iam tamquam iniusta vel iniqua haberi fas est. Immo, m 
specie subactionis vel oppressionis , eiusmodi influxus prò ce; r 
adiunctis cunctis populi partibus salubris et exoptandus, et taro 
quam politicae sapientiae conformis esse potest. 

341. Soholinm 2. Negare etiam nolumus, quod constans fere Uili- 
riae experientia testatur, morali quadam necessitate evenire, ut divcmi 
gentes per longiorem mutuum socialem contactum, maxime auten pff 
unionem politicam, paulatim varias modificationes et transfonnatioMi 
subeant. At<|ue in ea ipsa re divini rerum Gubematoris sapientisii 
historia populorum haud obscure apparet. Ita enim fit, ut 
senescentes seu moraliter vel phjsice deficientes heterogeneis 
clementis ad novam quasi iuvenilem vitam resuscitentur, aut vice ^ 
ad regenerationom alterius gentis, per quam assimiìatione absorbenkiVi 
materìaliter contrìbuant. Exemplo sunt pleraeque nationes hodie Eb* 



^Jedes Naturvolk hat oin Recht auf seine natOrlichc Existenz, somit 
dere ein Rechi y seine Sprache zu reden.* Unde suppressio lìngoamm ìnàiflt 
nanim por civile imperium ab eo tamquam „horrenduB abusHS pcieMaOtT oos- 
demnatur. — ^Ebenso hat das Naturvolk ein Recht, seine natiimaU Sitte m 
Uben, sowoit diesolbc nìcht dem hohem menschlichen Sittengesetia wìdantratek 
odcr die Rcchto dea Staatcs verletzt. Die Untersagong onachldlicher YoDct- 
spiele ist eine nicht zu rechtfortigende Anmassnng des Staatee* (1. e. p. 70 sq.). 
Ibidem refortur ConsliiHtionis Austriacae a. 1849 § 5: ,AUe Yollcntlmme waà 
gleichbercchtigt, und jeder VolkBstamm hat ein unverletzliohea Bechi aof Wah- 
rung und Pflege seincr Nationalitftt und Sprache.* 



De corpore societatis civilis. — De populo. 307 

ìncolenteSy qnae diyersìmode a plurìbas anterioribns ortae sunt, 
et vel ita, ut natio politico dominans subactas gentes paulatim 
assitnilatione incorporaret , partim semet ipsam genti subactae po- 
conf ormaret , prout bine vel illinc maior moralis attractio aut na- 
bIìb indolis resistentìa vigebat; voi etiam tali commixtione, nt e 
liei elemento nationali penìtus nova tertia natio oriretur, ut v. g. 
B anglica ex commixtione Normannorum et Saxonum progenita, 
i foederalistica forma unionis politicae generatim eiusmodì processum 
imilationis vel commixtionis retardare vel etiam diu penitus impedire 
est — Ceterum hodie, aucta immensum in modum gentium communi- 
ione, secluso etiam omni politico influxu, naturalia varìarum gentium 
ervalla magia magisque attenuari necesse est. 

2. Quaestio altera: Num varia dementa eiusdem nationis, 
ice et politice disiuncta, vi iuris naturalis facuUatem sibi vin- 
e queant in unum corpus politicum coalescendi. 

Notanda. Haec quaestio proprium philosophicum funda- 

im attingit recentioris illius politicae doctrinae, quae vulgo 

fdum nationalitatis^ (Nationalitatsprincip) nuncupatur. Quod 

Q secundum practicam applicationem non minus ad ius inter- 

€ quam ad ius publicum civile internum pertinet. Ad rem 

item tamen idem eatenus omnino spectat, quatenus gene- 

^em aliquam theoriam circa naturalem populi constitutionem im- 

1 :e contìnet. Qui eiiim ad propositam quaestionem affirmative 

ndent, implicite statuunt : per se et iure naturae unitatem pò- 

pdUicam unitati nationali tamquam potiori iugiter conformari 

^ ordinari debere; neque contrarium rerum ordinem legitimum 

i posse, nìsi quatenus nationales partes, quarum interest, 

nterim suo iuri cedant aut etiam ob altiores fines (ad tempus) 

Te teneantur seu cogantur. Non aliud fere quoad rem signifi- 

) videtur, quod inter alios etiam Bluntschli cum quadam mo- 

(ione docet: Non sane unicuique genti (nationi) qua tali et 

tempore ius esse se tamquam populum politicum consti- 

uendi, i. e. abrumpendi prò arbìtrio nexus politicae dependentiae, 

li alterius populi imperio subordinatur, ut prò se propriam 

ita 1 fundet; sed potius dicendum esse: ^Ut aliqua gens ius 

sese ad statum populi politici elevandi et independentem 

)ublicam fundandi, necesse est, ut capacitate et dignitate prae- 

a sit illam erigendi et stabiliter sustentandi. Sed de ista capa- 

ate et dignitate, propter insufficientiam iuris gentium, utique 

1 humano sed divino iudicio decernitur, quod in mundi historia 

20* 



308 3ectìo III. Liber I. Caput I. Articnlcu 8. § 1. 

se manifestata ^ — At vero tale ìus cuique nationì, etsi condì 
nate attrìbutum , practìce tamen ad „iu3 foriioris*^ redndtar; 
factum contra iu8 alienum vi et felici successu completimi i 
coram ratìone humana ncque coram ^iudido divino* per se 
immediate iuris titulum constituit. — Itaque 

343. Besponsum ad propositam quaestUmem per haec do 
capita subiicimus: 

1. Uti consanguinitas , ita et communis «nationalitas' j 
naturalia momenta omnis socialis unionis et cohaesioms, adet 
etiam efficiendae unionis politicae praecipuum .locmn occi 
eique, si per se solum speciatur, tamquam naturalis efled i 
spondet populorum realis partitio secundum natìonee. 

2. Sed nationalitas nequaquam unicum ncque som 
ceteris fortissimum momentum naturale est, quod ad corpus « 
ciale politice unum efformandum suam efficaciam exerceat Lg 
fortius enim non raro vinculum socialis cohaesionis orìtor: 
cohabitandi vìcinia, ex mutua indigentia et necessitudine, et p 
sertim ex communi historia, i. e. ex longiore coexsistentìa sub eo( 
regimine et iisdem publicis institutionibus, e commanibus ] 

et laboribus, e triumphis et casibus, e communibus etiam vir 
exemplis et glorìae monumentis contexta. Hinc in ordine n 
reali et historico fieri piane non potuit, ut iidem ubique • 
fines populorum, qui et nationum. 

' «Irrig ist der offc gehOrte Satz: jedes Natairolk sei jedeneit 1 
tigt, sich als SUMtstólk geltend za machen, d. h. sich gegen die Heir 
eines andern Volkes aufzulehnen and fUr sich einen Staat zu hUden. . . . 
grosse Zahl asiatischer and afrikanischer Volker wird fOr immer m 
lange Zeìt der Vonnundschaft and Leitang der earopftisohen Stftmme bc Sea. 
Jener Satz ist daher enger so zu fassen: Damìt ein Natorvolk berecut l 
sich zum Staatsvolk za erheben und einen selbstftndigen Staat xn grand 
musa es fdhig und wUrdig sein, den eigenen Staat heryorxabringai ond n 
haupten. Ueber diese Fàbigkeit und WOrdigkeit entacheidet freilioh bei i 
unvollkonimenen Zustande des VOlkerrechts keìn menschliehea , aondeni i 
das Gottesgericbt, welcbes in der Weltgeschichte sich offenbart [!]. Nnr 
grossen Kftmpfen durch seine Leiden und seine Thaten bew&hrt das Yolk 
wOhnlich seine Berechtìgung* ( Allg. Staatsrecht [1857] I, 72 ; qnod anelor \ 
iisdem verbis repetit in recentiore opere ,Die Lehre vom modemen Staat* I, l] 

Non minus obiective indeterminatam et practioe pericalceam eondic 
qua illud ius nationis agnosci debeat, proponit R, r. MM, Staatsreeht» "^ 
recht und Politik II, 348 — 851. Nempe tum solum illud admitti Tiilt, ai 
litica unitas nationis populo ad obtinendos suos vitae fines (quoa?) nei 
saria sit. 



De corpore societatis civilis. — De populo. 309 

3. Id ipsum non solum a naturae ordinatore intentum, sed 

sapientissime prò tota humana societate provisum esse intel- 

tur, ut iam supra (n. 337) monuimus. Quod in corpore sociali 

LCD coniugia sunt, quibus nativa sanguinis unitas adventicia 

li e cmn sanguine extraneo interrumpitur et modificatur, id 

) quandam analogiam esse videtur in corpore politico di- 

Tim gentium consociatio ad unitatem populi. Ideo in utro- 

casu Dei ordinatione fit, ut originarium naturae vinculum per 

d advenUcium multipliciter temperetur vel superetur, analogico 

illud Gen. 2, 24: ^Relinquet homo patrem suum et matrem, 

adhaerebit uxori suae/ 

4. Ex his omnibus manifesto consequitur, ius aliquod naturale 
ituendi unum corpus politicum nequaquam voluti privilegium 

onibus competere, nec proinde umquam ut titiUum iuris invocavi 

, quo in favorem unitatis ncUionalis corporis politici compages, 

5 iure legitima, prò arbitrio solvatur aut mutUetur, ubi 

vires suppetant. — Namque ius ineundi politicam socie- 

lote et indeterminate cunctis hominibus aequaliter com- 

i; proxime autem et determinate non solum hoc ius, sed etiam 

lun ad quamlibet collectam hominum multitudinem pertinet, 

voluerit in communi regione una coexsistere et vivere, aut 

per rerum adiuncta morali necessitate ad hoc adigatur. 

5. Itaque „principium nationalitatis" theoretice et practice 
aperte se exhibet ut membrum magni illius systematis errorum 
socialium, quod , liberalismi" nomine vulgo comprehenditur , et 
coios characteristica indoles est : rationalistica negatio et dissolutio 
iotius qua late patet ordinis socialis naturaliter et divinitus stabiliti. 
Nempe ut profanatio coniugii et libertas divertii familiam, ut 
principium personalis ^libertatis et aequalitatis" omnem socialem 
organismum naturalem, ita „ principium nationalitatis" structuram 
naturaliter organicam societatis politicae et internationalis magis 
loagisque dissolvit, donec omnia demum, quae divinae ordinationis 
vestigia prae se ferunt, hominum inventis et experimentis, atque 
ipsa Dei gubemacula, ut sperare videntur, humanae usurpationi 
locum cedant. 

II. De reliquia dementis organicis populi, 

^. Praeter familias, municipia, oppida et reliquos hypothe- 
ticos coetus familiarum cohabitantium , per quos voluti gradus 
quosdam completa civitas succrescit, et qui cum nationali origine 



310 Sectio ni. Liber I. Caput I. Artieoliu 8. § 1. 

plerumque intime cohaerent, aliae praeterea in corpore sociali 
ganicae differentiae haud minorìs momenti exsistunt, qoae 
socialis vitae statibus fundantur et propterea strìctiore sei ; 
sociales*' vocantur (Stando, Elassen der Gesellschaft). £i 
classes socialiter distinctae plus minusve in onmi populo i 
liter orìuntur, partim ex individuali hominum inaequiJìtate ( 
tatum, indigentiae, indolis etc), partim ex eo, quod bonnm 
mune maioris communitatis ex magna varietale bonomm I 
coalescit, quibus comparandis proinde non una sed plm e 
ciales quasi officinae, specialibus functionibus et studiisTalde 
versae, requiruntur. Ita fit, ut homogeneae faculta* , 
neae necessitates et homogenea vitae commoda int comi 
populi unitatem, secundum legem cuiusdam affini 
socialia corpora gignant; quae dum singula speciales vitae 
naturali studiorum communione prosequuntur, eo ipeo suain ] 
contrìbuunt ad eam bonorum copiam, quae prò sua niultìid 
tamquam bonum commune toti populo accommodatur et 
diversimoda participatione in eius membra redundat 

Pro varia autem populorum origine et historìca evolu 
prò vano influxu religionis et philosophiae , et bine prò ' 
adiunctis temporum et regionum, eadem distincta popoli e 
multiplices historicas formas induerunt, quae ad duas 
cipuas classes revocarì possunt. Ratione formae nimimm 
sociales sunt vel her editarti (Erbstànde) vel non hereditarii 
officiorum, „Berufstande^ et «Klassen^), prout membronun agi 
gatio ipsa nativitate et naturali successione vel alia personali 
dicione determinatur. 

345.. 1. Status hereditarii latissime sumpti iterom duas q\ 
species historice et natura diversas exhibent. Àlii enim sunt, 
vulgo ^Kasten'' (Castes), alii, qui sensu strictiore status (,Stftnde' 
nuncupantur. 

a) Status prioris speciei (Kasten) praecipue apud Indoe or 
tales^ ab antiquissimis temporibus tam altas radices egeront, 

* Cf. Lassen, Indische Alterthamskunde. Ed. 2. Leipzig 1874. 1 mi 

Geschichte dea alten Indien. Berlin 1881—1885. R. HutUer, The I ry 
India from the earliest ages to the fall of the East India C 

Fr. Laouenan, Du Brahmanisme et de ses rapporta avec le ò é% 
Christianisme. Pondichéry 1884. Voi. I, p. 362 sqq. I. j kh », 

indische Volkstam und seine Bedcutung fOr die Gesellscha e. i lOl 



De corpore societatis civìlis. — De popolo. 311 

socialìs institutio per omnes saeculorum vicissìtudìnes invìcta 
1 tenacitate ad hunc usque diem perduret. Simìles formae, 
t apud alios nonnullos antìquissimae origìnis populos, v. g. 
rpidos, reperiuntur, ab India primum participatae et derivatae 
intar. Propria autem indoles huius systematis («Eastenord- 
) ^ in eo consistita quod communi lege omnes gradua sociales 
10 usque ad infimum sola ratione sanguinis et descenden- 
é respectu ad momenta vel merita personalia determinantur, 
< d haec diversitatis ratio non quomodocumque ad eos digni- 
distinguendos inservit, sed potius prò insuperabili quodam 
*petuo intervallo erigitur, quo illi ab invicem veluti aliena 
in conclusa corpora ab invicem separantur. Eiusmodi cor- 
apud Indos numerantur praecipue quattuor, quorum duo 
'ema (Brahmani et Eshatryas) classes aristocraticas , tertium 
(Vi ^as) gradu mediam, et quartum (Sudras) infimam classem in- 
i tium complectitur. SinguUs sua propria educatio, sua mu- 
et operatìonum provincia^ suus studiorum ambitus a gene- 
in generationem non interrupta serie transmittitur, ita ut 
admodum cuiquam ascensus ad gradum altiorem pateat. Itaque 
hic orde fere unico traditionum conservatìoni inservit et eatenus 
il iis superiorum classium favet, dum infimam classem ad 
etuam servitutem et ignominiam condemnat; omnem autem 
8 ilem evolutionem et culturae progressum vix non penitus ex- 
dDdit. — Quod eius originem attinet, ista institutio tam parum 
a naturali aliquo fonte derivari potest, ut potius vitiatam naturae 
et humanitatis notionem supponat. Orta autem et magis magis- 
que firmata esse videtur ex pridem obliterata conscientia creationh 
6t originariae consanguinitatis generis humani, cuius loco subin 
insulsae mythologicae fabulae invaluerunt, cuique classi peculiarem 
et essentialiter diversam originem a divinitate tribuentes ^. Cui 
dementa populi origine et stirpe valde diversa favebant. 

b) Status hereditarii ardiore et vulgari sensu accepti gene- 
ratim populis minus remotae originis sive ante sive post Christum, 
praesertim occidentalibus, proprii sunt et passim fere per Europam 
aevo suam maximam evolutionem obtinuerunt. Per se qui- 



* De eo in particalari agìt legum codex qui dicitur .Leges Manu''. Pa- 
naÌB ed. 1833. 

* Ita V. g. „Manu** 1. 1 , v. 31 : ,Pour la propagation de la race hu- 
niaine Brahma produisit de sa bouche le Brahmane; de son bras le Kshcttrya; 
de sa cuiase le Vaìsaya; de son pied le Sudra.* 



312 Sectio m. Liber I. Capnt I. ArtìoiiliiB 8. § 1. 

dem et in sua orìgine (ante Chrìsti legem receptam) non 
analogìa cum prìorìbus carebant, idque non solum quod ] 
heredìtarìo iure sociabantur, sed etiam quod non raro sang 
dignitatem religiosis mythis exomare vel a divina stirpe deri 
praetendebant. Nota autem distinctiva, qua ab illis diffémn 
eo maxime sita est, quod non tam exclusive solum sangi 
ortum respiciunty sed simul personalibus mentis et inaigli 
suum valorem et altius emergendi spatium relinquunt; quapro 
et inter varìos gradus non tam insuperabiles limites respectu 
gulorum neque tam rìgidam et frigidam separationem custodì 
Hinc fit, ut et hi status socialium quidem traditionum consi 
tioni parìter faveant, nec tamen moderatum progressum et < 
lutionem culturae generatim excludant. 

346. 2. Status non hereditarii. Eo pertinent status officio 
(Berufsstànde) et aliquatenus etiam quos nostro tempore | 
ralius ^Elassen" appellant. 

In occidentali societate, quae ex ruderìbus Imperli H 
et barbarìs gentibus evangelio subactis per Ecclesiam Gb 
generata et informata est, socialis organismus sua sponte 
ubique quinque praecipuos ordines numerabat, scilicet: e , 
bUium cum suis gradibus, civium (St&dtebewohner, BOrgerst 
cum suis collegiis (Innungen, Ztinfte), et ruricdarum seu r 
corum Oàndiiche BevOlkerung, Bauemstand), quorum alii l 
alii glebae addicti (Hdrìge) distinguebantur. Status clerici 
cum suis gradibus hierarchicis suapte natura hereditarìus 
non potuit, si quidem lex caelibatus naturalem successìonen] 
cludebat. In reliquos autem status prìncipium hereditatis, 
antiquitus tam efficax, etiamnum magnum influxum, tametsi 
Christiana libertate multipliciter temperatum, exercebat. 
latim tamen is quoque diminui coepit, ita ut a media aetate 
prìetas et nomen status hereditarii magis magisque ad e 
fere nobilitatis ordinem restringeretur, cui et praecipuae poli 
functiones iure vel consuetudine annexae manebant. Ini 
pariter intervalla iuridica non solum inter rusticos liberos e 
dictos (Ecclesiae praesertim beneficio et monasterìorum ^) sed i 

> Id fatetur ipse Bluntschli 1. e. p. 183: ,Wie die Aafhebang der 
verei zum grossen Theile den Einwirkungen der Kirche za verdanken ù 
ist auch die Erhebung der hòrigen Leute von jeher voraoB darch die 1 
begUnstigt worden. In der That, wo Kirchen and KlOeter Grondlierrli 



De corpore societatìs civilis. — De populo. 313 

ci'^ et ruricolas in favorem personalis dignìtatìs et socìalìs 
ni 3nis successu temporis practice diminuebantur. Ita factum, 
nceps in civitatìbus christìanis passim usu praevalerent 
hereditarii (status officiorum). Maior inde orta in- 
societatis mobilitas, quae per se rationabili progressui cul- 
A favebat, necessaria tamen conservativa stabilitate non ca- 
, quamdiu et sacerdotium et nobilitas accommodatum illi 
ilibrium morale et politicum subministrabant. 
Demum destructo per pseudophilosophiam praeteriti saeculi 
ornili fere sociali organismo naturali et historico, populi nonnisì 
(kibus liberis et iure aequalibus (Citoyens, Staatsbiirger) con- 
stare fingebantur. Mox tamen, ipsa cogente necessitate, in locum 
TÌtalium organorum, quibus amputatis corpus sociale foede muti- 
laverant, artificialia et quasi mechanica segmenta subrogarunt, 
qoae communi nomine „Classes" (Volksklassen) appellari solent. 
Haec recens distributio non tam socialis quam politica est et 
hndatur in diversa relatione, quam quisque ad statum publicum 
seu ad politicam unitatem qua talem obtinet. Ideo et „ status 
poKtici* (politische Stando) dicuntur. Eorum praecipue quattuor 
distìngui possunt: 1. Classis (actu) gubemantium (regierende 
Klassen), scilicet principes et magistratus publica potestate in- 
signiti. 2. Classis aristocratica non actu gubemans, sed nomine 
et divitiis in civitate pollens. 3. Status „tertius" („der dritte 
Stand") vulgo dictus, cives complectitur animi cultura et oeco- 
nomica independentia praestantiores , in quantum ad classem 
priorem non pertingunt. Denominatio «status medius" (Mittelstand), 
à propria huius significatio spectatur, illi hodie iam imperfecte tan- 
tum correspondet. 4. Status quartus („der vierte Stand"), omnium 
nomerosissimus , comprehendens omnes populi classes oeconomice 
vel cultura inferiores(„Kleinburger", „Kleinbauern", „Handwerker**, 
.Arbeiter", ,Proletarier"). — Verum cum tota haec classificatio in 
moderno sociali materialismo (systemate oeconomismi individualis) 
fcndetur et ideo elementis idealibus societatis (clero, nobilitati 
Weditariae) proprium locum non relinquat, merito de longiore 



^^^s&ssen, gingen aie meìstens voran in Ertheilung bestìmmter Rechte und Gè- 
▼àlinmg wichtìger Freiheiten fflr ihre HSrigen, und zuerst wurden die Gotteshaus- 
^t den freien Bauern angen&hert. Dann folgten auch die E5nige dem Bei- 
spiele.* — De eadem re historica documenta affert E. Michael, Geschichte 
dea dentechen Volkes seit dem 13. Jahrhundert I (Culturzust&nde des deutschen 
^olkes wfthrend des 13. Jahrhunderts, 1897), p. 40. 



314 Sectio m. Liber I. Capnt I. Artìonlns 8. § 1. 

eius duratione dubitali potest. lam nunc in perpetuo flaxa 
satur, per singula decennia immensis mutationibus obnoj i 
semet ipsam cum tote sodali-polìtico systemate, quo i lur, 
struxerit, ut sociali alìcui regenerationi ex principiis eh: 
et novis organicis formationibus locum cedat. 

Atque haec quidem de organicis populorum i 
sufficiant. Uberìores de hoc argumento discurs f 
potius de societate doctrinam (Gesellschaftslehre) e i 
publicum pertinent ^, 

B. Da tomiorio. 

347. Ad constituendum corpus politicam simul com p 
pariter terrìtorium materialiter concurrit. Sicuti fami o 
fundo, in quo stabilem sedem fixit, immediate organice 
gitur, ita populus mediate et remote cum suo territorio q 
unum coalescit. Mirum propterea non est uniuscuiosque ] 
evolutionem physicam, moralem, socialem et politicam multìpl 
citer a terrae plaga pendere, quam inhabitat. Eiusmodi influì 
exercent non solum terrae situs et coeli propria tem 

etiam finium maior minerve ambitus, eorum forma et < 
geographica (litora maris, flumina, montes), subsidiorom m 
lium ubertas vel penuria, facilior vel difficilior conmiuni io 
terna et extema etc. Non minus igitur bine, quam ex e 
libus dotibus, cuiusque civitatis historica indoles et indii 
determinatur 2. 

I. Recta aestimatio ìstius organicae relationis eo minus 
glegenda est, quod duplici errori in rebus politicis gra^ 
tamquam naturalis medela opponitur. 

348. Primus errar eorum est, qui, ius publicum cnm prì' 
confundentes, omnem iurisdictionem publicam et iura principi 
ita ab originario dominio fundorum derivare studebant, ut ] I 
civilis potestas realiter vix difierret ab oeconomica admi 
tiene magnae dicionis agrorum, in quibus, tamquam aco< 

in principali, etiam incolae habitarent, simul cum agrìs > < 
mino fructificantes. His quidem terrìtorium simul cum homin 
servitiis in civitate vix non totum, subditi vero qua subiecta 



> Cf. Held, Staat und Gesellschaft voi. II. /. /. RosOadt, Oesohichte 
Gesellschaft. Wttrzburg 1868—1875. 

« Cf. Constantin Frantz, Naturlehre dea Staates (1870) p. 92 sqq. 



De corpore societatis civilis. — De territorio. 315 

m prò minimo erant. Favebat hic error imprirais regio abso- 

a saeculo XY cum Macchiavellismo multipliciter sociato. 

[ine enim bella prò domestica utilitate prìncipum absque uUo 

ectu ad bonum commune publicum, etsi populorum sumptibus 

bine prìncipum arbitrio alienatae, commutatae, venditae 

ormn provinciae, nulla habita ratione, non dico consensus, 

ne iurìum quidem et salutis incolarum. — Idem fere sy- 

. nostri temporìs socialismus eatenus restaurare molitur, quod 

territorìi directum dominium statui publico vindicat, substi- 

olutismo regio absolutismum status publici vel „nationis^, 

S49. AUerum errorem partim genuit partim enutrivit resistenza 

(.reactio') per se legitima centra excessum praedictum Christiana 

sodetate tam indignum. Hinc nempe eo facilius invaluit opinio 

alreme opposita eorum, qui in organismo politico nil nisi meram 

kminum liberorum sodetaiem agnoscebant, territorium interim 

flt aliquem complexum fere solum dominiorum privatorum con- 

siderantes. ESnc imprimis imaginariae illae sociales theoriae, quae 

in .contractu sociali^ universum fere politicum ordinem fundare 

coDabantur, multorum animos alliciebant; hinc etiam vulgi appro- 

batione non caruit nova illa moderni constitutionalismi inventio, 

qua reges deinceps non a territorio, sed a populo, cui praeessent, 

denominari placebat, ita ut iam non dicatur rex Galliae, Belgii etc, 

sed rex Gallorum, Belgarum etc. — quasi vero populus Gàllorum, 

Belganim a Gallia, Belgio seiunctus realiter ut talis umquam 

exsistere potuisset. Accessit cognatum buie errori «principium 

natìonalitatis", similiter illi despotismo politico extreme oppositum, 

non minus tamen erroneum (n. 338 sqq.) K 

Itaque veritas, in physiologica civitatis ratione fundata, inter 
ntrumque hunc errorem medium occupat. 

350. n. Ex naturali et speciali unione cuiusque populi cum 
Particulari aliquo territorio facile quoque solvitur dubium a non- 
nuUis auctoribus motum: 

Quaerunt nimirum, utrum generis humani divisio in diversos 
populos politico distinctos et independentes originaria naturae 
uistitutio (ab auctore naturae directe intenta) censenda sit, an 
^6ro in historica necessitate per se accidentali fundata (indirecte 
6t consequenter tantum a Deo volita). 

* Cf. e. Frantz, Naturlehre des Staates p. 97 sqq. et 140 sq. 



316 Sectio m. Liber I. Caput I. ArtìcoliiB 8. § 2. 

Respondemus : 

1. Spectato quìdem primaevo hominìs statu innocentiae, 
naturalibus Dei donìs exornato, dubitali non potest, qui 
humana societas ex intentione antecedente conditoris longc 
formam acceptura fuisset, scilicet immediato et universi 
regimini, unitati familiae filiorum Dei et terrae nondum ma 
felicissimae ubertati accommodatam. 

2. Spoetata autem natura praesentis ordinis, quae sol; 
naturalis fundamentum esse potest, nihil magis necessarìu 
magis naturale dicendum videtur, quam generis in varìas 
et varios populos divisio, quorum deinceps separata exsi 
et quasi individualizatio necessario consequebatur ipsam 
nicam implantationem in certam terrae plagam, quam sin{ 
storico sortiebantur. Quemadmodum, non obstante ideali 
munione bonorum, divisio dominiorum naturaliter erta 

n. 174), ita orbis terrarum, idealiter toti generi pron le 
in ordine realiter naturali non potuit non successiva gentiun: 
patione dividi; atque ita necessario propria territoria d dt 
politica corpora orta sunt. 

351. Soholinm. Inde collige, quid veri, quid vero etiam falsi 
doctrina de ideali ambitu status publici contineat, quam inter ali< 
derni Status" cultores im primis Bluntschli philosophice erìgere e 
Ita enim docet: ^Civitates secundum nationum ambitum limitata 
tivam tantum veritatem exhibent et relativum valorem. Philoso] 
bis supremam status publici ideam nondum adiropletam agnoscere 
Ipsi status publicus est organismus humanus, persona humana (1 
tatis). Quod si ita est, spiritus quoque humanus, qui in ilio vivit, 
hìimanum habere debet. . . . Ergo status publicus perfectus toti 
raliter visibili humanitati aequalis est. Status mundi (status uni^ 
scopus idealis est progredientis humanitatis.*' * Postquam hanc 
historice etiam in humanitate plus minusve semper vigoisse et 
versus unitatem conatibus se manifestasse ostendit, simul spem e 

^ AUg. Staatsrecht I, 39: ^Die national beschrftnkten Staaten ha 
eine relative Wahrheit und Geltung. Der Denker kann in ihnen noe 
die ErfUllung der hòchsten Staatsidee erkennen. Ihm ist der Staat ein 
licher Organismus, eine menschliche [puta: menschheitliche] Person. 
aber das, so muss der menschliche Geist, der in ihm lebt, aaeh einen 
lichen Korper haben. . . . Der vollkommene Staat ist also der k9rperli 
haren Menschheit gleich. Der Weltstaat ist das Ideal der 
Menschheit/ 



De elemento formali societatis civilis. 317 

ire ut aliquando etiam ad analogìam catholìcitatis ecclesiasticae realìter 
complerì contingat. 

Granum veritatis, quod buie opinioni subest, in eo consistita quod 

&ta imitate generis bumani socialis naturae efficacia in efformandis 

sularìbus cìvìtatibus nondum quiescit, sed necessario contendit ad 

iorem et ultimum gradum socialis organismi, qui est: intemationalis 

d quantum fieri possit universàlis populorum oc civitatum sodetas, uni- 

versalissimo morali vinctdo unita (cf. P. I, n. 429). Eidem autem error 

duplex inbaeret: 1. Quod ìntemationalem communionem, quae suapte 

natura foederativa tantum esse potest, arctiori corpori politico assimilat. 

U quippe nomen « Weltstaat* insinuare videtur. 2. Quod in bumano 

genere lapso idealis illa totius familiae populorum unitas frustra putatur 

naUter construi posse supra fundamentum solius ^bumanitatis", reiecto 

lapide angulari Cbristo. Homines namque, per peccatum a Deo com- 

mani unitatis principio et ideo etiam inter se ipsos divisi, per solum 

Chrìstnm iterum unius Patris filii et inter se verissime fìratres facti sunt. 

Propterea in solo Cbristo et eius visibili regno, Ecclesia romano-catholica, 

universàlis illa populorum congregatio in unam Ìntemationalem familiam 

non solum possibilis , sed etiam divinitus intenta et universali caritatis 

lege praeordinata est. Haec autem intemationalis societas per se neque 

propriam populorum autonomiam politicam neque singulorum propria 

terrìtorìa excludit. Quod si enim in ea bypotbesi praeter Cbristi legem 

in Ecclesia iugiter exstantem insuper viva intemationalis auctoritas 

poàtiye requireretur , quae toti cbristianae familiae gentium praeesset, 

ea tamen a particulari politica potestate ipsa universalitate et foederativa 

indole longe differret. Sed de bac re uberìus in libro II De iure inter- 

naiàonali dicendum erit. 

§ 2. De elemento formali societatis civilis. 

352. Formale elementum constitutivum societatis publicae illud 
Dominamus, quod supposita tota eius materia buie tribuit prò- 
pium esse corporis politici. Et si quidem societas publica vitalis 
organismi et personae moralis qualitate gaudet, necesse est, ut 
^i«8 „forma^ vitali principio et animae rationali per analogiam 
^miletur. 

A. In quo eina forma aita ali 

353. Quod si metaphysica tantum essentia civilis societatis 
^P^tur, proprìam eius formam in morali principio stabilis civilis 
^nionis sitam esse iam ex alibi (P. I, n. 351 sqq.) dictis certo colli- 
Star. Porro hoc principium partim obiectivum partim subiectivum 
^- Qua obiectivum essentialiter in publico fine (bono) communi, 



318 Sectio III. Liber I. Capat I. Artìouliu 8. § 2. 

qua subiectivum in triplici sociali unione ab ilio intrinsece 
formata consistita nimirum in unione intellegentiarum circa ì 
ut commune bonum cognitum, voluntcUum circa illud ut < 
munem finem intentum, virium circa eundem faune scopum ( 
spiratione mediorum et actuum consequendum. Sed hoc uni 
prìncipium eatenus vera forma civilis societatis esse potc < 
tenus unionem gignit per se non transitoriam sed atabi B 
in ordine quidem mere ideali negarì non potest, prindpium 
descriptum hac etiam proprietate praeditum esse. pi 
enim bono communi obiective stabili et per se univ'ersim < 
cognoscibili, in ahstracto quidem videtur ex ipsa stabilitate fii 
stabili unitate obiectiva triplex quoque illa subiecUva \io 
consequi debere. Atque ita in ordine metapfaysico id ti 
constituendum formaliter corpus politicum illud absolu 
non immerito admitti potest. 

Aliter res se habet, si civilis societas secundum i 

physicam et in ordine recdis exsistentiae consideratur. N q ■ 
quid metaphysice et absolute ut possibile et eatenus fo: 
constitutum concipitur, illieo etiam recdUer possibile ce 
est. Et sane, ut requisita triplex socialis unio, itUdUgei i 
vóluntatum ac virium in ordine reali stabilis esse possit, 
obiectiva finis unitas et stabilitas, ncque communis eius co{ 
scibilitas sufficit, sed necesse est, ut aliquo modo de facto a dvi 
cognoscatur et agnoscatur, ut voluntates, tametsi liberiate va 
biles et privatis studiis divergentes, nihilominus in illum e 
dirigantur, et ut vires, licet pondero egoismi multipliciter : 
datae, tamen efficaciter ad eundem conspirent, Id ipsnm ' 
per solam audoritatem socialem fieri posse manifestum est Ut 
certa ponitur condusio: 

In ordine reali corpus politicum non nisi per audorUa 
politicam in sua formali unitate complete constituUur et eom 

vatur. 

Hoc citra omne dubium praefinito, practice parum in^ 
est ulterìus quaerere: utrum eo ipso auctorìtas politica per 
forma societatis civilis, an vero, ut alii volunt, tantum est 
tiale élementum formalem societatis constitutionem conMeque^ 
dici queat? — Maioris momenti esse ducimus qnae notane 
supersunt. 



De elemento formali societatis civilis. 3X9 

B. Qnaedam ooiiBeoiarìa. 
I. MuUUudo an et quatenua sU persona iuridica, 

Tum apud S. Thomam tum auctores scholasticos , prae- 

i de origine vel iuridica constdtutione societatis civilis 

nt, frequens usus est vocabuli „muUitudo*^ . Utuntur autem 

promiscue sive ad hominum turbam nondum politice unitam, 

e ad totalitatem corporis politici iam constituti simul cum 

)osito sibi regimine, sive ad coUectionem omnium civium vel 

X)rum alicuius civitatis, secluso publico gubernio, designan- 

Simili fere modo hodie quoque „populu8" (Volk) indeter- 

I vulgo usurpari solet. Et haec quidem utrìusque nominis 

itas non raro errandi materìam praebuit, cuius declinandae 

< iutn in ea quam supra exposuimus doctrina de formali prin- 

canstUutiva societatis civilis continetur. 

Quamquam enim «multitudo*' vel ^jpopulus" prò vario ilio 

significandi modo materialiter quidem fere eandem rem, certam 

nempe hominum collectionem , denotat, formaliter tamen et iuri- 

dice longe diversa ratio prò varia hypothesi illi subesse potest. 

Nimirum 

355. 1. Multitudo hominum, nondum moraliter in unum corpus 
unita et organiee constituta, non realem sed logicam tantum uni- 
tatem coUectivam exhibet, i. e. numerum individuorum vel etiam 
familiarum, quae totidem sunt subiecta iurium mere privatorum. 
Perperam propterea multitudo, eo sensu accepta, prò persona 
wora/t aut prò corpore politico haberetur, cum tamen qua talis 
nec veri publici actus nec publici iuris subiectum esse possit. 

2. Huius condicionis in ordine reali censenda est omnis ho- 
iiùnum multitudo, priusquam in ea aliquo modo realiter exsistat 
^^ctùritas socialis sive explicite sive implicite determinata, sive 
definitive sive provisorie eius collectivam unitatem repraesentans. 

3. Totalitas demum vel quasi totalitas civium aut subditorum 
Alicuius civitatis constitutae, si seiunctim a legalibus organis pu- 
bici regiminis consideratur, prò rerum adiunctis modo veram per- 
8onam moralem publicam, modo quantitative tantum collectum 
iiumerum privatorum repraesentat. Primum sane obtinet in re- 
publica democratico constituta, in qua publica potestas legitime 
^ civium corpore residet. Idem vero etiam sub constitutione per 
8® non democratica contingere potest, ubi vi legis fundamentalis 



320 Sectìo III. Liber I. Caput I. Artìonlus 4. 

legalia organa prò certis adiunctis, v. g. prò iurìum e 
provisa sunt, quae sufficienter subditì populì tamqoam or] 
corporis iura repraesentare queant. In hoc casa sul » 
^multitudo'' non quidem integre constitutum corpus poli 
sed tamen eius quantitative niaximam partem, organice et 
liter unam, quoad eius iuridicam relationem ad organa supr 
potestatis exhibere dicenda est. Atterum vero obtinety ubi orgi 
unitas multitudinis neque legalis neque naturalis sufficiens ( r. 

U. Status ptiblicua quomodo differat a „8aeUtaU''. 

356. In recentiore iuris publici tractatione mos invaluit i 
distinguendi „stafum publicum" et „societatem*' (Staat nnd G^ 
sellschaft), et nonnulli de hac inventione tamquam de 
scientiae progressu gloriantur^. Quod si autem istos de 
pria utriusque ratione interrogas, statim apparet prog 
hunc esse confusionis magis quam scientiae. Misere quippe b 
publicum (Staat) cum potestate publica (Staatsgewalt) confùm 
et eo ipso partim politicam ^centralizationem'', quam 8 i 
distinctione caverò praetendunt, potius roborant, partim a- 
losum dualismum in rebus politicis erigunt. Eos audi< ) 
ceres statum publicum cum suis organis institutionem • 

corpore sociali materialiter piane distinctam atque illi voluti 
reum et frigidum thoracem extrinsecus superimpositam. 

Genuina relatio «societatis' ad „ statum publicum' nonaliandft 
quam ex modo dictis de formali societatis civUis demento de- 
promenda est. Hinc enim patet „statum*' aliud non es$e nid 
societatem organice unitam ; quae si spectatur materialiter tantum, 
i. e. abstrahendo a formali principio huius organicae unitatis, 
id ipsum exhibet, quod hodie vulgo „societa8^ (germanice cum 
articulo ^die Gesellschaft*' ) dicitur. Est igitur ^societas' eo sensa 
accepta, quasi substratum materiale (in suis partibus organicum) 
status publici; quod ubi publica unitate informatum fuerit, illioo 
cum statu publico identificatur 2. 

Hanc rei naturam citra omnem ambiguitatem exprimit nomen 
„societas civUis" apud scholasticos auctores usitatum et etiam- 
num usu ecclesiastico consecratum, voi etiam ^respuhUca" (ras 
populi — Gemeinwesen), quod veteribus placuit. Neque dÌBsean* 

> Cf. Ahrens, Naturrecht t. n, § 110. 
« Vide Civiltà catt. 1873, voi. XI, p. 548. 



De idea completa et definitione societatis civilis. 321 

historica nomina ^regnunnf^, „imperiumf', quae potissimmn 
i unitatem populum inter et territorium insinuant. Voca- 
li autem ^stcdus^^ (Etat — Staat), quod ortum prìmum in 
Et inde simul cum politico „ unitarismo*' et regio absolutismo 
oavit, sua ipsa significandi infinitate ad omnem abusum theo- 
im et practicum mirifice accommodatur. 

Artìcnlns 4. 

De idea completa et definitione societatis civilis. 

E particularibus momentis, quae hactenus singillatim con- 

avimus, in unitatem essentiae collectis, completa societatis 

idea prodeat necesse est. Quae si insuper integre et ac- 

verbis enuntiata fuerit, verae ideae vera quoque definitio 

idebit. Longe tamen facilius est illam mente assequi, vel 

Q a suis essentialibus notis describere, quam definitione omni 

larte insta compienti. Immo dubitari merito potest, utrum ex 

meris definitionibus , quae hactenus exstant, uUa reperiatur, 

t piane et simpliciter perfecta dici queat. Quapropter neque 

propositum esse existimamus, idem problema feliciore 

1 conatu omnibus numeris absolvere, neque rigorosa de- 

ionis forma ad rem tanti refert, ut in ea disquisitione 

US immoremur. Id potius diligenter curandum, ut, quae- 

(jue rei descriptio suscipiatur, neque a ventate neque ab 

tritate obiectivae illius ideae deflectat. Idque eo magis 

«sarium est, quod variae definitiones vel quasi-definitiones, 

) variis temporibus invaluerunt, nequaquam formali tantum, 

non raro quam maxime reali discrimine inter se differant, 

lue diversos civitatis conceptus exhibeant. Id ipsum varia 

} publici systemata bis conceptibus analogico superstructa et 

3 eisdem respondent variae pliases politicae evolutionis ad 

um commonstrant. 

Omnis autem in ea re divergendi ratio in duplici potissi- 

eapite versatur, nimirum in vero constituendo fine civitatis 

rite determinando proximo rerum genere, cui illa prò sua 

3 attribuenda videatur. De controversia circa finem iam 

a icl e dictum est. In determinando autem proprio es- 

i get \ difficultas aliqua ex eo nascitur, quod civitas suapte 

ra simultanee tum ad ordinem historicum liberae activitatis 

ad ordinem naturae et necessitatis pertinet; ex ilio praecipue 

Bjer, loB DAturale. n. 21 



322 Sectio III. Liber L Caput I. ArtìcoluB 4. § 1. 

habet, ut sit societas, ex hoc autem magìs instUuti naturdis 
dolem prae se fert. Itaque non solum inter se sed etiam a ' 
tate discrepante qui sive huic sive illi generi dvitatem ita 
censent, ut par alterius ratio non habeatur. 

§ 1. Varia de civitatis conceptu schemata 
referuntur. 

359. Status publici conceptus (Staatsbegrìflfe) tot fere ni 
rantur plus minusve inter se distincti, quot diversa syste 
politica per saeculorum decursum sive practice sive theorel 
viguisse videmus. Quare singulos crìtice lustrare longum < 
luvat potius praecipuas eorum dasses easque non tam histor 
serie quam criterio philosophico distinctas summatim conspec 
subiicere. 

360. Prima classis apte generali nomine idealismi pUitìco 
comprehendi potest, cui tamquam conceptus polìtìcus prò; 
respondet „der sittUch- ideale Humanitàtsstaat^'. Huius ci 
nempe communis ratio est in concipiendo statu publico ab ii 
vel abstracta universalUate ad partictdaria tamquam unius ii 
ordinis elementa descendere. Unde in civitate primario il 
naturae vel „ordinem divinum**, — secundario tantum h 
societatem considerat. Huic annumerari merentur: 

1. Idealis respublica (mXtzeta) Platonis, quam ipse in 
dialogis, praesertim in libris ^legum" et ,de republica'', non ( 
formaliter definitam, sed tamen dare depictam nobis re 
Duabus autem maxime notis eius proprietas continetar: a) 1 
glecta vera sociali hominum natura et individuali dignitate, 
corpore civili fere unico ponderat organicam uniiatem illii 
analogiam cum organismo individui hominis ita exagge , 
quo magis civitas tum in suo regimine naturaliter rationali 
morali, tum in adaequata singulorum membrorum eorumque fi 
tionum dependentia organica, individui organismi humani sii 
tudinem referat, eo perfectius genuinam civitatis ideam attinj 
dicatur. b) Scopus idealis civitati propositus non est bonum 
gulorum neque etiam omnium, sed smnma rationalis evoluti^ 
consequenter felicitas totius organismi polUici ut talis, cui tamqi 
fini in se omnes fines privati et omnes humanae vitae rati< 
religio, scientiae, artes penitus subordinantur. Singulis ao 
moralis pariter perfectio et felicitas proponitur tantum in dvì 



Yaria de civitatis conceptu schemata refenintnr. 323 

civitatem et quatenus ea ordinatur ad idealem perfec- 

n personalitatìs publicae. Hinc consequenter in favorem com- 

^onis honorum positivae omnia privata proprietas et civilis 

>nomia excluditur, quemadmodum scilicet in individuo homine 

icta sunt hominis totius et prò homine i. 

2. Idea ^Status moderni'^, Schellingiano-Hegelianae philo- 

I vestigiis plus minusve insistens („der moderne Humani- 

Culturstaat"). Haec, si nonnullas modificationes et formas ex- 

, tum in principiis tum in consequentiis sìmillima est ideae 

onicae. 

Definitiones vel descriptiones civitatis, quae a mediante fere 

ilo XIX prodierunt, pleraeque ad hanc classem aliquo modo re- 

i possunt, non eodem tamen modo neque eodem gradu. Videlicet 

a) Alti ordinis politici idealem obiedivitatem pantheistice 

oiunt. 

Ita secundum Schelling, si varia quae affert elementa in suis 
,' mgen iiher die Methode des akademischen Studiums*' in 

Q colligas, haec fere descriptio oritur: Status puhlicus est 

« organismus ;,harmoniae inter necessitatem et lihertatem" 

i( lihertate ohtentae, ab aetema ratione in historia productus 

t lam immediate realis apparitio vitae ahsoluta^ — proinde 

D< secundum certum gradum in fieri (cf. P. I, n. 537). 

Hegel vero prò suo pantheismo dialectico multo apertius 
statum puhlicum cum ipso Deo, qua in mundo praesente, iden- 
tificat et in totum ius puhlieum non minus impiam quam super- 
stìtiosam statolatriam inducit (cf. P. I, n. 538. 539, not. 3). 

363. h) Aia eandem in sensu non quidem diserte pantheistico, 
««rf Uimen naturalistico adstruunt. Ita inter alios : 

Hasner: » Status puhlicus est lex mundi qua persona." ^ 
Eisenhart statum puhlicum secundum ideam perfecti hominis 
vocat jsalvatorem mundi" (Heiland der Welt!!)^ A quo haud 
niultum diffenmt quicumque de statu puhlico ita loquuntur atque 



* Cf. De Rep. 1. 5, e. 10, ed. St. p. 462 e : . . . àpurra dtotxeÌTai . . . T^rtq 
\w^ts) (^ èryÓTara hòq ài^pénou i^et. Cf. 1. 4. 6 etc. De legibos 1. 8, ci, 
^ 5^. p. 829 a : . . . <Je? ^è aòr/jv (t^v TzóXtv) xa^dnep iva àvùpwizov ^ijv sZ, 
Alibi pasaim. 

' ,Das Weltgesetz als Person ist der Staat'' (Philos. des Rechts. 1851). 

' Philoaophie des Staates. 1843. 

21* 



824 Sectio IIL Liber L Caput I. Ai^dcnliis 4. § 1. 

ita eius finem ^humanae culturae^ exaggerant, ut in eo pò 
agnoscant ^institutum (eine Anstalt) ad educationem g( is 
mani*', aut immo profiterì non vereantur: «statimi pnblìcum^ 
institutum publicum coercitivum , quo homines posthabi 
individualitate ad altiorem gradum culturae duci debeant" K 

Bluntschli quoque, ubi analytice conceptum status explì 
conatur, ab eius analogia cum organismo humano procedit, 
propterea status idealis ipsi est status internationalis univa 
(,Weltstaat**). Cf. n. 351. Quo sensu dicit: „Status est ì 
organice constituta, sed humanitas in forma viri, non feminae (co 
formam Ecclesiae attribuit); Status est virf Statum autem hi 
ricum definit: „communem complexum hominum, qui sub forma n 
minis et regendorum in determinata terrae plaga ad unam persoti 
moraliter-organicam coniuncti sunt*^ ^ — jj^ quidem ille in pri 
fere docendi periodo. Sed inde post duo circiter decennia 
definitionem prò «hodiemo mundo civilisato", ut ait, itaeni 
9 Status est populi in determinata terrae plaga habitantis ; 
ad autonomiam organice constituta.'^ ^ 

Similia alii multi e schola recentioris liberalismi (cf. n. 309 8( 
cui proprium est ambitum iuris publici in detrìmentum liberta 
privatae exaggerare. 

364. e) Alii eam christiano ordini (subiective saUem intdlet 
accommodare conantur: 

Huc plerique auctores „historicae scholae'' aliquo modo p 
tinent, ita tamen ut, qui inter eos catholice sentiunt, etiam . 
clesiae tamquam independenti divinae institutioni suum locum 
vatum velint. Omnes autem in eo conveniunt, quod hac d( 



> V. Kretschmann (t 1820), ,Hof und Staat* (lib. perìod.) : .eine i 
Zuchtanstalt , darch welcbe man die Menscben mit Aofopfenmg a] in 
dualìtàt auf eine bSbere Stufe der Entwicklung fOhren mOase*. 

* Allg. Staatarecht I, 46 : „Der Staat ist die organUirU MtmsekkeU, 
die Mcnscbheit in ihrer mdnnlichen Erscbeinung, nicht in der weiblichen 
staltung. Der Staat ist der Mann* — (Quorsum baec? — an forte phfftmt^ 
ratio (!) quaetìtur subordinandi Ecclesiam statui civili?) — p. 86: j,Der t 
ist eine GesanUheit van Menschen , in der Form von Regierung und Regii 
auf einem bestimmten Gebiefe, verbunden zu einer sittlieh'OrganitdktH Ai 
lichkeit,'' 

* Deutsche Staatslehre fOr Gebildete (1874) p. 15: .Im Hìnbliek 

(im Vorausgehenden bezeichneten) Merkmale kOnnen wir den Begrìif ém Sti 
fttr die heutige civilisirte Welt kurz so erkl&ren : Der Staat itt die tmr St 
hestimmung organisirte Volksperson eines hestimmtsn Ixindm," 



Yaria de civìtatis conceptu schemata refenmtar. 325 

ihodo efficacius expugnari spiritum revolutìonis et firmari or- 
publicì stabilitatem posse existimant: 

F. L Stahl dìstinguens in statu publico eius formam extemam 
idealem rationem intemam ita fere suam mentem explicat: 
, tos secundum speciem et formam, qua constituitur, est sodalis 
} alicuius poptUi sub aliquo imperio (regimine); secmidum idealem 
em intemam est aliquod regnum morale j inmio est simpli- 
)r fi 'u8 moralis, i. e. moraliter-sapiens conformatio societatis 
I in se ipsa, quatenus consideratur secundmn omnes suas 
noi , ligamina et fines, prout sibi suum proprium opus 
sui vocationi conforme (omissa hic eius coniunctione 
Deo — religione, Ecclesia)/ — Quam descriptionem dein 
iore explicatione prosecutus, hanc denique, non ut per- 
ii , sed ut quasi formam definitionis subiicit: , Status pu- 
est socialis unio alicuius populi sub aliquo regimine ad 
a et curam omnium bonorum et corporalium et spiritualium, 
in dculari ad exercendum ius et iustitiam/ ^ 

Sa \y similem ideam magis concrete concipit. Ipsi status 
i , visibile corpus spiritualis conmiunionis populi' seu 
V US qua talis organico exsistens*' ^. 



> Rechts- imd Staatslehre t I, § 36 (ed. 3), p. 131 : ,Der Staat ist nach 
Art nnd Form seines Bestandes der Verhand etnee Vólkes unter einer Herr- 
*ékaft (Obrigìeeit), Nach Gehalt und Bedeutang ist er ein aitUiches Reich. 
h ist schlechihiii die sUUiche Welt, d. i. die sittlich-verBtftndige Gestaltung 
der menschlichen Gemeinschaft in ihr selbst nach alien ihren Zust&nden, Ban- 
dea und Zielen , wie sie ihr eigenes Werk und Beruf ist (abgesehen von der 
Eimgimg mit Gott — Religion und Eirche). Er ist, tiefer betrachtet, die 
menschliche Ordnung und Begierung, durch welche die menschliche Gemein- 
flcliaft die Weltordnung Gottes erhalten und seiner Fiihrung als Werkzeug 
dienen soli, in Gottes Erm&chtigung und Auftrag, aber in selbstftndiger Weise 
D^b eigenem freien Pian und aus eigenem Ansehen. . . / Post longiorem 
Wus descriptionis explicationem subdit : ,Darum gìbt es keine erschSpfende 
^ Bohin keine allein richtige Definition des Staates. Will man die Form 
der Definition schlechthin nicht aufgeben , so kann man allenfalls sagen : Der 
^^ ist der Verhand eines Volkes unter einer ObrigkeU zu Schutz und Pftege 
^ iMichen und geistigen GUter, insbeaondere zur Handhabung dea Rechts und 
^ Oereektigkeit,^ — Similem obiecti materialis universalitatem ordinis moralis 
^ ùtelleetualis statui publico vindicat Edm, Burke in suis meditationibus super 
'^▼olutionem gallicam (Reflections on the Revol. in Franco), ubi non tam de- 
«deos qoam fosius describens civitatem concludit , „8t(Uuin pubUicum esse con- 
^^^ionem in omni scientia, in omni arte, in omni virtute et in omni perfectione^ . 

* Sjstem dee rdmischen Rechts I, 22: ,Die leibliche Gestalt der geistigen 
volksgemeinschaft* et .Die organische Erscheinung des Volkes*. 



326 Sectio III. Liber I. Caput I. Articiiliis 4. § 1. 

F. Walter, in Statu ipsam societatem organico consti 
agnoscit, unde „ status ipsam humanitatem exhibet sub 
populi, qui tamquam communitas perfecta subsistit' K 

A, Trendelenhurg in concipìendo statu publìco, saltem 
retice et philosophice, iterum propius ad ideam Platonicam ai 
existimans ideam esse status, ^hominem idealem'' seu .u 
salem"" quodammodo actualem efficere in forma individuali pc 

365. Secunda classis, si priori comparatur, e generalissin 
indole aliquatenus realismi socialis nomine insìgniri posse vi 
Ei respondet in sensu latissimo conceptus status publici ut 
tatis („der Gesellschaftsstaat^). Nimirum in civitate pri 
societatem hominum libertate praeditorum agnoscit et secuì 
tantum, i. e. secundum praeconceptam hanc sodetatìs qualil 
eius quoque relationem ad idealem mundi ordinem intelleg< 
esse supponit. Hoc ipsum autem iterum diversimode fieri 
et piane diversos civitatis conceptus parit, prout quis gen 
et obiectivam, vel falsam et mere subiectivam humanae soc 
notionem tamquam deductivum principium assumit. Vera 
et obiectiva notio humanae societatis a vera et completa n 
humanae naturae eiusque essentialium relatianum omnino dep 
Bine intellegitur , quam divergentes conclusiones et politic 
ceptus e principio apparenter quidem uno deduci queant, 
istud a philosophia gentili, vel naturalistica, vel Christiana 
beatur. Ita igitur, spoetata generalissima tantum forma, 
classe sociantur: 

366. 1. Bealismus socialis veterum. 

a) Civitas Aristotelica, In construenda idea civitatis - 
teles more suo a realibus et particularibus elementis incipil 
quidem in familia proximum et maxime essentiale socialis n 

> Naturrecht und Polìtik n. 43 et 48 : ,Eiii Staat ist die £n 
der Menschheit in der Gestalt eines ein selbst&ndiges Gemeinwesen bi 
Volkes." — ,Da8 Richtige ist, dass Staat und GeaelUchaft ein 8 sind 
der Staat nichts anderes ist als die organisrte Gesellschaft ; dass jed 
Thfitigkeit der Staatsgewalt, der Wille der Regierung, nicht alle Lebena 
nungen im Staate gleichmàssig beherrscht.* (In eandem rem citai i 
System dea r^mischen Rechts t. I, § 9. 10.) 

' Naturrecht § 151 : , Jeder Staat ist ein Versuch, den idealen M 
ZVL verwirklichen. £s ist die Idee des Staates — Yerwìrklichimg dee 
sellen Menschen in der individuellen Form des Yolkes and danma Sell 
gong und Selbstftndigkeit." 



Yarìa de civitatis conceptu schemata referuntur. 327 

tatum agnoscit. Sed quia haec cmn sua immediata dilatatione 
genera et vicinias non sufficiat ad vitam humanam instituendam 
ji ex parte perfectam, huic fini compiendo insuper civilem socie- 
ex naturae intentione praeordinarì , hominesque ad vitam 
Qem naturaliter destinali docet. Immo hac in re ad Plato- 
im idealismum eatenus accedit, quod in ordine finali civitas 
totum prius cogitari debeat quam eius partes, scilicet domus 
singuli homines^. Nihilominus per se considerata civitas ab 
IO concipitur tamquam societas generum et vicorum seu oppi- 
tun (ysvwv xae xw/iwv xotvwvla), ea tamen non qualiscumque et 
documque instituta, sed tou eu C^v seu ^w^q TsÀslag x^piv 
aòrdpxouQy i. e. ad vitam physice, intellectualiter et moraliter 
ctam et sibi absque extraneo complemento sufficientem ^. 
ropter intuitu huius altissimi finis nonnisi homines liberos 
ie cives esse et habendos esse dicit. Itaque civitas Aristo- 
ab ideali absolutismo gentili nequaquam recedit; eatenus 
verae societatis indolem servat, quod licet naturalis et 
i mediante communione et associatione tamen comparare 
volt non aliquod bonum humanitatis abstractum tamquam finem 
in se, sed potius copiam mediorum, quibus insufficientia tantum 
nngulorum ad perfecte vivendum compleatur. 

b) Bespublica Ciceronis. Romana iuris publici philosophia, 
( praecipuus interpres Tullius merito censetur, universim qui- 

Sraeci fontis alveum tenet, id tamen Romano ingenio pro- 
I habet, quod magis explicite ad realia et practica vitae 
ci momenta descendat. Huic congruit: „Est igitur, inquit 
(Sd Africanus, respublica res populi; populus autem non 

is hominum coetus quoque modo congregatus, sed coetus multi- 
tud iuris consensu et utilitatis communione sociatus." ^ Et: 
«Civitas est constitutio populi,'' * Ceterum in hac etiam republica 
omnes servi, i. e. maxima incolarum pars, a „iure et utilitate 
communi" (!) manebant exclusi. 

388. 2. Bealismus socialis sub influxu lucis christianae. 

Christiana philosophia, uberius edocta de Deo, de homine et 
^^ ordine mundi, prae philosophia Veterum felicius praeparata 
^ humanam societatem eiusque instituta consideranda accessit. 

* Polit. 1. 1, e. 2, ed. B, 1253 a , 2 : . . . àu^ptonos ^uati noXtTtxòv C^ov, 
' Polit. 1. 3, e. 9, ed. B. 1280 b, 40 sq.; cf. 1. 3, e. 1. 

• De republ. 1. 1, e. 25, n. 39. * L. e. 1. 1, e. 26, n. 41. 



328 Sectìo III. Liber I. Caput I. Artionliis 4. § 1. 

Et vero chrìstianus de republica conceptus, quamquam 
rios evolutionis modos et formas subiit, uno tamen e 
ceterìs constanter insignìtur: solus nimirum finali re 
eiusque unitati et universcUitati hartnonice cancUiaiur. S it 
Deus (personalìfi) ipsi est centrum finale universitatis rei , 
et in hac terrena mortalitate nuUus datur finis nullumque 
tutum sive naturae sive humanitatis, quod non finaliter « 
netur homini eiusque essentiali demum bono, morali sanctifi 
et aetemae beatitudini. Bine illius tessera: SocieUis dr 
propter hominem (L e. individuos homines), non homo pn 
cietatem vel rempublicam. ^Realismo sociali^ eiusmodi oonc 
merito annumeratur, quia societatis ideam a bono indivi 
(vero) singulorum hominum, non vice versa mensurat. 1 
pertinet : 

369. a) Civita s S. Augustini. In opere ,pde civitate Da' 
sanctus hic Doctor directe quidem non agii de coetu civili « sed 
de civitate seu regno Dei in bis terris inchoato, in coeleeti patm 
compiendo; atque ita non tam tractatum politicum quam diri- 
stiano-philosophicam constructionem totius historiae generis Im- 
mani praebet. Indirecte autem societas quoque politica inde Ohi- 
stratur, quod huius relatio ad universalem civitatis Dei oecono- 
miam perhibetur. Totum quippe genus humanum, ind o i 
Gain et Abel, in duo quasi regna sibi opposita disoedit, qi 
alterum, ^civitas Dei^, est communio omnium filiorum Dei, alte 
^civitas terrena', seu regnum mundi (in sensu biblico acc 
est universitas omnium filiorum hominum (i. e. hominum i 
danorum); illud manet aetema glorificatio, hoc autem d< i 
et condemnatio. Interim autem utriusque regni cives in hister 
similiter indigent „pace terrena", quam suppeditat Deo provìd 
publicus civilis ordo ^ Itaque sub hoc ordine civiliter coi t 



* De civitate Dei 1. 19, e. 17: .Domua hominum, qui non TÌTiuit 
fide, pacem (errenatn ex huius temporalis vitae rebus conmiodisqne aecta 
Domus autem hominum ex fide viventium exspectat ea, quae in fotnn 
aeterna promissa sunt, terrenisque rebus temporalibus tamquam peregri 
utitur. . . . Idcirco rerum vitae huic mortali neoeasarianun utriaque hominik 
(fidelibus et iufidelibus) et utrique domui communis est ubub; sed finis atei 
cuique suus proprius multumque diversus. . . .' .Haec ergo coelestia eivi^ 
dum peregrìnatur iu terra, ex omnibus gentibus cives evocai atque in omnil 
linguis percgrinam colligit societatem ; non curans quidquid in morìboa, legifc 
institutisque diversum est, quiòtts pax terrena vel aequirUur vei tenMur: ni 



Yarìa de dvitatis conceptn schemata refemntur. 329 

scue filii Dei et filii hominum mundanorum, sed illi peregrì- 

do et per eum contendendo ad pacem coelestem, quam tribuit 

Dei ; isti autem, ut pace terrena propter ipsam et ad fìnes 

LOS fìruantur. Itaque civilis respublica secundum ideam S. Au- 

i talis esset, quae socialis vitae praesidia ad tuendum et fo- 

regnum Dei et hinc ad veram hominum felicitatem referret K 

b) Auctores medii aevi duce imprimis S. Thoma Aq, 2 in 

1 idea civilis societatis dementa Aristotelica cum idea 

i 1 i in unum coniungunt. Ita cum Aristotele civitatem 

\ sociali natura derìvant, individualem tamen libertatem et digni- 

sollicite custodiendo finem eius pariter agnoscunt tò eò ^^v, 

I ) e, sed bene in sensu Christiane, i. e. secundum virtutem. 

io inteme constructam civitatem secundum ideam Au- 

lam simul tamquam ordinis membrum in bis terris neces- 

1, sed subordinatum regno Dei, i. e. ecclesiae Christi, organico 

nmt. Hinc iuris publici axioma illa aetate receptum: „Duos 

Deus ad protegendum populum christianum (die Christen- 

in terra collocavit; Papae gladius spiritualis, saecularìs 

1> traditus est/ ^ Hinc etiam relatio imperium inter et 

rdotium communiter iUustrata per analogiam a duplici ho- 

natura depromptam, nempe spirituali tamquam superiore 

2nimali tamquam illi subordinata^. 



eoram reacindens vel destruens, immo etiam servans ac aequens: quod licet 
^ersam sìt in diversis nationibns, clcL unum tamen eundemque finem terrenae 
^ itUendiifur, si religionem , qua unus summus et verus Deus colendus est, 
non impedit. — Utitur ergo etiam coelestis civitas in hac sua peregrinatione 
P^ terrena et de rebus ad mortalem hominum naturam pertinentibus huma- 
lu^mn volnntatum oo^^>08itionem , quantum salva pietate ac religione conce- 
fo, tuetur atqne appetit, eamque terrenam pacem refert ad coelestem pa- 
cem — Hanc pacem, dum peregrinatur in fide, habet; atque ex hac fide 
to^ vivit, cum ad iUam pacem adipiscendam refert quidquid bonarum ae- 
tumun gerit erga Deum et proximum, quoniam vita civitatis utique socialis est." 

* Cf. F, Walter, Naturrecht und Politik § 516. Stahl, Geschichte der 
Beehtsphilosophie 1. II, part. 1 (qui tamen in aestimanda doctrina S. Augu- 
^ iH>n liber est a praeiudicio , quod partim in sua protestantica oppositione 
<^tra hierarchiam ecclesiasticam, partim in suo proprio ideali conceptu status 
pttblici tamquam «terrenae civitatis" fundatur). 

' S. theol. 1, 2, q. 105, a. 1 ; et op. De regimine principum (partim qui- 
^^ auctore s. Doctoris discipulo). 

* Sachsenspiegel 1. 1, e. 1. 

* Gf. F. Walter I. e. § 520; et habita discretione etiam StaM 1. e. part. 2. 
"^ Historice autem expositam doctrinam medii aevi de statu publico eiusque 



330 Sectio in. Liber I. Caput I. Articnlns 4. § 2. 

371. 3. Bealismus socialis sub influxu protestantismi et scien 
a catholica unitate emancipatae. 

Communìs indoles scientiae protestantìcae a suis exord 
deinceps, ut insignis aliquis eius patronus fatetar et glorìatur, 
erat in debellanda «theocratia'' ^. Id est: concipiuntar deiiu 
viles societates et prìncipatus tamquam soluti ab omni subo 
tiene sub visibili regno Dei, quod est Ecclesia Chrìsti, et un 
inter se tantum per communem sed immediatam dependentiam al 
— quamdiu scilicet ratio individualis haec frena non abiecerit I 

372. a) Grotius, sub influxu novae libertatis per protestan 
in philosophiam illatae in excolendo iure naturae ad ci) 
iterum fontes rediens, eidem deinceps magis magisque emanc 
viam aperuit. Ita et definitio, quam de civitate proponiti foi 
Ciceronis assìmilatur: ,Est civitas coetus perfectus liberor 
minum, iuris fruendi et conmiunis utilitatis causa sociatus/^ 
verba ^liberorum hominum*' iam insinuatur, quod alibi dooet 
ortu civitatis et quo propria eius nota societatis (in sensn 
associationis) prae altera nota exaggeratur, qua illa natu 
quoque et organicam indolem refert. Hinc latissimum in 
sumpsit theoria de contractu sociali, quae dein fere comi 
praevaluit, sed varie a variis exculta ad varia quoque, im 
raro opposita politica corollaria conduxit, praecipuo aut \ 
erat democratiae saeculi XVIII et ineuntis XlX^. (Vide q 
supra n. 279. 281. 285. 286 sqq. in hanc rem dieta sunt.) 

relatìone ad Kcclesiam vide apud HergenrSther, Eatholische Eirohe mid 
licher Staat (prìmum ed. 1872). 

1 Stahl 1. e. pari. 3: ,Das Werk der Refonnation in Benehnng 
den socìaleu Zustand ist eben die Zerstòrung des theokratùchen Ckarakter 
der Befreiung der irdischen Lebensordnang von der kirchlìchen Hìe hk 
Befreiung der Wissenschaft von jeder ftussem Antorìt&t.* — .Es bl 
christliche Element stehen, der persdnliche Wille Gottes, aber nic 
theokratischer Weise. Auch die Reformatoren grOnden die Obrìgl \ 
geistlichc Ami auf gottliche Einsetzung ; aber sie grOnden aie anf liot 
nung und Gebot. nicht auf eine nnmittelbare Tbat Gottee, dnreh die 
Yerfassung eingefQhrt, diese Personen bestellt hat. ... So lOst sich die in 
den Menschen tibergebene Welt selbstftndìg und fftllt nicht 
ewigen Gottesreich; es schwindet der Uberìrdische Niml ( i i 

rit&ten und ihre unbegrenzte Gewalt Uber Glauben und *rhun, der dm 
hàlt eine SpbSrc, in der er unmittelbar unter Goti und seinem Gei Ben si 

• De iure belli ac pacis 1. 1, e. 1, § 14. 

* Huiusmodi usua specimen aliquod praebet inter multos alìos» < 
PSlitz, Die Staatslehre (Leipzig 1808) t. I, § 28 sq. 



Conveniens societatìs civilis descriptio concluditur. 331 

S. b) Idea civitatis „abstracte'rationalistica^ (Kant cum sua 
la et Fichte), qua civitas concipitur ut merum institutum iuris 
extemae libertatis assecuratio («Rechtsschutzstaat**). Vide supra 
301. 305. 

L e) Respublica democratico-socialistica (theoria Rousseavii 

suis recentiorìbus modificationibus) licet per se rationalisticam 

potius materialisticam faciem prae se ferat, physicum scilicet 

nismum eiusque leges ad societatem applicando, quoad formam 

ticam tamen iterum cum pantheistico idealismo consentit, si- 

em publicam omnipotentiam et despotismum erìgendo. (Cf. 

i 280. 285.) 

d) Civitas oeconomico'pragmatica, quae altius ideale prin- 
e 1 non novit aut non curat nisi utilitarismum politicum et qui- 
vel in favorem regnantium (macchiavellismus) vel in favorem 
d 1 aut classis alicuius civium (quidam ^modernus constitutio- 
lus', quasi mechanismus politicus inventus a Locke et Montes- 
I. Et si quidem utilitatis diversissima datur ratio prò diversi- 
tate gentium, regionum, temporum, civitates, docente Montesquieu, 
praeter sui conservationem finem a priori communem non habent, 
sed singulae eos fines habere dicendae sunt, quos ipsae sibi histo- 
rice praefixerunt. Ita dantur civitates industriales, aliae commer- 
ciales, aliae militares etc. Hoc systema politicum suum analogum 
complementum obtinuit per systema sociale oeconomicum Adami 
Smith; utrumque est fructus philosophiae fere materialisticae. 

§ 2. Conveniens societatis civilis descriptio 
concluditur. 

S76. Superest, ut demum ipsi magis definite concludamus, quis 
ergo civitatem describendi modus genuinam et integram eius na- 
toam prae ceteris verius et accuratius comprehendere videatur. — 
Non sine ratione dicimus » describendi modus". Proprie dictam enim 
definitionem, omni ex parte perfectam, ut iam monuimus, eo minus 
enuntiare praetendimus, quod Inter iuris publici doctores non desunt 
^ graves, qui de tali problemate feliciter persolvendo vix non de- 
^rent, propter multiplices essentiales respectus, quorum in stricta 
definitione ratio habenda sit, et quos in breviori aliqua verborum 
formula accurate et complete exprimere fere impossibile appareat. 
Nihil autem impedit, quominus e variis characteribus , quos in- 
^tuta hactenus consideratione omni civitati naturaliter convenire 



332 Sectio III. Liber I. Capai I. Artionliu 4. § 2. 

certo cognoscimus , eam denique descriptionis formi i ~ 

nitamur, quae ad veram definitionem quam proxime ce 
sensu, facta distinctione duplicis ordinìs, mere philoaophiei et 
stlani, haud inepte haec fere statuì posse arbitramur: 

I. Pro ordine quidem mere phUosophico sufficere posse vi 
quae pridem (P. I, n. 417) a nobis usurpata est descriptio, 
sertim si obiectiva finis politici ratio, quam Illa gè rali i 
^communis boni'' comprehendit , re iam penitìus d 
aequatius quoque circumscribatur; videlicet: 

Coetus perfedus plurimarum familiarum, communUa a 
buum, determinatam terrae plagam inhabitantium , ad pò 
iuris fruitionem et ad communem vitae prosperUatem, $upr 
morali informatam, organice sociatus. 

Vel si praeplacet: 

Populus ad moralem socialis corporis unitatem in on 
pacificam iuris fruitionem et ad communem vitae pn 
naturae rationali congruam organice constitutus. 

II. Ordini autem christiano eadem descriptio ita spc 
accommodanda videtur: 

Populus ad moralem socialis corporis unitatem 
pacificam iuris fruitionem et ad communem vitae chr i %e ; 
speritatem organice constitutus, proindeque universali Christi 
in his terris (Ecclesiae) secundum informationem^ moralem 
giosam subordinatus, 

377. Soholium 1. Denominatio .coetos perfeetus* sea eompkta ^ 
(cf. P. I, n. 392) civiiati ne in ordine quidem philosophico, multo antMi 
minus in ordine christiano strictiore ilio sensa competìt, quo anetom 
acatholici cum non raro usurparunt, nenipe in sensu absolutae intenst 
indcpondentiac. Namque civitas idealis etiam phUosophiee oonsidenla 
internationalem insuper adeoque superiorem aliqoam sooialem unitttm 
naturaliter postulai, quae concipi nequit sine aliqua, saltem directm, 
aingularum civitatum organica dependentia. Id ipsmn autem a fbrtiori 
de positivo christiano ordine dicendum est Nìl tamen obest, qnoninin 
idem nomen in sensu aliquo restrìcto, habita imprimis ratione fmis so- 
cialis interne completi, cum doctoribus catholicis adhibeamos. 

878. Scholium 2. Quod si longiore discursu, quam forte par sit, in 
hac praoliminarì quaestione de vera natura cìvilts societatis morati i 
id tanion eo minus paenitenduni videtur, quod in hac una vìx non i 
reliquae do iure publico quaestiones, quatenus ad ios naturae pertmant, 



Convenìens socìetatis civilis descrìptio concluditur. 333 

a. in nucleo contentae et praefinitae censerì possint, indeque 
r sequentibus capitibus via sternatur. 

Soholìnin 8. Communis praeterea fructus, qui ex documentis 

capitds mature consideratìs sponte accedere videtur, is merito 

potest, quod examini critico de innumeris quae cùrcumferuntur 

nibus vel descriptìonibus status publici obvia et tuta, utpote in 

philosophiae christianae principiis fundata, norma iudicandi 

I ir. Nec sane inutile doctrinae exercitium ille susciperet, qui 

n eandem mensuram cunctas eiusmodi definitionum formulas, 

occummt, per singula elementa, quae continente sive quoad 

71 yeritatem aut falsitatem, sive quoad gradum sufficientiae 

£ ntiae ad rationem perfectae definitionis, apud se critico 

}iiceret *. 



1 



Praeter molta descriptioDiun schemata iam supra (n. 299 sqq. et 359 sqq.) 
Onta, non desont nova semper eomm exempla in elucubratìonibus politicis 
sparsa, quae identìdem tali iudicii exercitio inservire possunt et 
[uibns, prò vario qoidem ideali fondamento auctoram, serius conatus ap- 
; per licite deleotam verbomm formulam ad solutionem problematis 
do appropinqnandi. Ita v. g. : ,Der Staat ist ein dauemder, einheit- 
' Urganismus derjenigen Einrichtungen , welche, geleitet durch.einen Ge- 
ni I, sowie aufrecht erhalten and durchgefOhrt durch eine Gesamtkraft, 
abe haben, die erlaubten Lebenswecke eines bestimmten and r&umlich 
Volkes, und zwar vom Einzelnen bis zar Gesellschaffc, za fòr- 
hl, 1 yklopftdie). — ,Der Staat ist seinem Wesen nach ein Susseres, 
lì es, daram aach nicht an sich nothwendiges , einen bestimmten 

I der Erde besitzendes, gegliedertes , auf Recht und Ordnung ruhendes 
mit entsprechender, das Recht und die Ordnung schiitzender physischer 
Uewalt aasgerflstetes Gemeinwesen" (Dr. St. in periodico ,HÌ8t.-polit. Blatter** 
UVI, 823). — ,Ein in Gerechtigkeit und mbglichster Freiheit geordnetes Ge- 
vermittels dessen die Thfttigkeit aller nattlrlich gaten KrSfte der 
^ geweckt and gefórdert, die b5sen and selbstsUcbtigen Bestrebungen 

chat zariickgedr&ngt and erstickt werden soUen* {Fr, v. Florencourt, 
« fere, ut ait, ideam Chatam, Washington, Stein) etc. — Quid deniqae, 

n DO atendo distinctione status publicus dicatar in ordine mere phUo- 
^ 9: ,Eine auf Grand der sittlich-socialea Menschennatur organisch aus- 
i Volksgemeinschaft" ; in ordine vero christiano : ,Eine auf Grand 

der 8 i-socialen Menschennatar als der irdische , natUrliche Unterbau des 
^^ i Qottes onter den Menschen organisch ausgestaltete Yolksgemein- 



334 Seotio III. Liber I. Caput IL ArtìciiliiB 1. § 1. 

Caput II. 

De suprema politica auctoritate seu de principio 
organismi politici. 

Prologus. 

380. Duplex in societate civili organismus distingaitur: i 
socialis, quo ipsa elementa corporis socialis natura duce non ii 
atomorum aequalium ad qualemcumque multitudinem seu nui 
coordinantur , sed instar partium organicarum multìplid so 
ìnstinctu et privati iuris ligamine ad varias sociales itates m 
magisque compositas et inter se vitaliter comune o e 
alter politicus, quo materia ista organica societatis m co 
politicum constituitur. Uterque ad naturam perfectae 
pertinet, ille quidem natura et logico prior, tametsi non 
tempore et genesi alterum praecedat; buie autem incumbit 
tamquam vitalium membrorum compagem intra vitae polii 
unitatem conservare atque tueri. De politico tantum organi 
boc loco dicendum est; et primo quidem de eius fundan 
principio, quod est audoritas politica K 

Articulns 1. 

De auctoritate politica in se seu ahsdute spectcUa. 

381. Consideratur auctoritas absolute, quatenus a deterrai 
subiecto, cui inhaereat, et a concreta eius forma cogitatìo a 
hitur. Sic accepta denotat elementum formale (n. 353 sq.), ] 
commune omni societati civili, cuiuscumque sit formae vel 
stitutionis bistoricae. Rationes porro, ob quas in specie soc 
civilis suprema auctoritate carerò non possiti iam supra (n. 
expositae sunt. His igitur merito suppositis haec tantum sped 
bic examinanda manent. 

§ 1. De natura auctoritatis politicae. 

382. Suprema politica auctoritas in se spoetata est ius . 
tatem civilem ad suurn fincìn dirigendi, seu magis explicite 

* De toto hoc argumento lege praeclaras encyelicas Leonia XIH 
tumum* d. d. 29 lanii 1881, et , Immortale Dei' d. d. 1 Novembrìs U 



De natura auctorìtatìs politicae. 335 

idi membra socìetatis civilis, ut ad bonum commune suis 

b conspirent (P. I, n. 350). Haec eius notio ex iis, quae 

de societate et sociali auctorìtate in genere tum de natura 

origine societatis civilis hactenus dieta sunt, sponte ac mani- 

9 eruitur. At ubi de vera natura societatis civilis erronee 

tur, ilieo et de genuino charactere auctoritatis civilis error 

latur necesse est. 

I C. L, de Haller, iam alias eonunemoratus, quemadmodum 

)ellanda destructiva saeculi XVIII de iure publico principia 

;e omnem civilem nexum ac subordinationem ex origine et 

ra sua nonnisi privati iuris relationibus constare docuit (cf. 

. 298), ita consequenter potestatem quoque publicam per se 

itu tantum a privatis iuribus herilibus differre contendit et 

te natura principatum sive unius sive plurium vel integrae 

mitatis (reipublicae) aliud non esse nisi independens do- 

K . — Huic affinis est error, quo potestas civilis ita a 

te domestica, cui annexa sit herilis possessio fundorum, 

1 ralitur succrescere dicitur, ut ab illa nullo essentiali discri- 

sed sola quantitate et extensione discrepare putanda sit. 

Ul le opinio non solum adversante politica antipathia recen- 

i aetatis sed etiam sincero veritatis studio contradicente vulgo 

s obscura et solitaria mansit. Nihilominus prò intema sua 

gravitate et theoretica fecunditate hoc loco penitus neglegenda 

non videtur. 



^ RestauratioD der Staatswissenschaffc I, 18 : „Ein Ftlrst ìst nichts anderes 
^ ein beffiUerter, màchtiger und eben daram unabhàngiger Mensch , odor nin- 
gekehrt jeder Mensch, den GlUck und Umstande voUkommen frei machen, 
^ eben dadurch ein Fttrst. Da man aber ohne Dienste, ohne Hilfeleistang 
▼on andern Menschen freilich weder m&chtìg noch frei sein kann und beides 
^ndig miteinander verbunden ist, so kann man einen Fflrsten noch besser 
lediglieli einen unahh&ngigen Herm, d. h. einen Menschen nennen, der Uber 
fl»xier« gebietet und selbst niemanden dient, Wenn hinwieder eine Gesell- 
8Cnaft oder eine Corporation von Menschen, welchen Zweck sie auch habe, 
*'c^ bis zu jener gftnzlichen Freiheit emporzuschwingen vermag , so wird sie 
^S^eich onter die Reihe der Staaten gezfthlt, eine Bepublik genannt; und so 
^^^ die Republiken wieder nichts anderes als mftchtige, begùterte, unabhftn- 
^^^ Gommunitftten' (p. 473 sq.). ,Die Regierung ist kein abgesondertes 
^^^h, sie ist ein blosser Ausfluss der Privatrechte des Herrschenden , die 
^licbe Folge der Macht und des besitzenden Eigenthums, und von den- 
"«n 80 wenig als der Schatten von dem E5rper zu trennen m5glich' 
(P. 479). 



336 Sectìo m. Liber I. Caput II. Artìcnlns 1. § 1. 

383. Thesis XLI. Suprema ciyilis potestas in se spe 
ius est essentialiter diyersum tum ab independente herili 
minio, tum a potestate domestica cum dominio ftindorui 
iuncta. 

Probatnr pars I. 

Argum. 1. Essentialiter procul dubio ea iura inter s€ 
ferro dicenda sunt, quae proprio fine et obiedo essentialite 
verso necnon ratione subiedi proprii distingauntur. Atqui tal 
discrimen inter supremam potestatem dvilem et independens I 
dominium. Ergo . . . 

Prob. min. ad 1. Potestas civilis, quomodocumq 
realiter cum herili dominio individuo nexu coniuncta sit, ] 
spoetata ad illud iurium genus pertinet, quod nomine andar 
socicUis comprohenditur et cui ossentiaKter proprium est mor 
unitatem alieuius eonmiunitatis in ordine ad eius finem e£G 
conservare et externe repraesentare ; imde finis essentialis o 
auctoritatis est bonum commune respectivae communitatis, 
ut omnis illius actus, qui primario in bonum prìvatum, pc 
communi, dirìgitur, a propria ratione auctoritatis socialis d 
(P. I, n. 373. 381). Contra omnis dominii herilis sive dej 
sive independentis finis proprius ac primarius est bonum prive 
scilicet utilitas domini, cui subditorum cou famulorum sei 
subordinantur (P. I, n. 378). 

Prob. min. ad 2. Obiedum proprium ac primarium a 
ritatìs socialis sunt personae, i. e. membra societatis ope m( 
obligationis ad finem communem dirigenda; res autem matei 
nonnisi socundario et ratione medii extemi inter eius obiecta 
putarì possunt. Dominium contra prò obiecto suo proprio sa 
marie habet res possidendas et in usum domini converte] 
personas vero secundario tantum et in ordine ad praestat 
reales. Quapropter illi primario competìt gvbematìo, alteri a 
administratio (P. I, n. 382). 

Prob. min. ad 3. Auctoritas socialis nulli homini indi 
ut tali, sed tantum ut capiti communitatis convenite domimi a 
subiectum tam individua persona quam conmiunitas esse p< 

Argum. 2, Admittenda non est doctrina, quae et diff, 
rationalis naturae et fini ideali divinitus universae strue 
sociali generis humani proposito contradicit. Atqui utrumqt 
praedicto novo conceptu publicae potestatis dicendum est. Erg 



De natura auctorìtatis politicae. 337 

Prob. min. ad 1. a) Lex naturae, qua debiliora fortiorìbus 
rvitium subiiciuntur, per se ordinandis ad invicem animalibus 
3 accommodata et generatim mundo physico propria est. 
;o . condicionem iiatui*ae brutae rationalis natura deprimitur, 
lem lex praevalentis potentiae, quae independenti dominio 
àij omni sociali hominmn subordinationi praesidere supponitur. 
Naturae rationali ut tali convenit nobili studio tendere in 
non particularia sensuum, sed universalissima hominis totius. 
a pari audoritas socialis, quae rationem socialem, i. e. quo- 
lodo commimem communitatis rationem repraesentat, non 
am domimi bonum, sed, nisi semet ipsam negare velit, bonum 
is conmiunitatis respicere debet. e) Si potestas publica mero 
oinio privato herili constaret, omnis civilis oboedientia instar 
latus vilesceret, neque rationabili titulo ad ea gravissima 
et sacrificia obeunda expostulari posset, quae procul dubio 
dum recta ratio civibus prò re communi et patria imponit. 
Prob. min. ad 2. Finis idealis totius socialis structurae 
i generis, ab auctore naturae intentus, non in eo solo ab- 
vitur, ut hominibus in bis terris degentibus 'qualiscumque ex- 
ac vivendi possibilitas praesto sit, sed insuper eo tendit, 
ut la > naturae perfectibilitati, per se quasi indefinitae et in 
e em socialitas fundatur, per vitam socialem consentaneum 
( lementum praebeatur (P. I, n. 420). Quare omnis societas 
te natura ad hoc destinatur, ut eos etiam naturalis perfec- 
t gradusy qui singulorum vires superant, coUatis multorum 
^ D bonum commune conspirantibus assequendi copiam faciat. 
Al buie naturae fini societatis institutio prorsus contradiceret, 
à is, qui praeest, non tamquam provisor boni communis, sed tam- 
?«am dominus ac boni proprii administrator sibi cooperationem sub- 
ditae multitudinis ad fines suos privatos devinciret (cf. P. I, n. 385). 
Argum. 3. Constat praeterea, quantum haec novitas a com- 
muni doctrina imiversae scholae christianae ac nominatim S. Tho- 
mae dissideat. Immo ne cum gentilium quidem philosophorum 
opinione de indole et fine civilis societatis conciliari potest (cf. 
P. I, n. 417 not.)i. 



^ Arìstoteles communem omnino sanioris phìlosophiae sententiam refert 

^^^'. .Perspicuam est, quaecumque rea pubiicae communem utilitatem spec- 

^^ eas rectas esse et iuri simpliciter dicto consentaneas {aUrat fikv òp^aì 

"^TX^'^ouaiv oòaai xarà rò ànXwg àtxaiov) ; quaecumque vero imperantium dum- 

^•yer, las naturale, n. 22 



338 Sectio UI. Liber I. Caput n. Artìcnlns 1. § 2. 

384. Probatur pars II. 

Argum. 1, Suprema civìlìs potestas ita se habet ad 
statem domesticam ut societas cìvilis ad societatem dom 
seu familiam completam; est enim auctorìtas formale e 
societatisy a qua denominatur. Atqui civilis societas, < g 
eum societate domestica congruit, specie tamen difiért, nipote j 
habens proprium specie diversum ; ex fine quippe societat 
cantur (P. I, n. 848). Ergo et inter auctoritatem dvi] 
domesticam specifica differentia exstat, sive haec dominiam 
dorum sibi conexum habet sive non; nulla enim alterìos 
externa additio illius intimam naturam seu spedem umq i 
tare valet. 

Argum. 2. Si ulla re potestas domestica ad rationem 
statis civilis videretur accedere, id aliunde evenire non p 
nisi ex incremento potentiae et independentiae , quod illa e 
iuncto dominio fundorum acquirit. Atqui eiusmodi rei d 
cae amplitudo, tametsi nucleus esse possit, ex quo pai ) 

organico, mutata forma communitatis privatae domesticae, ( 
munitas publica civilis succrescat, et bine similiter potestati 
mesticae potestas civilis succedat, non tamen per se iam cri 
societatis civilis constituit, nisi et reliqua eius propria e 
ex parte materiae et finis accedant. Nam 

a) Potentia per se nuUum ius parit, ut ex notione iuris < 
constat (P. If n. 458. 490) ; quapropter augmento potentiae i 
ius aliquod augetur ncque in aliud superioris ordinis converti 

b) Independentia externa, quam maior fundorum p< 
eiusmodi domui afferro potest, confundenda non est eum 
quam suprematiam civilem (Souveranitàt) vulgo appellamus. I 
enim suapte natura positivum attrìbutum est potestatis civilis, L 
tale quod positive cousequitur internam independentiam (fi 

et realem sui sufficientiam) civilis commimitatis (P. I, n. 391 
Illa autem, quamdiu fincs rei domesticae quantumvis amplae 
excedit, per se negativa tantum, relativa et accidentalis est, 
eo scilicet adiuncto fundata, quod de facto nullus potentior ad 
a quo domus externe dependeat, licet interne ad fines cìviles n 
nime sibi suffìciat, ut fere contingit, si in sua regione solita] 



taxat utilìtatì consulant, omnes esse depravatas et a recta rei pnblìcae lo 
detortas. Sunt enim domÌDorura in senros imperio simUes, emn cìtì 
liberorum societas** (Polit. 1. 3, e. 3, ed. B. 1279 a, 17; cf. ibid. 28). 



De origine auctoritatia politicae. 339 

ìL Quod si igitur tcdis externa independentia suffieeret, ut 
tas domestica putetur res publica, quaevis familia, etiam mi- 
in soKtudine vivens prineipatus dicenda esset. 

( ollarinm. Quamquam non raro iura quaedam privata 

ti< i, ut potestas domestica capitis familias sive potentia 

i dotibus clarioris, vel spectabilis aliqua privata possessio 

m, originem et formam civilium societatum saltem historice 

^nnìnarunt, numquam tamen ipsa politica auctoritas concipi 

tamquam ius ex natura sua privatum vel quasi-privatum, 

., ut ius principis suum dominium privato hereditatis iure 

i transmissum administrandi. Habet enim publica auctoritas, 

^cumque iuri privato superstruitur, essentialem finalem respec- 

tom, non ad propriam utilitatem principis sed ad bonum com- 

e rei publicae; unde quamcumque formam prae se fert, in- 

cc utabiliter concipi debet ut ius (cum officio) cives ad hunc 

1 n finem dirigendi. 

§ 2. De origine auctoritatis politicae. 

386. Suprema politica auctoritas in se spoetata communem 
omnis iuris naturam participat; unde generatim ea omnia de ea 
Taleant necesse est, quae de iure in genere et nominatim de eius 
origine probata sunt (P. I, n. 497 sq.). Hinc igitur iam certo 
concludere licet hoc etiam ius eo saltem modo divinae originis 
habendum esse, quo id de omni vero iure asseverari debet, immo, 
a illius finem ac propriam naturam consideres, hanc originis digni- 
tatem potiore etiam modo eidem prae aliis competere. Quae 
tìum per se satis liquida sint, centra modernum naturalismum 
tamen inutilis labor non erit lapidem hunc angularem totius iuris 
ptiblici, quem unanimi consensu et fides et scientia Christiana in- 
concussum tuetur, hoc loco iterum signare potius quam confirmare. 
Adversarios in hac re habemus quicumque supremam pote- 
statem civilem, etiam secundum se spedatam, ab homine ulti- 
matim derivari volunt : sive cum Rousseavio dicunt eam ex com- 
P^^tione omnium iurium conflari, quae a singulis hominibus in 
societatem collectis ope «socialis contractus** abdicata et quasi in 
^nimunem cumulum collata sint, ut inde emergat generale ius 
totius societatis, cuius singuli cives aequaliter sint et maneant 
participes (cf. n. 280); sive eam considerant (ad analogiam per- 
sonalis autonomiae Kantianae) tamquam attributum naturale et in- 

22* 



340 Sectio III. Liber I. Caput II. Articulus 1. § 2. 

trinsece proprium personae moralis publicae, i. e. popoli, =_ 

inhaereat ut autonoma rationalis voluntas publica, ea< = 

gica, morali et physica superiorìtate singulas civimn ^ 

tates sibi subordinans , qua ratio et voluntas universaUs _ 
valet particulari et qua totum superat partes. Gontra quos 

asseritur _- 

387. ThesiS XLII. suprema ciyilis potestas in se q 
ex nullo fonte hnmano, sed a Deo nt anctore natnrae 
descendit. 

Praenotanda. Hominum potestas diversimode a - 

derivari potest. Vel enim a Deo confertur positive ti 
auctore ordinis supernaturalis, qualis est v. g. potestas poni 
vel tamquam auctore natnrae, ut potestas parentalis. Porro 
immediate vel mediate tantum seu ultimatim a Deo dii 
V. g. in societate piane libera ius praesidii, qua ius est, ult 
quidem a Deo est, a quo omnem vim moralem accipit, 
dìante conventione hominum et vi iuris pacticii, a quo et 
vel minor illius extensio pendet. Centra auctorìtas, qnaa 
tati naturali, v. g. domesticae, respondet, per se spoetata, 
liter ac iura hominis absoluta seu connata, ab auctore 
immediate constituitur, ita ut per hominis arbitrìum illi nec ( 
quam detrahi nec addi possit. 

Probatur pars I (negativa). 

Si suprema potestas in se spedata ex humano fonte mananti 
esset igitur vel 1. productum aliquod arbitrii human! mediaflto 
pacto sociali , vel 2. attributum essentiale natnrae humanae eoi- 
lective sumptae (ratio universalis seu publica). Atqui neatmiA 
admitti potest. Ergo . . . 

Prob. min. ad 1. a) Quam inanis, quam ab historids nur* 
numentis aliena, quam scatens internis contradictionibas et faU^ 
suppositionibus, quamque inutilis omnis haec infelix pacti sodali^ 
theoria habenda sit ad explicandam originem sive ipsios sodetati^ 
civilis sive auctoritatis politicae, iam supra (n. 286 sq., cf. n. 172 sq.^ 
satis superquo ostensum est. Quod ibidem de pacto sociali Pufen^ 
doriiano dicitur, a fortiori valet de pacto Rousseaviano, quod noB> 
solum philosopbice ilio longe absurdius est, sed insuper etianp^ 
humanam naturam omni sua morali dignitate, quam tueri prae^ 
tendit, privat, et prò libertate civili illimitatam servitntem, pn^ 



De origine auctoritatis politicae. 341 

K regimine mere mechanicum praevalentis numeri et poten- 

^lutismum induciti. 

b) Profecto neque humano pado produci neque ab eo in suo 

pendere potest potestas, quam omnes, qui in multitudine 

mt, in eius subiecto suffìcienter praeparato antecedenter ad 

L conventionem per legem naturalem agnoscere tenentur. 

li id de suprema auctoritate civili demonstratum est (n. 290). 

;o . . . 

Prob. min. ad 2. Suprema illa potestas, quam putant esse 

ri itum € ntiale humanitatis personaliter exsistentis, scilicet 

f autonomam publicam, aut intellegitur in sensu pan- 

1 He ai aut in sensu naturalismi hodiemi seu quasi- 

lismi, qui ita sistit ultimatim in sola natura experientiae 

ut, quidquid eam transcendit, sit ipsi tamquam ignotum X. 

Si primum asseritur: illa potestas utique intellegitur esse 

ma potestas divina et ideo absoluta et illimitata. Haec 

inventio impietatis sìmul et despotismi tanti valet, quanti 

itheistica doctrina Hegelii. 

Si aUerum praeplacet: tum attributum eiusmodi essentiale 

nitatis collective spectatae nullum est, quod non aliquo modo 

.«r exsistat in singulis, scilicet vel est rationalitas eatenus 

nis, quatenus a singulis abstrada : atque ita potestas publica 

in itis tantum abstractione exsisteret; vel est compositum seu 

re um, quod oritur ex additione voluntatum rationalium, 

sunt in singulis: hoc autem reduceret ad rationem quanti- 

am et reliqua absurda, quae in figmento Rousseauvii arguuntur. 

Porro eiusmodi quantitativa agglomeratio moralium entitatum, 

etìamsi per se non esset absurda, tamen qualitative numquam inde 

resultare posset id, quod communi consensu homines nomine 

supremae civilis auctoritatis intellegunt. Ita v. g. ius gladii (di- 

i^, i. e. extra casum urgentis necessitatis ad sui defensionem 

<^Qtra sontes exercendum) neque totum neque partiale in singulis 

praeexsistit^; ergo ex additione prodire non potest, nisi ius cum 



^ Cf. e, L, V. Haller, Restanration der Staatswissenscliafi; voi. I, e. 3 — 11. 
^- Meyer, Grundsfttze der Sittlichkeit und des Rechtes § 199—202. 

' Gf. Suarez, De leg. 1. 8, e. 3, § 3: ,Haec potestas habet plures actus, 
9^1 Tidentar excedere humanam facultatem , prout est in singulis hominibns ; 
^^^0 signom est, non esse ab illis sed a Deo. Primus actns est punitio male- 
^inm, etiam usque ad mortem; nam cnm solos Deus sit dominna vitae. 



340 Se<^^o ^11* ^^^^ ^' ^^Pu^ U* ArticuluB 1. § 2. 

trinsece proprium personae moralis publicae, i. e. popoli, cu 
inhaereat ut autonoma rationalis voluntas publica, < 
gìca, morali et physica superioritate singulas civìum vi 
tates sibi subordinans , qua ratio et voluntas univer$àli8 ] 
valet particulari et qua totum superat partes. Contra quos o 
asseritur 

887. ThesiS XLII. Suprema ciyiUs pò [n spe 

ex nullo fonte humano, sed a Deo ut auctore 

deseendit. 

Praenotanda. Hominum potestas diversimode a 
derivari potest. Yel enim a Deo confertur positive tana 
auctore ordinis supematuralis, qualis est v. g. potestas pon 
vel tamquam auctore naturae, ut potestas parentalis. Porro 
immediate vel mediate tantum seu ultimatim a Deo dima 
V. g. in societate piane libera ius praesidii, qua ius est» ulti 
quidem a Deo est, a quo omnem vim moralem accipit, sed 
diante conventione hominum et vi iuris pacticii, a quo et i 
vel minor illius extensio pendet. Contra auctoritas, quae se 
tati naturali, v. g. domesticae, respondet, per se spoetata, 
liter ac iura hominis absoluta seu connata, ab auctore na 
immediate constituitur, ita ut per hominis arbitrìum illi nec 
quam detrahi nec addi possit. 

Probatur pars I (negativa). 

Si suprema potestas in se spedata ex humano fo i 
esset igitur vel 1. productum aliquod arbitrii hu . 
pacto sociali, vel 2. attributum essentiale naturae hai nae 
lective sumptae (ratio universalis seu publica). Atqui neul 
admitti potest. Ergo . . . 

Prob. min. ad 1. a) Quam inanis, quam ab historìcis 
numentis aliena, quam scatens intemis contradictionibus et 1 
suppositionibus, quamque inutilis onmis haec infelix pacti 80< 
theoria habenda sit ad explicandam originem sive ipsios soc 
civilis sive auctoritatis politicae, iam supra (n. 286 sq., cf. n. 17^ 
satis supcrque ostensum est. Quod ibidem de pacto sociali Pi 
doriiano dicitur, a fortiorì valet de pacto Rousseaviano, quod 
solum philosophice ilio longe absurdius est, sed insaper 
humanam naturam omni sua morali dignitate, quam taerì j 
tendit, privat, et prò libertate civili illimitatam servìtotem, 



De origine auctoritatis politicae. 341 

i regimine mere mechanicum praevalentis numeri et poten- 
absolutismum induciti. 

b) Profecto neque humano pado produci neque ab eo in suo 

pendere potest potestas, quam omnes, qui in multitudine 

ant, in eius subieeto suffìcienter praeparato antecedenter ad 

n conventionem per legem naturalem agnoscere tenentur. 
i id de suprema auctoritate civili demonstratum est (n. 290). 

Prob. min. ad 2. Suprema illa potestas, quam putant esse 

butum essentiale humanitatis personaliter exsistentis, scilicet 

ratianem autonomam publicam, aut intellegitur in sensu pan- 

li Hegeliani aut in sensu naturalismi hodiemi seu quasi- 

ismi, qui ita sistit ultimatim in sola natura experientiae 

OL, ut, quidquid eam transcendit, sit ipsi tamquam ignotum X. 

Si primum asseritur: illa potestas utique intellegitur esse 

potestas divina et ideo absoluta et illimitata. Haec 

inventio impietatis simul et despotismi tanti valet, quanti 

] itheistica doctrina Hegelii. 

Si aUerum praeplacet: tum attributum eiusmodi essentiale 
humanitatis collective spectatae nuUum est, quod non aliquo modo 
realiter exsistat in singulis, scilicet vel est rationalitas eatenus 
communis, quatenus a singulis ahstrada : atque ita potestas publica 
in mentis tantum abstractione exsisteret; vel est compositum seu 
aggregatum, quod oritur ex additione voluntatum rationalium, 
quae sunt in singulis : hoc autem reduceret ad rationem quanti- 
iatmm et reliqua absurda, quae in figmento Rousseauvii arguuntur. 
Porro eiusmodi quantitativa agglomeratio moralium entitatum, 
etiamsi per se non esset absurda, tamen qualitative numquam inde 
resultare posset id, quod communi consensu homines nomine 
supremae civilis auctoritatis intellegunt. Ita v. g. ius gladii (di- 
f^, i. e. extra casum urgentis necessitatis ad sui defensionem 
contra sontes exercendum) neque totum neque partiale in singulis 
praeexsistit^; ergo ex additione prodire non potest, nisi ius cum 



* Cf. e, L. V. HaUer, Restanration der Staatswissenschaffc voi. I, e. 3 — 11. 
^- Meyer, Grunds&tze der Sittlichkeit und des Rechtes § 199—202. 

' G£ Suarez, De leg. 1. 8, e. 3, § 3: «Haec potestas habet plures actus, 
9^i videntar excedere humanam facaltatem , prout est in singulis hominibos ; 
^^^ signum est, non esse ab illis sed a Deo. Primus actos est punitio male- 
^inm, etiam usque ad mortem; nam cum solns Deus sit dominus vitae. 



342 Sectìo ni. Liber I. Caput II. Articnlus 1. § 3. 

potentìa physica cunfundi velis. Ceterum ipsa hypothesis 
torìtatis autonomae rationis personalis, a qua hic error prò 
iam dudum (P. I, n. 253 — 256) refutata est; et dcat consb 
ìpsum personalitatis singulorum immediate secondum posta 
naturae divinitus conferii^ ita secundum veram analogiam ] 
dicendum est „ius personalitatis publicae^, si ita libet nane 
potestatem publicam, ad mensuram naturae et finis correlai 
riter divinitus conferri. 

388. Probator pars II (affirmativa). 

1. Societas civilis absolute spedata est orìginis natura 

a Deo ut auctore naturae prò humano genere instituta ( 
n. 418 sqq.). Atqui auctoritas politica in se considerata e£ 
mentum essentiale, immo formale societatis civilis (P. I, n. 
P. U, n. 291. 358). Ergo est pariter a Deo ut auctore na 
inducta, et quidem immediate, ut iam ex probatione primae ] 
consequitur. 

2. Omnibus consentientibus suprema potestas civilis vim 
per leges iustas inducendi obligationem etiam prò foro cons 
Atqui hanc vim habere non potest auctoritas politica n 
immediate participans audoritatem Dei ut auctoris et on 
naturae. Dico „immediate participans^ , nam altior in terris 
dem ordinis auctoritas non datur, a qua ista tamquam « 
proximo fonte in humanam societatem derivarì possit; er( 
vilis potestas absolute spoetata inmiediate a Deo ut auctor 
turae dimanat. 

Gonfirmatur unanimi fere consensu sanioris philosophia< 
solum christianae aetatis sed etiam gentilis antiquitatis, 
multa praeclara testimonia passim apud auctores classico^ 
graecos tum latinos leguntur^. Christianorum autem sente 
et communem persuasionem referre lustinianus dicendus e£ 
„Deum imperium de coelo demisisse" tostatura 



solus ipse videtar potuisse dare hanc potestatem. . . . Seoondus acios < 
stituere in materia aliqua medium virtutis necessarium ad honestatei 
Tertio cnm hoc stata conianctns est effectos obligandi in eonao a . . 
maxime videtar pertinere ad divinam potestatem. Qi OB tu 

iarias sìngaloram, cam alioqui scriptum sit: ,Mihi vi , n 

dicit DominasS Rom. 12. Ergo signam est, hanc p< ( 

» Ita e. g. apud Homer., II. I, v. 279; TacU., Ani L 5; i^i 
Adv. Colot. « Constitut. novella 73. 



De obiectiva comprehensione politicae auctoritatis. 343 

Coronaria. 
L Humanam socìetatem vi oblìgationis ad finem ordinare per 
itus soli Deo tamqam mundi ordinatori competit. Qua- 
• quicumque suprema potestate insignitus est, sub Deo in 
aliquam huius divini muneris vocatur non minus officio 
iure; est ergo proprie et essentialiter minister, non populi, 
Dei; quamquam et populi minister eatenus dici potest, quod 
US gerìt a Deo in gratiam populi ordinatum. Hoc ipsum 
ntiant S. Scripturae effata: „Per me reges regnant et legum 
itores insta decernunt* (Prov. e. 8). «Non est potestas nisi a 
o . . . itaque qui resistit potestati , Dei ordinationi resistit . . . 
Im minister est . . ." (Rom. e. 13; cf. Sap. e. 6, 4). 
n. In hac ipsa publicae potestatis dignitate praecipue fun- 
dator eius attributum «maiestatis^ et «inviolabilitatis^. 

m. Auctoritati publicae convenit, ut sit suprema, seu inde- 
pendens, scilicet intra ambitimi sibi proprium et intra condiciones 
positivo iure legitime pactas. Debet autem esse independens 
a) relate ad subditos , quia secus omni efficacia ad finem suum 
careret; b) relate ad alias civitates, quia alias ipsa civitas ces- 
saret esse societas perfecta, et fieret merum complementum alterius. 
Attamen non quaelibet extema et sufficienter limitata subordi- 
natio, potentioris tutelae gratia admissa, illam essentialem inde- 
pendentiam tollero censenda est. 

Ad solvendas difficultates recole dieta superius ad n. 297 et 
P. I, n. 425 sq. 

§ 3. De obiectiva comprehensione politicae 
auctoritatis. 

390. Ad mensurandam obiectivam comprehensionem seu ex- 
tensionem supremae civilis potestatis absolute spectatae genera- 
lissime quidem inservit hoc certissimum prindpium: 

Omnis potestas, quae per Dei legem sive naturalem sive posi- 
^^^m exsistU, per eandem legem limitatur. Potestas igitur a Deo 
^t auctore naturae concessa nec maior nec minor, sed praecise 
^nta est, quantam exigit naturalis finis, ad quem per Creatorem 
^^atur. Itaque potestas publica 

1. Restringitur divinitus 

a) Ad finem proprium societatis civilis, i. e. obiective non latius 
P^tet, quam requiritur et sufficit ad hunc finem debite assequen- 



344 Seotio m. Liber I. Capai II. Artìcnlna 2. 

dum. Ideo actus, quibus civile imperìum vai finem Ecclesiae 
arrogai, vel in domesticae societatis aut prìvatae vitae re; 
magis se ingerit, quam ratio publici finis admittit» vel 
bone communi ad privatum commodum communia inedia 
arbitrarii et per se nullius roboris sunt. (Gf. P. I, n. 294.) 

b) Ad honesta media tum in se tum qnoad modom. Ita 
diti non quacumque praetensa ratione boni publici ad qui 
grave sacrificium obligari possunt; ita enim verum boni 
mune ficticie tantum curaretur, realiter autem potius dest 

e) Ad legitimum gubernandi modum, scilicet lege fùndi 
cuique civitati propria legitime sancitum. 

2. Comprehendit tamquam elementa intuitu finis necessai 
potestatem legislativam , exsecutivam et iudiciariafn, de qoar 
functionibus propriis infra uberius dicendum. 

3. Est ergo in se spedata et secundum obiecUvam eompreh 
sionem constans et aequalis prò quacumque historica forma 
amplitudine societatis civilis. 

391. Soholium. Doctrìna in hoc articulo exposita, ut < p 
cipuum criterium et simul compendium regiminis christiant, ita et 
tiale palladium esse cognoscitur omnia verae civilis Ubertatis et h 
dignitatis in nexu civili servandae. Quippe summa libertas, in 
gnare est'' soli Dee servire; mancipii autem vel bruti est al ih 
qua homini subiici. Itaque naturalbtica, vel materialistica, vel ai 
emancipatio humanae societatis a Deo tamquam supremo rege r 
intrinseca necessitate — non ad ^culturam* sed ad absolntnm et 
trarium praepotentium hominum despotismum, subditorum autem se 
tutem et moralem degradationem conducit. Id ipsum exemplo i 
runt Macchiavelli, Hobbes et Rousseau, atque recentiore aetate D 
schola politica Hegelii ^ 

Articulus 2. 

De originaria detenninatione subiecti auctaritatis civUis. 

Prologus. 

392. Auctoritas tamquam ius realiter exsistere non potest 
in determinato subiecto, quod quidem vel persona physica vd 

* De omni suprematia humana a Dei lege emancipata aliq udì 

valet, quod Royer CoUard (.Opinion*, 4 Oct. 1881) in spi de i 
popoli Rousseaviana (ad similem iterom hodiernixs socia t) 

tiavit: «Elle n'est que la soaveraineté de la force et la f oi p 

du pouvoir absolu. Devant cette souveraineté sans règie et 



De originaria determinatione subiecti auctoritaids civilis. 345 

s< nonnisi persona esse potest. Et quia auctoritas socialis 
qi ìs societate est una, eatenus determinate in subiecto ex- 
it, quatenos ei esclusivo iure inest. (Cf. P. I, n. 351.) In 
li igitur potestate realiter determinata duo iura per se di- 
c probe sunt discemenda: alterum est ipsissima illa potestas 
ìe ^ ìctata (^ius dirigendi societatem ad suum finem''), aUerum 
eam sibi propriam asserenai et exdusive possidendi. In hoc 
iore iure fundatur ^legitimitas'' potestatis ratione subiecti 
ientìs. Ea deficiente obiectum quidem possessionis idem manet, 
i , possessio est mera possessio facti (^usurpatio''). Et si 
dem nullum ius exsistit nisi vi alicuius tituli, quem recta ratio 
iquam validum agnoscere teneatur (P. I, n. 468 sq.)» in specie 
supremam potestatem civilem haec gravis oboritur quaestio: 
am censeri débeant tituli, quibus Ola legitime possideatur. 
Porro legitima subiecti determinatio spectari potest vd ut ori- 
ìaria, i. e. cum ipsa prima seu quasi prima constitutione civi- 
definita, vd ut derivativa, quae priorem subaudit et ad eius 
ìnuationem per legitimam successionem vel transmissionem 
inet. Pro omni casu universim et ante omnem inquisitionem 
m est, quemadmodum omnis iuris, ita et legitimitatis tittUum 
Tete aliquo particulari fado constare, quo ipsum ius in in- 
duo determinetur (cf. P. I, n. 469. 497). Interim hoc loco 
3 nonnisi de originaria determinatione subiecti agendum est. 
Unde quaestio proposita ad hanc reducitur: Quo fado ceu 
iginario titulo suprema civilis potestas certo subiecto iure possi- 
eda accedit? 

)3. Inter eosdem scriptores, quos in asserenda divina origine 
otestatis absolute spectatae semper unanimis consensus coniunxit, 
U'ca praesentem quaestionem nihilominus ab ineunte potissimum 
aeculo XVn gravis controversia mota est, quae deinceps a doctis 
iris utrimque agitata etiamnunc non est usque ad plenum con- 
enaum dirempta. Id mirum certe illi non videbitur, qui histori- 
^ iurìs publici evolutionem a media praesertim aetate ad nostra 
^e tempora atque imprimis varie fluctuantes notiones sive de 



8V) 



et sans conscience, il n'y a ni constìtaidon ni loia, ni bien ni mal, ni 

avenir. La volonié da joor retracte celle de la velile, sana engager 

lu lendemain. Lea prétentions de la pina caprioieoae, de la pina extra- 

s tyrannie ne vont pas ai loin, parcequ'elles ne aont pas à ce point 

de tonte reaponaabilité/ (Cf. Oeuvrea de Tabbé Thorel lY, 18.) 



346 Sectio III. Liber L Caput II. Artìcaliu 2. § 1. 

genuina natura sive de origine (praesertim ioridica) dvitaiis 
generatim de ortu iuris ac iuridicae inaequalitatis et dep 
inter homines attentius consideraverit. Ex bis mmirom ] 
mum capitibus tamquam praestabilitis principiis fvw 
promantur necesse est, quarum ope ad veram illius q 
solutionem rite concludatur. Dissensio autem cir< n 

unitatem conclusionis conciliari nequit, id quod ex prop: i 
trinae f undamentis , quae a qualibet sententia in snum favo: 
invocari solent, facile patebit. 

Duae autem praecipue sententiae sibi opponontor: 
Prima, antiquior, statuit supremam civilem auctorìtatem 
Deum ut auctorem naturae soli ^multitudini unitae* sea pò 
qua tali immediate conferri, particularì igitur personae vd od 
legio eam legitime competere non posse nisì medica, L e. ti 
translationis factae per expressum vel tacitum populi coni 
adeoque iure humano. 

Altera, recentior, docet hanc potestatem tamquam 
per se divinum et nomine Dei exercendum immediate a Deo 
alidore naturae, etsi ad occasionem multipliciter conting» 
factorum et eventuum humanorum, in subiecto étiam partieu 
(persona sive physica sive morali) ad hoc praeparato coi ni 
et eatenus iure divino, 

§ 1. Status controversiae exponitur. 
A. Prinui Benteniia (aneroni ivi liiiiiiiinini). 

394. In hac sententia duo probe distinguenda sunt, ni 
generale iuris principium quod continet, et huius speeialis 
pretatio. 

Generale principium, a quo tota haec doctrina proficii 
hoc est: Bealem institutionem , quetnadmodum ipsius si 
civilis, ita et supremae auctoritatis civUis secundum eeriam 
formam non esse iuris divini naturalis, sed giuria gè * 

eatenus fiumani. 

Porro notandum utramque istam iuris denominationem acc 
in sensu communi scholae (cf. P. I, n. 570 sqq. et P. Il, n. 17 
Quippo iuris divini naturalis nomine in sensu scholae ea a 
ccnsentur, quae naturam per se necessario consequuntnr et ic 
ab ipso auctore naturae immediate constituta soni, ut v. g. ai 
toritas parentalis in familia. Iuris autem humani esse didt 



Status contro versiae exponitur. 347 

nid et quatenus non immediate vi naturae viget, sed ad 
1 detenninatum vigorem aliquo interventu «humani consilii" 
get atque ita aliquo modo ab humana auctoritate tamquam 
)zimo suo fonte emanat vel constituitur, tametsi forte idem in 
i urae fundatum et in suo genere praeceptum intellegatur. 
[ ìus ^humanum^ varios gradus admittit, prout ratìone 
iae magis vel minus ad necessaria naturae statuta accedit 
prout in eius causalitate vel naturae necessitas vel liberum 
ninum consilium et contingens arbitrium magis minusve prae- 
^ Ab eodem gradu iurium humanorum maior minerve con- 

uitia et apud varias gentes conformitas, magis vel minus lata 
ensio vel universalitas dependet. Supremum gradum in ordine 
pinquitatis ad ius naturae prae ceteris illud ius humanum 
oc , quod a veteribus vulgo „ius gentium" (scilicet cunctis 
) cunctis gentibus commune) appellatur. Ita namque e suo 
e iuri naturae propinquum est, ut quasi ius naturae mediatum 
immerito dici possit ; quo sensu illud revera a scriptoribus re- 
ioribus „iuri naturae laiius dido'' annumerali consuevit. Veterum 
pe ,ius gentium^ ea humani consilii statuta comprehendit, quae, 
non immediata et per se in individuo determinata necessitate 
ram consequuntur, eam consequuntur tamen necessitate gene- 
seu respectu generis humani socialiter ex naturae instituto 
ordinandi, atque ita quidem quasi „conclusio deducta ex iure na- 
turae per humanum discursum", i. e. ope rectae rationis derivantur \ 
Unde apparet praecipuam et longe efficacissimam causam 
fealis exsistentiae huiusmodi iuris in ipsa illa generali necessitate 
naturali sitam esse, quam auctor naturae ac providus generis 
nostri gubemator Deus non permittet suo reali et congruo eflfectu 
carere. Et hunc quidem eflfectum naturalis Dei providentia, prò 
^ariis rerum condicionibus et adiunctis, variis quoque modis tam 
er quam suaviter obtinere potest. Modo enim sub rationali 
ipsis hominibus, eorum prudenti Consilio et liberae vo- 
'ontatum conspirationi haec quasi providentiae pars conmùttitur, 
^eligendi scilicet viam ac modum, quo illi generali necessitati 
prò rerum condicione opportune satisfiat. Quod ubi contingit, 
libero sane consensu hominum ius gentium conditur et sic generale 
^urae debUum in particulari adimpletur. Modo autem ad eun- 
^^^ finem adimplendimi divina providentia praeviam hominum 



* Cf. S. Tham., S. theol. 2, 2, q. 57, a. 2 et 3; 1, 2, q. 



348 Sectio III. Liber I. Caput U. ArtìcnluB 2. § 1. 

deliberationem non exspectat, sed post factum aliunde de 
natum assentiendi potius necessitatem imponit eommqne e 
et cooperatione in iure gentium condendo non tam ut < 
dente quam ut causa instrumentali utitur. Quo casu 
ius recte quidem cum vel non sine consensu saltem coi ! 
minime autem per consensum hominum induci dicendum est 
denique ex innumerìs ac variis causis particularibus, ave na 
libus sive moralibus, successive ac piane contingenter coi 
tibusy a supremo autem rerum humanarum gubematore 
ordinatis, praeter omne directum vel collectivum hominum • 
silium, 9 ius aliquod gentium'' paulatim ipsa consuetudine d 
natur et deinceps vi rationalis ordinis firmum ratumque sul k 
Etiam hoc casu humanum consilium in individuo considerati 
effectum hunc publicum materialiter quidem multìplidter a 
ratur; quis autem dixerit illum proprie per hominum conc 
determinariP — Atque hinc sane ipsa natura et hj ori 
„iuris gentium^ satis ostendit, quam IcUe sit accip i 

proprietas, qua dìcitur non immediate per naturam sed i 
yyCOìmlio humano^^ constitui. Ad hoc enim, ut ipso expli 5. ! 
mas^, non opus est «aliqua speciali institutione', v. g. perp 
vel conventionem, sed sufficit, ut communis ^naturalis io 
ex propinquo habentìa aequitatem''. Quare non sine i il 

hanc latitudinem et inde ortam obscuritatem , quae organi 
originem «iuris gentium *" plerumque comitatur, recentior ìuiìB' 
prudentia hoc genus iuris humani generali nomine ^iuris historici' 
recentior autem philosophia, ut iam alias notatum, nomine „inri 
naturalis latius dicti'^ comprehendere solet. 

Quibus praemonitis haud dubie affirmandum est, supi a 
tiatum generale iuris priìicipium non solum S. Thomae* sen 
tiam sed et communem scholasticorum, vel si quid ultori 
^totius antiquitatis christianae'' exhibere. Immo vero du 

plerosque scriptores etiam recentiores, qui vulgo inter ^adve 
sarios antiquae sententiae"" recensentur, in hoc grai > do 

trinae capite, si non tam loquendi modum quam rem ip\ t s ic 
ab antiquitate nequaquam recedere. Quis enim eorum — si ic 
illos adulatores regii absolutismi excipias, qui hunc supe iti 



> S. theol. 2, 2. q. 57, a. 3 ad 3. 

' S. theol. 2, 2, q. 10, a. 10: «Dominium et praelatio introdttcta sniit 
iure humano.* 



status controversiae exponìtur. 349 

re cupientes „ad ius immediate divinum" veluti ad mysticum 

^maturalem interventum divinum nescio quem confugiunt — , 

inquam, praeter hos non agnoverit, nuUum umquam hominem 

noli aliquo iure naturae tamquam personali naturae privilegio 

pem creari P — quis nesciat secundum naturae ordinem nonnisi 

• historice adventicio hanc praerogativam acquirì, scilicet aliquo 

iÌ8 modis, quibus »ius gentium'' in concreto determinarì soletP 

1 autem istis id ipsum, quod veteres ^ius gentium' adeoque 

^ uwf' dicebant, ius potius naturale sensu aliquo latiore et 

Bnus , immediate divinum'' (principaliter a divina providentia 

.um) dicere placuit, non tam doctrinae discrepantiam quam 

^ borum ambiguitatem seu lUem de verbo importat. Et revera 

lis et obvia totius controversiae solutio pateret, si sententia, 

un primo loco rettulimus, intra limites generalis illius principii 

se contineret, quo simpliciter ius «humanum'' centra prae- 

m ius «immediate divinum" asseritur. 

385. At vero longe ulterius haec sententia se extendit, spe- 
«cfem insuper generalis principii interpretationem adoptando et 
secundum hanc similiter specialem modum iuris gentium tamquam 
%nicum et exclusive legitimum definiendo. Itaque in hoc solo pro- 
prie tota controversia fundatur \ eique hae duae potissimum asser- 
tiones subiiciuntur: 

1. Subiectum originarium supremae civilis auctoritatis esse 
„muUUudinem unitam*' seu populum, cui soli illa per Deum, auc- 
torem naturae, immediate conferatur^. 



^ Balmes (Le protestantìsme compare au catholicisme e. 51) ita de illa 
iodicat: ,La différence des opinions sur la manière dont Dieu communique la 
Nssance civile, qnelque grave qu'elle soit dans la théorie, ne paraìt pas pon- 
voir ètre d'une grande importance dans la pratique. . . . Panni ceux qui 
iffinnent que cette puissance vient de Dieu, les uns soutiennent qu'elle en vient 
^Qne manière mediate, les autres, d'une manière immediate, Selon les pre- 
"'ùrs, au moment ou se fait la désignation des personnes qui doivent exercer 
^^pouToir, la société non seulement designo, c'est-à-dire , met la condition né- 
^^^s^e pour que le pouvoir soit communique, mais elle le communique elle- 
Q^me réellement, l'ayant auparavant re9u de Dieu. Dans Topinion des seconds, 
^' Bociété ne fait autre chose que designer ; et moyennant cet acte, Dieu com- 
Monique le pouvoir à la personne désignée. Je répète que dans la pratique 
'« résoltat est le mème ; et par consóquent la diflfórence nulle. Bien plus , il 
^ peni mème que dans la théorie la divergence ne soit pas aussi grande 
^^'elle le paralt à la première vue.* 

' Recentiores patroni huius opinionis multum laborant in inculcando „vero 



350 Sectio m. Liber I. Caput II. Artìcoliis 2. § 1. 

2. Quapropter personae vel personarum cMegio particuU 
auctoritatem legitime competere non posse nisi mediate, i. a 
translationis factae per expressum vel tacitum consensum po^ 

Hanc fere theoriam iam a media aetate multi chi 
doctores, quamquam singuli non aeque explicite, tenu< 
eo quidem satis consentientes , reges non immediate per 1 
sed mediante populo, scilicet hominum interventione, electìone 
consensu prìmitus constitui^. Guiusmodi autem haec popoli 
diatio'' censenda sit, utrum potestatis illi iam inhaerentìs pi 
dieta coUatio seu translatio in particulares personas, an vero 8C 
quasi materialis praeparatio seu designatio subiecti potestà ei 
que formae determinatio , nequaquam omnes diserte defii 
Quippe cum aliunde divinam originem potestatis per se specb 
omnes pariter profiteantur , verborum formulae, qualis est v. ( 
haec: „ a populo reges constitui'^, et aliae similes, quibusutun 
manifeste utramque illam hypothesìn indifferenter admittunt A qui 
indifferentia ne illud quidem S.Augustini verbum recedit, quo lib 
„ Generale quippe pactum est societatis humanae oboedire r 
suis/- Mirum propterea non est eosdem aliquando auctor nt 
opportune animadveiiit Hergenrother^ , in liac quaestione 
prò hac modo prò altera sententia testes invocari, quemadu 
id accidisse videmus Bossuefo^, Cardinali Gerdil^ et aliis. 



aetìsu** huius fundamentalis asscrtionis, qucm nolunt ita accipi, quasi 
populum potcstatom civilcm semper ot necessarìo formaìiter possidere, vtt 
quain ea particulari personae per illius consensum conferatur^ sive aimultufatt 
ii\\c succu.ssivuin, ut v. g. in constitucndis principatibus patriarchalibns. Etf* 
igitur illam possessioncni originariam aliquando solum rirtuaiem. — De hifi 
autoin sul itili interpretatione, quao difficultatibus historicis veluti clipeus oppo*^ 
solct y aliunde vero vix non instar cxccptionis a generali principio dare enoB' 
tiato apparet, infra dicendum erit. Hic interim assertionem generaiem seeondinf^ 
olivium scnsum verborum consideramus. 

* Cf. Hn-f/enrofhn-, Katholisclie Kirche und chrìstlicher StMit (1872> 
p. 4G4 (ed. liil^ p. 394 sq.) , ubi et fontes praecìpui citantur, inter qaos im' 
])rimis 7. A. Bianchi, Della podestà e polizia della Chiesa t. I, p. 5 sq. ; Mm'^ 
nìafhtj OrÌK. et autiqu. dir. IV (Komao 1752), 57 sq. 

2 Confess. 1. 3, e. 8. » L. e. p. 465. 

* ^Defensio" t. 1, p. 128 sq. , Civile imperium generatim tantum traditola 
est et hominum arbitrio forma relieta sivc illa monarchica sive uùtoentiea 
jsive popularis foret.' 

^ Diss. de principatu civili (Opuscules du Card. GtrdU [Rome 1852] 
p. IG sqq.ì. — Curdinalcm (ierdil (in hoc opusculo) ,de anctoritate i» ceriiM 
Itcrsonis spectuta vulde aiiil)ii;ue locutum esse* non diffitetnr CoMa'Ro9Mtt% 



status controversiae ezponitur. 351 

Hinc vero merito collìgìtur, eam quoque sententiam, quam 

re Suarez^ dicit esse «communem non solum theologorum 

1 et iuris peritorum", similiter non nimis arcte sed cum aliqua 

dine quoad positivum rei explicandae modum accipiendam esse. 

revera Suarez ipse satis insinuat. Nam totum ìUud auctori- 

im pondus, quod ibidem congerit, explicite inducit ad con- 

aandam hanc genercUem et negativam tantum propositionis suae 

tem : „NuUu8 principatus politicus est immediate a Deo'^ ^; par- 

autem positìvam, quae de communitate ut originario subiecto 

is et de huius translatione in principes agit, fere ratio- 

dmo potissimum evincere studet. Quod si vero auctorìtas ipsius 

8.Thomae (nominatim S. th. 1, 2, q. 90, a. 3; q. 97, a. 3 ad 3; 

2, 2, q. 10, a. 10) prò hac etiam positiva parte assertionis in- 

vocari solet, certum est illam buie efficaciter nullatenus suflEra- 

gaii, ut ex infra dicendis patebit^. 

Ceterum etiamsi de aliquo qualicumque veterum consensu 
imprimis „ iuris perìtorum^ in hac speciali opinione, per se relate 
ad substantiam doctrinae satis accessoria, nobis constaret, id tamen 
peremptorium vel ideo aestimari non deberet, quod de ortu et 
progressu huiusmodi opinionis non sine fundamento ratio reddi 
po88Ìt extema et historica. Quis enim negaverit, quemadmodum 



(Philosophia moralis [1886] p. 632) ; nìhilominus prò eius doctrina ^antiquis" 
anniuneraDdam esse existimat. Recte sane, si sententia „antiquonim', ut 
diximus, quoad modum indeterminata intellegitur , minime vero, si in specie 
^ assertionem duplicem snpra relatam refertur. Praeterquam enim quod 
Gerdil Cardinalis id ipsum, quod hic per modum theseos generalis asseritur, 
tantom prò certis adiunctis possibile esse agnoscit (quoties scilicet supponi 
p088it, multitudinem , antequam sibi principem eligat, iam esse societatem 
democraticam perfecte constitutam et eatenus sui iuris) , insuper diserte haec 
docet: ,Cnm populns antea sui iuris supremum principem sibi constituit, velut 
Cam Medi anarchia laborantes snpremam potestatem Deioci detnlisse memo- 
^tur, tum populas designai personam vel familiam, in qua deinceps haerere 
debeat pnblica potestas, non illam potestatem creat, et princeps quidem designa- 
<w>wm hiibet a populo, potestatem vero non nisi a Deo tenet tU auctore naturaeJ* 
Haec vero non ambigua sed clarissima videntur et speciali veterum opinioni, 
^® qua hic agimus, haud dubie opposita. 

* Defensio fid. cath. 1. 3, e. 2, § 5. — Idem vero De leg. 1. 3, e. 4, § 2 
eandem sententiam solum dicit „communem iuris peritorum". 

' Defensio fid. cath. 1. e. § 10. 

' De Pascal, Philosophie morale et sociale II, 181, piane consentit, dicens : 
>0n a voulu ansai, à tort selon nous, la [cette opinion] coavrir du grand nom 
^« Saint Thomas.' (Cf. p. 192.) 



352 Sectio m. Liber I. Caput IL ArtìcoluB 2. § 1. 

mores, ita et ideas et iudicia a propria condicione et qaasi f 
sphaera temporis, in quod incidunt, multiplicem inflaz 
posse? lam vero, si umquam, certe media aetate i ius ] 
cum indolem et formam prae se ferebat, quae non potuit 
mirìfico buie theoriae favere. Accedit, quod ius romanum\ 
primarìo fonte iurìs periti utebantm*, eius aliquod positìvimi 
damentum satis esplicite suppeditare videbatur. lUic enii 
principis potestate hanc Ulpiani formulam legebant: „Quod ^ 
dpi placuit, legis habet vigorem: utpote cum lege regia, guc 
imperio eius lata est, populus ei et in eum omne sut 
et potestatem conferai/' Verum advertere oppoi it eius 
dictmn iuris civilis romani vel ideo aptum non ), quod 
gatur in principium iuris generale et phUo$oph\ n de origk 
principis constitutione , quia manifeste supponitur populus e 
perfecte sub forma rei publicae iam constitutus, habens » 
publica potestate praeditum. Ibidem namque (^De origine iu 
dicitur: »Quia senatus non omnes provincias probe regere pot 
constituto principe, datum esse ei ius, ut, quod constituisset, n 
esset/ In tali autem hypothesi nomo est qui non admit 
testatem in populo praeexsistentem ab eo in prindpem t 
nec alium fere modum ordinate constituendi principem hic 1( 
habere posse. 

396. Ex quibus omnibus merito concludimus specialem i 
doctrinae parte^n, de qua sola fere disputatur, etsi nominum anc 
tate band careat, revera tamen multo magis philosapkieo dUt 
ac ratiocinio niti, eoque satis uniformi, quo passim illius asser 
usos esse constata. Quare censemus, omni servata reverentia, 
viris praeclare de scientia catholica meritis debetur, illam sei 
tiam in iuris philosophia tanti omnino faciendam esse, quantum 



* Lìb. 2, dig. 1, 2: de orig. iuris; 1. 2, ibid. iit. de oonatit. prìnc. • 
Siiarez 1. e. § 12. De Pascal 1. e. p. 182. 

> Suarez ipse Defens. 1. e. § 2 fatetur totam hanc oontroveniam 
non theologicam sed phUosophicam esse: , Quamquam controTenio ha 
fidai dogmata directe non pertineat (nibil enim ex divina Scrìptura mat | 
traditione in illa defìnitum ostendi potasi) , nihilominns diligenter iractai 
explicanda est." — £o nempe, ut in sequentibus insinuai, id peiiìnehat, nt 
sophicis etiam argumentis fundamenta subtraherentur perìculoeo errori li 
regis Angliae, qui acriter invectus erat in Cardinalem Bellannìnnm , ec 
asseruerit : ,non regibus auctoritatem a Deo immediate perìnde «e Posti: 
esse concessam."* (Cf. ibid. § 1.) 



status controversìae exponitnr. 353 

n t momenta, quibus nititur, diligenter perpensa ad eam 

Ilice firmandam valuerint. 

F *o inter praecipuos huius sententiae patronos BeUarminus 

•rezius prae ceteris nominari solent; non quasi ab iis prì- 

1 ea inventa aut iis singulariter propria fuerit, sed quod eam 

lem ab antiquioribus traditam denuo explicite professi et ad 

potìssimum apologeticum, eo tempore gravissimum, dialec- 

dndere et firmare conati sunt. Agebatur quippe de tuenda 

ciao potestatis dignitate ac praerogativa divinae originis 

re 3 novatorum ac praesertim principum heterodoxorum arro- 

1, qui quo facilius sibi iura etiam in sacra attribuerent, 

» originis immediate divinae potestatem saecularem pontificiae 

facere affectabant. Merito igitur ante omnia illi gravissimi 

ìrpretes hic audiendi sunt, quo certius tum ipsam doctrinam 

propriam rationum vim, qua Illa nitatur, ex ipsis recitatis 

Tim verbis intellegamus: 

J97. BeUarminus^ sequens in hac re antiquiores scriptores (ut 
la. Durandum, tract. De iurisd. eccles., et lacobum Almainum, 
De actor. eccl. et conc. gener.) haec profitetur: ^Certum est, 
politicam potestatem a Deo esse. . . . Sed hic observanda sunt 
aKqua: Primo, politicam potestatem in universum consideratam . . , 
immediate esse a solo Deo, nam consequitur necessario naturam 
bominis. . . . Secundo nota, hanc potestatem immediate esse, 
tamquam in subiecto, in tota multitudine; nam haec potestas est 
de iure divino; at ius divinum nulli homini particulari'dedit hanc 
potestatem, ergo dedit multitudini. . . . Tertio nota, hanc pote- 
statem transferri a multitudine in unum vel plures eodem iure 
naturae: nam respublica non potest per se ipsam exercere hanc 
potestatem, ergo tenetur eam transferre in aliquem unum vel 
aliquos paucos; et hoc modo potestas principum, in genere con- 
aerata, est etiam de iure naturae et divino; nec posset genus 
bumanmn, etiamsi totum simul conveniret, contrarium statuere, 
DÌmirum ut nulli essent principes vel rectores. Quarto nota, in 
PC'yiiculari singulas species regiminis esse de iure gentium, non 
de iure naturae ; nam pendet a consensu multitudinis constituere 
snper se regem vel consules vel alios magistratus, ut patet; et 
8i causa legitima adsit, potest multitudo mutare regnum in ari- 
stocratiam aut democratiam, et e contrario, ut Romae factum 

* CoDtrovers. tom. II, 1. 3, De laicis e. 6. 
Veyer, Ius naturale. U. 23 



354 Sectio III. Liber I. Caput II. ArMooluB 2. § 1. 

legìmus. Quinto nota ex dictis sequi , hanc poteetatem in p 
culari esse quidam a Deo, sed mediante Consilio et e 
humana, ut alia omnia, quae ad ius gentium pertinent/ 

398. Suarez^ hanc eandem sententiam Bellarmini in 
tuetur contra lacobum I Angliae regem, qni eam in rese 
publico ad omnes chrìstiani orbis prìncipes dato tamquam d 
auctorìtati detrahentem et seditionibus faventem denuntiav 
Similiter eam in alio opere ^ systematice profitetur et o 
illustrat; unde ex eodem opere genuinam et satis integram 
tentìam Suarezii haurire licet. Per haec autem praedpue me 
procedit: 1. „In hac re communis sententia videtur ( 
potestatem dari immediate a Deo ut auctore natu: , it 
homines quasi disponant materiam et efficiant snbiectum e 
huius potestatis, Deus autem quasi tribuat fonnam dando 
potestatem.'' 2. „Hanc potestatem dari a Deo per modum 
prietatis consequentis naturam, eo modo, quo dando forman 
consequentia ad formam'', videlicet „non per specialem acti( 
vel concessionem a creatione distinctam''. 3. „Hanc potest 
non resultare in humana natura, donec homines in unam 
munitatem perfectam congregentur et politico uniantur . . . 
prius debet esse subiectum potestatis quam potestas ipsa, 
ordine naturae. Semel autem constituto ilio corpore (poli 
statim ex vi rationis naturalis est in ilio haec potestas. 
Quocirca sicut homo, eo ipso quod creatur et habet usum rati 
habet potestatem in se ipsum et in suas facultatee et m 
ad eorum usum ... ita corpus politicum hominum, eo ipso 
suo modo producìtur, habet potestatem et regimen sui ipat 
consequenter habet etiam potestatem super membra sua. . . . £< 
proportione, sìcut libertas data est unicuique homini ab ] 
naturae, non tamen sino interventu causae proximae seu par 
a quo producìtur: ita haec potestas datur communitati boi 
ab auctore naturae, non tamen sino interventu voluntatoi 
consensuum hominum, ex quibus talis communitas per 3ta 
gregata est.'' 4. „Hanc potestatem, licet sit proprietas d 
perfectae communitatis hominum ut talis est, nihilomin 
esse in ea immutabiliter, sed per consensum ipsiusmet coi 
tatis vel per alìam iustam viam posse (communitatem) illa pr 



» Def. fid. cath. 1. 8, e. 2 et 3. 
« De leg. 1. 3, e. 3 et 4. 



status controversiae exponitor. 355 

t em) in alìum transferri^ . . . ^Ratìo naturalis dictat, 
es necessariuiD, immo nec conveniens tali naturae, habere 
^testatem immutabilem (ìnalienabilem) in tota communitate ; 
: i im potest illa sic sumpta et nulla detemiinatione adiuncta 
itatione facta illa uti/ 5. . . . «Sequitur ex dictis poteatatem 
, quoties in uno homine vel principe reperitur, legitimo ac 
rio iure, a populo et communitate manasse, vd proxime vel 
■e, nec posse aliter haberi, ut iusta sitJ' — Quam sententiam, 
it, .esse communem iuris peritorum" ; citando insuper S. Thom., 
theol. 1, 2, q. 90, a. 3, et q. 97. Unde «Potestas regia for- 
ut talis est de iure humano''. 
Ex quo conspectu apparet, Suarezium quoad rei substantiam 
1 Bellarmino satis consentii*e ; quamquam ab eodem aliquatenus 
eo recedere videtur, quod ipso necessitatem et praeceptum natu- 
rale, quo communitas potestatem in unum vel paucos transferre 
teneatur, minus urget. 

Porro fere eodem modo et alii auctores hanc doctrinam pro- 
fitentes ratiocinantur ^. 

B. 8«nt6niia altera (aBBerens iu divìntun). 

St9. Doctrina, quae sub hoc latìssimo et per se ambiguo nomine 
vdgo recensori solet, non unam, si rem ipsam respicias, sed plures 
omnino sententias inter se piane distinctas comprehendit. Ad 
unam istae revocantur tantum negative, quatenus scilicet priori 
sententiae eiusque propriae hypothesi communi negatione oppo- 
nuntur. Secundum positivam vero doctrinae partem latissime inter 
8e divergunt. Haec diversitas potissimum in ipsa latitudine fun- 
datur, quam per se ratio divini iuris, prout iuri humano stricte 
^ opponitur, admittit. Nimirum titulo divini iuris aliquis homo 
auctoritate praeditus dici potest bis variis modis: 

1. Titulo iuris divini positivi, idque iterum diversa ratione: 
a) vel per solam Dei voluntatem secundum omnia determinatam 
et speciali interventu divino praeter naturae ordinem manifestatam ; 
hoc modo regia potestas Sauli concessa legitur ; b) vel vi divinae 
^^Hutionis positivae et stabUis, sed non citra omnem socialem ho- 
^um concursum in personarum successione determinanda ; hoc 
niodo episcopus Romanus summam in Ecclesia auctoritatem titulo 
^^fnediatì iuris divini possidet. 



* Cf. Balmes, Le protestantisme compare au catbolicisme e. 50 et 51. 

28* 



356 Sectio m. Liber I. Caput IL Artìciilas 2. § 1. 

2. Titulo iuris divini naturcUis, i. e. a Deo ut aactore m 
manantis et vi rationìs naturalis manifestati. Id autem i 
vane prò vario gradu determinatìonis naturaliter inductae. (^ 
hoc modo aliquis auctorìtatem possidere potest a) vel vi ra 
naturah's, quae immediate per solum factum naiurae in sìm 
necessarium et constane determinatur ; ita parentes iure ( 
superiores filiorum constituuntur ilio ipso et solo naturae 
quo parentes esse incìpiunt, scilicet nativitate filiorum; b) i 
rationis naturalis, cuius hypothesis determinans ius naturale 
quidem sit necessitas naturalis, i. e. praeter liberum co 
humanum inducta, non tamen ex natura humana in al 
considerata, seu immediate, sed ex natura sociali in concr 
mediate resultans, sub multiplici nempe materiali coope 
factorum humanorum contingentium (iure naturali lati d 

400. Quibus praemissis non est, quod in illa , iuris di 
exaggeratione sive recensenda sive refutanda diu immorc 
qua principes directo quodam et positivo Dei interventu, a< 
iure divino positivo (quasi hunc sensum praebeat formula: «pe; 
gratiam rex*") prae ceteris hominibus electi et instituti es» 
cantur^. Ad hanc videlicet superstitionem , nulla ratione 
batam, a saeculo XVI complures e regii absolutismi patron 
praesertim aulici sectae Lutheranae theologi confugiendum 
putarunt, quo efficacius saecularium principum potestatei 
detriraentum pontificiae auctoritatis extoUerent, eamque etiai 
vinae institutionis dignitate buie parem esse firmarent. Sed pra 

* Huc etiam pertinet, quod do cero sensu tbeoriae iuria di9im i 
de Pascal, Philosophie morale et sociale II, 193: ,En disant qne le p 
vieut de Dicu, dous no prétendous nullement que tei homme, telle fiamil 
genre de gouvernement , ont été désignés par Dieu pour exercer la boi 
neté. Le droit de gouvemer, encore qu*il soit fixé par un fait hi in 
tòte, et de droit naturel et divin en ce sens que, nécessaire an ^onc 
de la société, il vicnt de la source de tout droit, de Dieu, et est | u 
lui. . . . Je sais bien que de Bonald a soutenu, dans sa theorìe un pe 
fuse qui fait dériver nécessairement la souveraineté de la patemité, « 
monarchie était la seule forme naturelle de la souveraineté, et que pa 
séquent elle était de droit divin, instituée directement par Dieu; mais e 
une opinion isolée, absolument inexacte et qui n'a été défendue par 
catholique de marque, ni par Bossuet, qui en dépit de son colte pour 1 
narchie absolue, so rallie plutòt à la théorie de Suarez, ni par J. de 
qui se contente de mettre vivement en rolief l'action providentielle àam 
blissement de la souveraineté." 



status controyersiae exponitur. 357 

quod eì nodi doctrina ipsi Deo iniuriosa dici debet, ut- 

i^uius p< bi' I voluntati cruentas illas et fraudulentas machi- 

38 ;ribi nefas est, quibus non raro reges de facto 

i 108 instituerunt (cf. n. 283), eo insuper contemni meretur, 

.turale mundi regimen cum supematurali misere commiscet 

3cialem theocratiae rationem israelitico populo propriam ad 

gi 8 temere extendit. Mirum propterea non est, quod ex 

1 riptores catholici, ut singularem pontifidae auctoritatis 

1 ivam assererent, eo acrius iUam arrogantiam contrariis 

debellarent, eoque fidentius e communiore veterum sententia 

ius principum immediate divinum (etiam naturale) negarent. 

Neque illorum etiam scriptorum in hac re magni facienda est 

SQctoritas, quorum ex principiis ^gallicanismi'' intererat regiam 

potestatem prae pontificia exaggerare^. 



' Fraecipua nomina vide apud Hergenrdther 1. o. p. 464. — Neque tamen 
pottndum universam scholam gallicanam ius regium immediate divinum omni 
tempore veluti opinionem sibi propriam esse professam. In antiquiore schola 
gsUicaiia saeculis XIY et XY opinio contraria reperitur. In hanc rem sciiptor 
in quaestionibus scbolasticis bene versatus A, Jansen, L'origine du pouvoir 
cmle, Étude critique (£xtr. de la «Revue de la Suisse catbolique' 1892), 
p.2 8qq., ita scribit: ,0n s'étonnera peut-ètre, qu'on assigne une origine rela- 
tivement recente à l'opinion, que Suarez appelait déjà «sententia antiqua, re- 
cata, vera et necessaria' (Defensio fid. cath. 1. 3, e. 2, n. 1). Au dire de 
Bes défenseurs cette opinion serait appuyée sur Tautorité d'Aristote, de Cicéron, 
ài S. Angustin et surtout de S. Thomas d'Aquin. Elle serait aussi confirmée 
par riiistoire. . . . L'opinion trouve plus d'appui chez les docteurs de l'ancienne 
Me gallicane des XIV« et XV* siècles. On peut mème dire qu'ils ont órigó 
c«tte opinion en système , et qu'ils en ont abusé en l'appliquant à la consti- 
totìon de l'Église. Gommen^ons par transcrire le teste de Jacques Almain, 
^ coryphée de Fècole gallicane. Le premier il a foimulé le principe du sy- 
stème. ,Aliud est\ dit-il, ,instituere potestatem, et aliud instituere aliquem 
lo aliqaa tali potestate. Unde instituere potestatem est facere, quod in aliqoa 
c^Hunonitate sit illa potestas ad regendam talem communitatem ; sed instituere 
^qaem in tali potestate est alieni dare auctoritatem , ut in supposito illius 
^<>iDmamtatìs illa potestate utatur, et inter ista duo unum potest esse sine 
aitero et unum est prius altero. Nam prius est instUuta potestas, quam aliquis 
^^uatur in ea. . . . Ergo ... in civilibus potest institui potestas aliqua . . . 
*oteqaam sit aliquis habens potestatem et auctoritatem utendi tali potestate' 
(Exposit circa dieta M. G. Occami q. 1, e. 4, p. 1018). C'est l'affirmation 
^^ et précise de l'existence de l'autorité dans le peuple, qui la transfère 
^^ie. . . . Dans son ouvrage De auctoritate Ecdesiae et conc. gen. l'auteur 
applique sa théorie à la constitution de l'Église : ,Quemadmodum Deus condens 
'^iiiQ&oiun genus, indidit ei naturalem potestatem iurisdictionis ad finem natu- 
^em et non alieni supposito regulariter (haec enim potestas communicata est 




meritiB in ]>nn^ 
sed m^ 



^ W7 w^%A 



Exaraen criticum. 3gX 

TbeSÌS XLIIL Doctrina, quam de origine politicae 
llarminus et Suarezius cam aliis multis grayissimis 
il ofltebantur, essentialibus notis ab ea differt ^quae, 

io exculta, „suprematia populi^' vulgo appellatur. 

Probatnr obviam instituendo comparationem utriusque theo- 
e. Quamvis enim in eo conveniant, quod potestas politica pri- 
.us in toto populo residere dicatur, id ipsum tamen utrimque 
ne diversa ratione et condicione statuitur^. Namque 

1. Yeteres potestatem per se spectatam immediate a solo 
derivant; — Rousseau eam ab homine ultimatim repetit. 

2. mi eam populo divinitus tradi docent; — iste eam per 
[ epe conventionis proprie fieri et ex cunctis iuribus liber- 
singulorum in unum quasi cumulum collectis conflari. 

3. Potestas secundum veteres non inalienabiliter a populo 
ietur, sed fas est, immo plerumque etiam naturaliter prae- 

um, ut in unum vel paucos transferatur ; — secundum Roussea- 
lem essentialiter et inalienabiliter toti populo inhaeret. 

4. niis forma regiminis monarchica per se non minus legitima 
quam democratica, immo buie generatim ex naturae ordine 

mda ; — iste autem e suis principiis solam perfectam de- 
iratiam ut legitimam admittere potest. 

5. lUis principes vere possessores sunt supremae potestatis, 
let eam primitus a populo acceperint ; bine populus illam semel 
se in principes cessione (non mera commissione) translatam ne- 

pro arbitrio sibi revindicare; — Rousseavio autem principes 
essmtialiter tantum magistratus mandatarii plebis, cuius ar- 
ie deponi, iudicari et puniri possunt. 

6. Etiam „contractus socialis", cuius apud veteres mentio 
rrit, (utpote mere politicus) nullam ncque rei ncque formae 

tudinem habet cum Rousseavii figmento ilio „contrat social", 

homines a statu beluino, quem ille „naturalem' et originarium 
ilasphemat, ad statum socialem et civilem transiisse dicuntur. 

His omnibus autem essentialis diversUas, qua altera ab altera 
lieoria distat, ad oculum demonstratur. 

Atque ita quidem causa veterum centra istam iniuriam satis 
*r se ipsam vindicata apparet. Quod si vero ex adverso ab huius 



» Cf. WaUer, Naturrecht u. Politik § 252, nota. Jarcke, Vermischte Schriften 
1839) voi. UI, e. 14, p. 241. Hergenrother 1. e. p. 469 sq. TancrHe Rathe, Traité 
« droit nature! (1885) I, 296. De Pasccd, Philosophie morale et sociale II, 192. 



358 Sectìo III. Liber I. Caput IL Artìcalns 2. § 1. 

Multo magis illì iurìs publicì doctores hìc spemendi i 
3,^eTt6 pantheismum profitentes de «iuredivino** principainU 

At vero non defuerunt et alii viri docti atqae imprì 
periti, qui nullo partium studio, sed solius scientìae ac ve 
ratione ducti nec non generis humani historìam in hac re ut 
cipuam magistram agnoscentes, a veterum placito aliq » 

cedendum esse putarunt. Et ita quidem a saeculo praei tim IVIB 
exeunte sentiunt fere unanimes non solum inter Protesta i 
qui in rebus politicis „ conservativa" principia profitentur, i l 
passim priìnarii iurisconsulti cathclici recentioris aetatis, ii e 
qui non minus Romani Pontificis praerogativam quam poli op 
dinis stabilitatem centra fallaces modemae democratìae pra i 
communitam volunt. Quibus dein graves quoque auctor ex n 
qui ceteroquin veterum et imprimis S. Thomae vesti i 
insistunt, ut Taparelli, Liberatore, Kleutgen, scriptoresque lì 
periodici ^Civiltà cattolica*' et novissime Schiffini S. J. et V. f» 
threin S. J. accedere non dubitarunt. 

401. Hi igitur omnes, quamvis ultro admittant, fieri ali 
posse, ut secundum historicam originem alicuius società dvib 
princeps nonnisi libera populi electione legitime constituatur 
etiam a populo antea iam perfecte constituto publicam pò 
libere in se transmìssam obtineat adeoque solum hoc titolo trant' 
lationis eam legitime possideat, negant tamen ex generali iurù 
principio et prò quacumque historica hypothesi ius prìncipmn i 
collation'e populi si ve expressa si ve tacita proxime derivali^ 

particularibus suppositis a communitato, qui sunt veluti commuiùtatis mìM 
in exercitìo ìllius iurisdictionis) , ita Christus regeneram Ecclesiam ad filici 
supernaturalem , ei illam potestatem positivam ad illum finem commiiiiietvi 
quam posset, et etiam teneretur, cum non semper possit esse oonìogata (eo 
grogataV), alicui supposi to communicare, qui ut minister Eoolesiae hane poi 
statem exerceret' (e. 7). Jacques Major tient le mème langagc, afin de proo^ 
la supériorité dea Concile» sur le Pape. Jn regno et in tote populo libero 
suprema et fontalis potestas inabrogabilis , in rege vero potestaa miniateni 
honesto minÌAterio, et sic aliquo modo sunt duae potestates, sed qoìa una 
natur propter aliam, potest vocari una effectualis, sicut est in Ecclesia' (Vi: 
doctr. Maiorum). — On ne peut nier qu'on y rencontre lea éehos du Cameoz H^ 
.Defensor pacis^ de Marsile do Padoue , livre qui circulait k Paris. ... '. 
leurs discours et Icurs livres les docteurs gallicana slnspirent dea ìdéea 
Marsile et de Occam. Assurément après ces données, il est étranga qu 
reproche à l'opinion adverse ses sympathies avec le gallicanìsma.* 

1 Hinc ÌVaher (Naturrecht und Politik § 252) theorìae Bellamìni i 
primis generalitatem propositi principii exprobrat: ^dasa aie (die Theorie) * 



status controversiae exponitur. 359 

> id piane numquam in societate et auctoritate civili primum 

ituenda evenire censent, sed tura solum, ubi populo iam de- 

atice constituto placuerit hanc fonnam civitatis in aliam 

je. Extra hanc hypothesin per cooperationem multitudinis 

directam, qualis est libera electio principia, non „conferri 

totem'', sed subiectum designari, in quo illa deinceps actualiter 

incipiat, per Deum ut audorem naturae realiter efficienda, 

a primum ex pari;e hominum tota condicio ad eius vitalem 

I $ntiam materialiter praerequisita completa fuerit. Itaque 

immediate divinum* principis, quod ipsi asserunt, non ita 

gendum est, quasi in eo determinando libera cooperatio 

1 lum, quam non raro historìca adiuncta omnino postulant, 

•atim excludi debeat; dicitur enim «immediate* solum per 

N tdonem ad „ius mediate divinum"" in sensu prioris sententiae, 

iUud divinitus immediate soli populo, principi autem tantum 

liante populo (titulo translationis) inesse censetur. Neque ius 

iDum** intellegunt supematurale aut praeternaturale sed mere 

rale, id vero, quatenus concretam potestatis in aliquo sub- 

iecto determinationem respicit, more recentiorum tam late accep- 

ut ipsa re vix a veterum «iure gentium** discrepet. Quare et 

non secus ac buie prò variis adiunctis historicis varium modum 

icularis determinationis convenire posse existimant ; immo ple- 

[ue hanc resultare censent non tam ex directo hominum Consilio 

vel ìiali consensu, quam ex concreta aliqua necessitate a multis 

)artim liberis partim non liberis successive et organice erta, 

e deinceps tamquam ex ohligatione naturali agnoscenda rectae 

oni sese imponat. Eiusmodi nécessitas, utpote non immediate 

6X ura abstracte considerata emanans, sane non sufficit ad 

naturale" stridum in sensu veterum fundandum, sufficere 

videtur recentioribus ad fundandum ius naturae laiius ac- 

< W; eo quod suppositis certis adiunctis historicis ex natura 

* na qua sociali in concreto haud dubie resultet. 



^ebertragung und Zostimmung des Volkes zum nftchsten und aUgemeinen 

'^htstìtel fOr den Besitz der Gewalt durch den FOrsten macht, w&hrend aie 

'^'^ eine aasserordentlicherweise eintretende und wirksame Thatsache ist". — 

:^^ etiam Hergenrdther (1. e. § 472) animadvertit : «Es gibt unzweifelhaft Falle, 

''^ denen eine Uebertragung der Autorit&t durch das Volk und die Zustimmung 

^^Bselben der Rechisi] tei ftir den Besitz der Gewalt durch den FOrsten isi. Der 

^hkr der Theorie liegt voTzQglich darin, dass sie diesen zu einem aUgemeinen 

^^ht, ihn als den Qberall und stets vorhandenen und geforderten voraussetzt." 



360 ^ectìo III. Liber I. Caput II. Articulus 2. § 2. 

Unde apparet hanc sententiam longe minus, qi i ^ 
possìt, a veterum doctrìna dissidere, siquidem eam i 
probat, quam secundum varìam civitatum hìstorìcam < g n 
stinguendo ad ardiores et realifati historicae magis ooha 
limites reducere studet. 

§ 2. Examen critìcum. 

A. PrMiudioia qnaodim ùklM praanoUiior. 

402. Huc ante omnia pertinere videtur, ut statim a 1 
falsa quaedam praeiudicia excludantur, quae iustam et obiecti' 
aestimatìonem alterutrius partis controversiae plus aequo i 
dire vel etiam vitiare possent. Eiusmodi praeiudìciis rev< i 
raro ea potissimum sententia obfuscari consuevit, quam p 
loco rettulimus et quam cum multis veteribus BMarmnus et ìSm- 
rezius defenderunt. Ut calumnias taceam, quibus eam cum \ o 
rege Angliae, reliqui illius temporis propugnatores absolu 
impetiverunt, non defuerunt etiam recentìore aetate scripto 
qui prò suo animo in rem catholicam vel male affecto vel v 
suspicionibus occupato, inde ansam arrìperent scriptores eod 
sticos atque imprìmis Societatis lesu tamquam hostes ] 
ordinis monarchici denuntiandi. Haud obscure enim insinuant 
quodammodo praecursores Revolutionis saeculi XVIII et .inveo- 
tores subversivi dogmatis de suprematia populi' exstitisse, eo fine, 
aiunt, ut depressa saecularis regiminis potestate eo magis poofr 
ficiam potestatem augerent atque firmarent ^ At vero in un» 
hac accusatione duplex falsità s continetur. Prima est, quod iU* 
theoria ab istis simpliciter „iesuitica* appellari consuevit, eam 
constet eam ante Beliarminum et Suarezium in schola theolo* 
gorum et iuris peritorum passim traditam et non minus ab aUorol^ 
Ordinum quam a Societatis lesu scriptoribus receptam fuisse; alteri 
vero et gravior ilia est, qua eadem theoria cum subversiva demo 
cratia Rousseavii identificatur. 

Tam iniuriosam accusationem a viris bene mentis in prim 
statim aditu efficaciter propulsari non solum pietas sed magi 
etiam iustum veritatis studium postulat. 



^ Cf. Stahf, Geschichte der Rechtsphiloaophie (1856) p. 297 sqq.; De 
Protestantismus als politisches Prìncip (Berlin 1853) p. 24 sqq. Banhe, Di 
rdniischen Papste II , 184 sqq. ; ^Hist.-polit. Zeitschr.* II, 606 sqq. DrendHeu 

hurg, Natarrecht § 154. 



Examen criticum. QQ\ 

1 XLIII. Doctrina, quam de origine politicae 

nus et Suarezius cum aliis multis graylssimis 
il i ( Atur, essentialibtts notis ab ea differt ^quae, 

i Bseayio ex< ta, „saprematia populi^' yulgo appellatur. 

Probatnr obviam instituendo comparationem utriusque theo- 
€. Quamvìs enim in eo conveniant, quod potestas politica pri- 
lius in toto populo residere dicatur, id ipsum tamen utrimque 
jie diversa ratione et condicione statuitur^. Namque 

1. Veteres potestatem per se spectatam immediate a solo 
derivant; — Rousseau eam ab homine ultimatim repetit. 

2. mi eam populo divinitus tradi docent; — iste eam per 
s ope conventìonis proprie fieri et ex cunctis iuribus liber- 

singulorum in unum quasi eumulum collectis conflari. 

3. Potestas secundum veteres non inalienabiliter a populo 
etur, sed fas est, immo plerumque etiam naturaliter prae- 

um, ut in unum vel paucos transferatur; — secundum Roussea- 
eadem essentialiter et inalienabiliter toti populo inhaeret. 

4. niis forma regìminis monarchica per se non minus legitìma 
quam democratica, immo buie generatim ex naturae ordine 

renda ; — iste autem e suis principiis solam perfectam de- 
iratiam ut legitimam admittere potest. 

5. Illis principes vere possessores sunt supremae potestatis, 
cet eam primitus a populo acceperint ; bine populus illam semel 
se in principes cessione (non mera commissione) translatam ne- 
oit prò arbitrio sibi revindicare; — Rousseavio autem principes 
int essentialiter tantum magistratus mandatarii plebis, cuius ar- 
itrio deponi, iudicari et puniri possunt. 

6. Etiam ^contractus socialis^, cuius apud veteres mentio 
ccurrit, (utpote mere politicus) nullam ncque rei ncque formae 
imilitudinem habet cum Rousseavii figmento ilio «contrat social", 
^ homines a statu beluino, quem ille „naturalem' et orìginarìum 
Qìsse blasphemat, ad statum socialem et civilem transiisse dicuntur. 

His omnibus autem essentialis diversitas, qua altera ab altera 
lieoria distat, ad oculum demonstratur. 

Atque ita quidem causa veterum centra istam iniuriam satis 
^r se ipsam vindicata apparet. Quod si vero ex adverso ab huius 



* Cf. WaUer, Naturrecht u. Politik § 252, nota. Jarche, Vermischte Schriften 

839) voi. UI, e. 14, p. 241. Hergenrdther 1. e. p. 469 sq. Tancrède Rathe, Traité 

droìt naturel (1885) I, 296. De Pascal, Philosophie morale et sociale II, 192. 



362 Sectio III. Liber I. Caput IL Articulos 2. § 2. 

defensorìbus causa quoque opposita non semper solis int 
rationibus sed non raro extrinsecus assumptis odùms inrim 
bus (cf. n. 400) impugnatur, de bis tamen explicite agere 
ad ìustam revocare mensuram eo minus hìc opus esse vi 
quod iam ipsa expositione doctrìnae secimdum gravìssin 
patronos fere nostra aetate florentes iustae illius aestima 
atque examinis integrìtati satis provisum esse confidimus. 

B. Theorìa votenun oritiM ezaminatiur. 

404. Quibus praemìssìs nihil iam obstat, quominus ad 
rem, de qua disputatur, critico illustrandam tuto accedana 
norma quidem iudicandi, qua utemur, neque arbitraria € n 
certis, ut arbitramur, scientiae fundamentis destituta. Pi 
namque, e quibus proficiscimur et e quibus manifeste tota 1 
quaestionis solutio pendet, per anterìores discursus, tum de 
naturali in genere, tum de natura et origine societatis ci 
tum de elementis eam essentialiter constituentibus, ita iam ] 
finita et praestabilita sunt, ut conclusionem quoque prò re { 
senti prope iam praeiudicatam contineant. Huc imprimis p 
nent quae habentur P. I, n. 350 — 366. 418 sqq. 426. 
468 sq. 504. 530—535; P. II, n. 279—297. 

Atque bis quidem in antecessum probe consideratis sen 
veterum, prout a Bellarmino, Suarezio aliisque proponitur, eti 
secundum benignissimam interpretationem accipìatur, ut m 
dicamus, gravibus difficultatibus et in hoc scientia haud sj t 
obnoxia apparet, quas etiam recentissimi vcdidi conatus^, 
quidem iudicio, satis complanare non valuerunt. Nos igitur, < 
vis tali opinioni usque maneat suum decus auctoritatis, q 
veremur, spectatis tamen rationum fundamentis non possuii 
iis potius consentire, qui illam nec ut generale iuris publid ] 
cipium nec sine adhibita necessaria restrictione admittendam 
arbitrantur. „Ceterum", ut recto animadvertit Schiffini, 
semel contingit, ut scriptores, ceteroquin optimi, in refell 

* Cf. Desorges, De l'origine et de la nature du pouvoir. Parìa 
Moulart, L'Église et TKtat (Louvain 1879) e. 1, art. 2. Coda-RotMiUi, ! 
sophia moralis (Oeniponte 18:^6) p. 593—663; «Die Staatslehre der ehi 
Philosophie* in periodico ^Philosophisches Jahrbuch* I, 896 aq.; II, 118 
III, 64 sqq. 153 sqq.: in period. „Der Katholik* 1887, I, 521 sqq.; li , 
polit. Blatter* 1888, II, 201 sqq. H. R. Quaiiet, De civilis 
Theoria catholica. Insulis 1^93. 



Examen criticum. 363 

HO errore in extremum oppositum aestu disputationis plus 
• abripiantur, ut reipsa accidisse videtur in re praesenti." ^ 

Tbesis XLiy« Yeterum theoria — quatenus per eam 

ter et prò quacumque historica hypothesi asseritur: soli 

qua tali immediate per Deum ut auctorem naturae su- 

eÌYÌl( potestatem conferri, regibus autem et prinei- 

rmii e sumptis eam per se alio iuris titulo competere 

p< !ie ti translationis per consensum ipsiusmet com- 

is aut * ti eius priyationem factae — a recentiore 

dlos< la m relinquitur. 

Praenotanda. Ad statum quaestìonis recte definiendum 
mterest in memoriam revocare, quod iam supra notatum est: 
Himirum ultro conceditur hunc originis modum, quem veteres 
cùmmunem et universalem esse volunt, prò certa historica hypothesi 
evenire posse et de facto aliquando evenire, Quod autem in thesi 
praefixa potissimum impugnatur, ea ipsa universalitas est, quam illa 
theoria sibi attribuit. Eo igitur demum tota quaestio redit : TJtrum 
fro omni hypothesi muUitudo unita seu totalitas populi eaque sola 
originarium et iure naturae immediatum subiectum supremae politicae 
fGtestatis censeri debeat ?^ Reliqua enini, quae de principum pote- 
state adduntur, fere logica necessitate ab istius quaestionis solu- 



^ Schiffini, Disputationes Phìlosophiae moralis (1891) IT, 399. 

* Schiffini (1. e. p. 392) huic opinioni merito hanc thesin (24) opponit: 
iSententia, quae tenet multitudinem seu populum in quavis exoriente civitate 
««e subiectum, cui natura prius insit politica auctoritas , acceptari non debet, 
8i qnidem parum admodum secum ipsa cohaeret.* — Cui subdit: ,In ipsa 
^ indicatum est argumentum, quo repudiandam existimamus sententiam 
retate Suarezii et deinceps magno in bonore babitam apud scbolasticos , doc- 
irìnae scQicet incobaerentia, quam, meo iudicio, sententia illa continet. Equidem 
non pauci multiplici ab'o ex capite eam reprobant , vel quia scilicet videatur 
rem sane gravissimam , qualis est legitima possessio politici principatus repe- 
tere ex quodam consensu imaginario potius quam vero et reali ; vel quia ansam 
pnebere possit modemis perdue^lHrtìs, qui sub praetextu libertatis cuique a 
natara ingenitae subiectioyfbomnem excutere satagunt; vel quia nimis abs- 
trahat a concreta et qgl^ica civitatis eiformatione, qualem natura exigit et 
bmtona confinna^||^c profecto non iniuria, sed magno cum fundamento 
«icta etse «a|pi; Omitto tamen; petuntur enim magna ex parte ex locis 
?'*^^*'"'^*"yÉnnsecÌ8, et cum aliqua tergiversatione eludi possunt. Considero 
1^*^^ *Sl^at ea incommoda , quae intrinsecus mihi videntur inbaerere in 
^ubstantia sive summa expositae doctrìnae/ — Similiter quae ad 
Jesin analogam sequuntur argumenta, ex intemis potissimum doc- 
.llionibus petuntur. 



Examen crìticum. 365 

admsL hac dispositione per se caret, donec simul particulare 

tUcUìs subiectum materialiter praeparatum habeat sive or- 

ce antecedenter provisum sive libero consensu designatum. — 

» auctoritas politica non solum non semper et essentiàlUer, sed 

dinarie quidem in «multitudine unita'' qua tali, sed plerum- 

lius in particulari subiecto ad hoc praeparato primitus et 

d e actuari dicenda est. 

Maiar non indiget probatione, cum sit doctrina ipsius Sua- 
i et apud scholasticos vulgo recepta. 

Prob. min. Multitudo qua talis eatenus materia proxime 

ad recipiendam formam, scilicet auctoritatem politicam, 

seri potest, quatenus vel ipsa secundum suam totalitatem spec- 

i est subiectum de se simpliciter capax auctoritatis civilis non 

m possidendae, sed etiam secundum naturae fines exercendae, 

'd quatenus in ea aliquod particulare subiectum in concreto prae- 

um et determinatum, exstat, in quo, tamquam capite organico 

is corporis socialis, formale illud et vitale eius elementum 

lisitum actualis exsistentiae substratum obtineat. 

Nam: 1. Nullus organismus, sive physicus sive moralis, ma- 
terialiter iam constitutus, i. e. proxime dispositus ad propriam 
mam vitalem exsistentiam dici potest, quamdiu ei deest organum 
ritalìum functionum prae ceteris essentiale et principale, quale 
^. g. esset cerebrum vel caput in corpore humano. Ergo et in 
ali organismo societatis politicae ad proximam materiae dis- 
ionem pertinet, ut vel totum corpus ita constitutum sit, ut 
pitis officio per se fungi possit, vel ut deputatum ad hoc 
dare organum habeat (cf. P. I, n. 352—354. 368; P. II, n. 353). 
2. ] m materialis condicio praerequiritur , ut hominum plura- 
formaliter incipiat esse persona moralis et qua talis sub- 
in propriae activitatis. Hanc nempe qualitatem materiale 
ce societatis immediate induit per solam auctoritatem, utpote 
rationem habet principii intemi prò omni activitate socie- 
ut tali propria (P. I, n. 349. 368 ; P. II, n. 353 sq.). 
Sive igitur societas politica consideratur generatim ut moralis 
^anismus sive in specie ut persona moralis, eius materia ad 
^piendam formam proxime disposita censeri nequit, quamdiu 
^^i substrato caret, in quo tamquam subiecto de se idoneo auctori- 
tatem actu recipiat; idque vel tota multitudo in communi vel par- 
ticularis aliqua persona (aut personarum coetus) sit necesse est. 



366 Sectio III. Liber I. Caput II. Articulua 2. § 2. 

lam vero ipsissimo veterum testimonio tota multitudo in 
muni per se et generatim loquendo non est capax, quae ci* 
potestatem definitive possideat et per semet ipsam exerc t; i 
enim huìus translationein in unum vel paucos, olii quii a 
Suarezio saltem ordinarie necessariam, olii cum Bellann 
naturae praeceptam esse profitentur. Et ita remanet tantum al 
pars dìsiunctionis , scilicet, in corpore politico materiam t\ 
non esse „proxime disiyositam ad habendam formam^, quamdiu 
adsit particulare subiectum per se capax potestatis civilis ; 
dendae et cxorcondae. 

Ergo vi prìncipii a Suarezio aliati negandum est, .multi 
<linem unitam" qua talem iure ordinario esse originarium 
iectum politicao potestatis. 

407. Probatur II. Ex Interna correlatiotie huius theoriae t 
erronea liypothesi circa originem ipsim societatis civilis. 

Veterum tlieoria circa originariam civilis auctorìtatìs < 
stitutioncni tainquam logice consequens superstruitur eorui 
(loc-trinao circa originem ipsius societatis civilis, quam videi) 
utut per naturam intentam et inductam, tamen fomialiier ne 
sario pactitiam esse vulgo putabant; et vero utraque ti il» 
simpliciter et per se spoetata, ab liac communi et necessa b - 
thesi proccdit: multitudinem ex hominihus pdUice indej i 
ti libtris rolUrtam semper iuri detenninato principum aliquo «wA 
Innpnre aut natura praecx^istere. Hanc ipsam hypothesin etiia 
subaudit phiiosophica inethodus, qua passim omnes theoriam p•^ 
tioiam proiìtentcs ad philosopliice construendam a suis initiis p6^ 
KHttnuì sociotateni civilom uti solent. Nimirum ope phìlosophicie 
abstractionis bouu'nos primum ut in ^statu naturali", i. e. sodili 
i|uìdom sed non politico, convivontes ac proin aequali et piena 
L'xtorna iiìdoi)cndontia praeditos eonsiderant, ut dein pariter ìb 
:ibstracto condicionos invostigent, quibus iste status nativae Uber- 
Tatis .,opo luniiani consilii* in „statum politicum", et quìdem floc- 
cessivi' in coniiiìimitatoni primum socialiter unitam, ac demidn 
corto rogimini subioctam commutari legitime possit. Atquì tu© 
illaiiì coinniiinoiii liy]u>tliesin, tum universam theoriam pactidafl' 
reali ruiulamcnto carerò, iaiii siipra (n. 281. 286 sq.) abunde osten- 
iuin est Kì-j:») et tbeoria analoga circa originem civilis aneto- 
ritatis, ab ilia reii corollariuni derivata, reali fundaraento de- 
stituitur. 



Examen criticum. 367 

Probatur in. TUulum „translationÌ8^ , quem asserunt, critice 

mando. 

Neque semper neque ordinarie hoc originario titulo ius prìn- 

fundari posse ex utraque praecedente probatìone iam certo 

itur. Logico enim eiusmodi translatio ab eadem illa hypo- 

dependet, quam ibidem realiter piane contingentem esse 

[lUS. 

Verum etiam ubi aliquando contingit, hanc suppositam con- 

onem historìce evenire, ita ut nil impediat, quominus multi- 

nis libero consensu regimen publicum constituatur, nihilominus 

3di muUitudinis suffragium nequaquam supremae potestatis 

primitus sibi inhaerentis translatio, sed tantum designatio 

xti et quasi ultima praeparatio materiae ad redpiendam for- 

i. e. acfualem auctoritatem , rede dici potest. Ergo a for- 

i nequit haec translatio unicus originarius titulus esse, in quo 

omnis monarchiae vel oligarchiae legitimitas fundetur. 

Prob. ante e. Quotiescumque contingit, ut «multitudo 
* ad primitus constituendum regimen civile sive libero suf- 
fragio sive qualicumque consensu cooperari possit, alterutra ex 
bac duplici hypothesi assumatur necesse est: aut multitudo ita 
cooperans nondum in ratione persbnae moralis ad unitatem so- 
cialem constituta est, aut ita iam socialiter unita et constituta 
est, ut non solum remote et „in fieri**, sed „in facto esse**, nec 
solum mentis abstractione , sed realiter una persona moralis et 
eatenus moraliter unum subiectum actionis coUectivae socialis 
oenseri possit ac debeat. Atqui: 

i09. Si primnm dicitnr, omnis capacitas multitudinis civilem potè- 
^m suo consensu transferendi excluditur et alius modus regimen 
civile sua cooperatione instituendi ei non relinquitur nisi vel di- 
recta vel indirecta seu tacita designatio subiecti auctoritatis : 

1. Quia nemo potest dare quod non habet. Et vero multi- 
lo, qualis hic supponitur, potestatem civilem actualem nec in 
S€ recipere nec sibi insitam possidere, multo minus alicui donare 
potest, eo ipso, quod ut talis omnino subiectum iuris esse nequit. 
Ad hoc enim non sufficit numerus hominum quomodocumque col- 
Mas et mentis abstractione conceptualem unitatem («unitam multi- 
t^udinem*) exhibens, sed necesse est, ut reipsa sit una persona 
Moralis habens qua talis in se principium proprium et unum ac- 
tivitatis vere socialis et ab activitate singulorum hominum piane 



368 Sectio m. Liber I. Caput U. ArtìcnliiB 2. f 2. 

distìnctae (P. I, n. 349. 460; P. II, n. 354). Probe au 
distinguenda sunt: ius remotum auctoritatis i. e. ius ad ì 
tatem constìtuendam — et ius ipsum cuAuale auctorìta i 
duo in hac quaestìone non raro confunduntur. lUud procul 
habent quicumque tali multitudini aggregantur in ord 
societatem civilem instituendam; aUerum autem nec singi 
toti multitudini inest, antequam praedicta condicio adira 

2. Quia nec originaria possessio nec translatio civUis a\ 
tatis per talem multitudinem cum natura et origine immed 
vina auctoritatis in se spectatae conciliari potest. Auctoritas 
ius est per se unum et indivisum immediate a Deo ut i 
naturae dimanans. Quod si autem illud dicatur primitas ex 
in tota eiusmodi multitudine, necesse est: a) illud non tai 
unum et indivisum in tota communitate qua persona mo ^ 
ex hypothesi nondum habetur, sed divisum ac veluti in i 
partes distributum exsistere in singulis sive qua personis m 
libertate fruentibus sive qua patribus familias independenti 
b) translationem huius iuris in unum vel paucos fieri non p 
a communitate qua tali nec per modum alicuius actus u is 
prie socialis, sed a singulis tantum, ita ut ex tot actib | 
cularibus et privatis resultet, quot individui liberi homii 
independentes patres familias suum consensum praestant in 
multitudine numerantur (P. I, n. 362), videlicet, ut unu« 
suam partem, i. e. de sua libertate et independentia sibi 



* Ita explicite docet Suarez, De leg. 1. 3, e. 3, § 6: .Àasero haiie p 
testatem non resultare in humana natura, donec homines in nnmm gobbv- 
tatem pcrfectam congregentur et politice uniantor. Probatnr, quia huc p 
testas non est in singulis hominibus divisim sumptis, nec in collectìone vd 
multitudine eorum quasi confuse et sine ordine et unione membromm in vhb 
corpus; ergo prius est tale corpus politicum constitui quam ait in hoiniita 
talis potestas , quia prius esso debet subiectum potestatia quam poteatai ip** 
saltem ordine naturae. Semel autem constituto ilio corpore statini ex vi i*" 
tionis naturali» est in ilio haec potestas: ergo recte intellegitar esse per modiv 
proprietatis rosultantis ex tali corpore mystico iam constituto in tali esse, et boo 
aliter. Quocirca sicut homo, eo ipso quod creatur et habet naam ratìonii» 
habet potestatcm in se ipsum et in suas facultates et membra ad eorum via* 
et ea ratione est naturaliter liber , id est, non servua sed dominos suaram a^ 
tiomim, ita corpus politicum hominum, eo ipso quod suo modo prodncitv* 
iiabet potestatem et rogimen sui ipsius, et consequenter habet etiam potestatcff 
super memltra sua et pcculian> dominium in illa." (Cf. n. 398, ubi ex eodev 
loco non sine ratione hic ropctito genuina sententia Suarezii in tota hac cootr^ 
vorsia l'xhibetur.) 



Examen critìcum. 369 

(divìnitus) indìta in favorem unius tantum cedat, quantum 

^ ut omnes ei cìvìliter subiiciantur. Et hoc quidèm modo 

»ri politica per se spectata ncque ius specifico unum et 

V m dici posset ncque immedicUe divinum, in quo asserendo 

i i da Christiana consentita sed potius proxime ius humanum, 

: anterioribus iuribus personalibus vel domesticis humana 

ne et compositione conflatum. Quam conclusionem Bous- 

mi sane omnes veteres abhorrent ; unde et Suarezius theo- 

hypothesin, ex qua illa consequeretur , expresse respuit, 

r loquens de sola „multitudine politico unita'^, quam 

)et eo ipso iam prò ^perfecta communitate'' haberi posse ex- 

Defectum igitur praeexsistentis „communitatis iam per- 

«" etiam recursus qualiscumque ad ^^iustitiam legalem" (qua 

« cognita et diligentius considerata tota haec controversia, 

mulli arbitrantur, in favorem veteris opinionis facile sol- 

r) nequaquam supplere potest. Ratio est, quia ordo ìustitiae 

s, ut vim non mere idealem sed actualem habeat, non minus 

flit societatem iam formatam. 

3. Aliunde vero ex parte rei nihil impedit, quominus quilibet 

US liberorum hominum vel patrum familias, etiamsi adhuc 

4 veram socialem unitatem coniuncti non sint, ubicumque histo- 

ica adiuncta id ferunt, cooperari ad designandum subiectum 

•oblicae auctoritatis possit, sive facta communi suffragio electione 

ò alio modo singulorum praestito consensu. Mera namque eius- 

[i designatio seu determinatio subiecti, utpote quae tota con- 

t in proxime praeparanda materia sociali communitatis dein- 

«ps formaliter complendae, nequaquam est „actio socialis proprie 

lieta", i. e. a societate qua persona morali procedens, qualis semper 

^nsenda est translatio vel collatio civilis potestatis per multitu- 

iinem; sed suapte natura pertinet ad „activitatem socialiter con- 

^^uiimm", cui convenit, ut constet operatione multiplici per se 

'^i^imduali particularium elementorum futurae societatis (P. I, 

a. 360—367). 

tìO. Quare merito praesumere licet e veteribus multos, qui 
^^eratim tantum a libero populi consensu atque interventu in- 
^tutionem principum derivandam esse dicunt, hunc potissimum 
iDterveniendi modum per se planum et obvium in mente habuisse \ 



^ Id etiam QuxUiet (De civilis potestatis origine Theorìa catholica p. 415), 
^etsi ioris mediate divini sententiam acriter defendens, satis innnere videtur 
^eytr, Ina naturale. U. 24 



370 Sectio III. Liber I. Caput IL Artìculiu 2. § 2. 

Cui acceptioni non mediocre pondus auctorìtatis addidit ] X 
in praeclara Encyclica ^Diuturnum'' d. d. 29 lunii 1881 catho 
de politica potestate doctrinam populis christianis in memoi 
vocans. Nam postquam perniciosissimum errorem «philosopho 
superioris saeculi severe perstrinxit, quo ,omnem inquiunt pc 
statem a populo esse^, ita supremus Ecclesiae doctor pergit: 

„Ab bis vero dissentiunt catholici homines, qui ius imperi 
a Deo repetunt velut a naturali necessarioque principio. In 
autem attendere hoc loco, eos, qui reipublicae praefuturi 
posse in quibusdam caussis voluntate iudicioque ddigi multìtm 
ììon adversante ncque repugnante doctrina catholica. Quo san€Ì¥ 
lectu designatur princeps, non conferuntur iura principaius: nepi 
mandatur imperium, sed statuitur, a quo sit gerendum.'^ 

Haec verba pontificia tam per se clara et liquida^ tam definitt 
etiam ipso usi4^ loquendi in hac quaestione constanti determiiuiti 
sunt, ut omni conatui ea violenter in alium quam obvium sensioi 
interpretandi invicte resistant. Quod si immo opponatur hone 
sensum in antecessum ideo excludi, quod Summus Pontìfex eenofi 
non possit „voluisse sententiam totius antiquitatis ckristianae reiicm 
ac prohihere'^ ^, haec ratio pietatis ad minimum superflua eiL 

scribcns: ^Thooria communicationis mediatae dupliciter propugnatnr : Àlii p*- 
liticam auctoritatcm contenduDt toti societati taniquam proximo subieeto io* 
mediato et formalitcr a Deo infundi, unde ipsa particulari buie aut iUi i 
integra committitur, quod ideo non nisi mediate suam tenet a Deo 
— Àlii vero, rem nostro iudicio sapientius intellegentes , populum 
naturale et originarium politicae potestatis formatae et completae snbìeetiB 
haud agnoscunt. Propugnant, quod verius antea nobis vìsum est, popnlamM 
communitatem osso medium conaturalc et ordinarium, quo Deus necessarìiin ia 
qualibct politica societate potcstat«m ad talem talemve specìficam foraum, tà 
tale talevo concrotum subiectum . officaciter adducìt et determinat. — QvÌTit 
modus rem intellegcndi accipiotur, in utraque hypothesi verom est semper (?) 
.potostatom civilem, quotics in uno homino vcl principe reperìtuft legitimo ac 
ordinario iure a ])opulo et communitatc manassc, vel proxime vel remote, dc< 
posse aliter baberi, ut insta sit' (Suarez, De Icgibus 1. 3, e. 2, n. 2). . . . P«ci 
sunt, et ex recontioribus praesertim, qui multibidinem explicite proponant tttB* 
quam prius et naturale politicae potestatis integrae et exercitae sobiectan. " 
Plurimi tandem, si ve expresse sìve aequivalenter, asserunt populum, quin n*" 
cessano sit ipso princeps formalis et originarius, causam esse secundam a^ 
medium reale et eftìcax, quo Deus potestates et principes instituit.* — Etba** 
omnia nomine iuris ^mediate divini** comprebendantur et «commanem* vetert«s 
sententiam repracsontont [?!]. 

1 Cf. Ciìsta-RoAsettif Pbilosopbia moralis (1886) p. 628 8q.; idem inperio^' 
,Der Katbolik* 1887 , 1 , 529 sqq., et in Jlist^polit. Blatter» 1888, II. 201 K- 



Examen criticnm. 371 

leterquam enìm, quod eiusmodi formalis ^prohibitio'' in En- 

non reperitur, non agitur hic de traditione dogmatica sed 

i^ aa controversia philosophica scholae, nec de protegenda 



• QuUliet 1. e. p. 352 sqq. : ,Toto pendere ruit diffìcultas [?], si et scopus 
e un et contextus rite inspìciantur. Sane Summus Pontifex non inno- 
catholìcae gentis opiniones intendìt neque controversiam assamìt diri- 
, utrum yidelicet auctoritas in principibus sit immediate vel me- 
a Deo. Nam huinsmodi controversiae nulla in universis Litteris mentio 
a est Insuper ea certe non fuit mena Summì Pontificia, ut per 
11 , obeunter, absque ulla praemonitione vel necessitate, receptam a 
saecolis in Ecclesia [?] doctrinam reprobaret." — Immo vero eo ipso, 
Leo Xni in bis Litteris ex professo reprobare intendit impia inventa 
sopbiae doctrinae catholicae opposita, notissimae eius sapientiae et leni- 
patemae piane congruit, ut, si simul multorum doctorum catholicorum 
felicem exaggeratìonem doctrinae catholicae ad iustum moderamen re- 
ì et ita cavere veUet, ne ipsa sibi exclusive „theoriae catholiccte" nomen 
arrogaret, id ipsum faceret quasi «per transennam*, non polemico discurrendo, 
sed amplici tbetica affirmatione eius, quod unice philosophicae rationi et ve- 
ntiti respondet. Idem autem simul philosopbicam persuasionem Leonia Xin 
exhibere equidem non dubito; neque ei S. Tbomam, ut supponi solet, adver- 
stri ex infra dicendis patebit. — Quorsum igitur tantus labor interpretandi 
teitttm pontificium per se clarum et , more Leonia XIII , ad mentem probe se- 
fcrtw verbis expressum, illi substituendo (ex «contextu") sensum sibi minus 
mcommodum? — Et QuUìiet quidem (l. e. p. 353) non veretur di cere: „Si 
praecise et nude extra contextum obiecta verba considerentur , sinceram Leo- 
nis Xm mentem sane non manifestant. Si vero in contextu reponantur , fa- 
cOlima sunt, quae intellegantur." Audiamus igitur istam pereroptoriam «ex 
eontextu* interpretationem a citatis auctoribus communiter adoptatam. Ita 
Moulart, L'Eglise et l'Etat lib. I, p. 89: «A. cette thóorie (de Rousseau etc.) 
Leon XIII veut opposer, il le dit formellement, la doctrine catholique, qui fait 
descendre le droit de commander de Dieu mème, comme d'un principe naturel 
et nécessaire , et qui ne permet pas au peuple de reprendre le pouvoir arbi- 
titirement et suivant son caprice. En sorte que le sens manifeste du texte 
iUégué est celui-ci: La multitude ne conferò pas au prince cboisi le pouvoir, 
comme venant d'elle-mème, comme ayant en elle son principe et sa source; 
~~ Taatorité n'est pas donneo par le peuple , comme une chose, qui lui appar- 
tenne en propriété, dont il soit le maitre et dont il puisse disposer à volente ; 
^ le peuple determino qui exercera la souveraineté , mais celle-ci vient de 
Dien." — Similiter Costa-Rossetti 1. e. p. 629 : „ . . . quo sane delectu designcUur 
P^nceps^ non conferuntur iura principatus, neqiie mandatur imperium*' (scilicet 
^ modo, quo phUosophi commemorati volunt, quibus opponitur doctrina catbo- 
^^<^) ,8ed statnitur a quo sit gerendum** (scilicet quodnam debeat esse sub- 
'®ctttm auctoritatis illius, quae non arbitrarie ab hominibus creata est, sed 
^Qae in se spectata immediate a Deo societati civili inest). — Idem quoad 
^nsam repetit QuiUiet 1. e. eosdem scriptores explicite citans. — Quibus omnibus 
^ moti , censemus verba pontificia etiam in suo contextu considerata tam 

24* 



372 Sectio III. Liber I. Caput II. Artìcnlnfl 2. § 2. 

novitate contra antiquìtatem, sed potius de puriore interpi 
ipsius sefitentiae antiquae. Quare nostro quidem iudido g 
potius referendae sunt illustri sapientiae Leonia XIII, qnod i 
ac genuinam ^antiquitatis christianae'* doctrinam, aliq i 
incautis scholae discursibus partim obfuscatam » suo snff > n 
staurare non dubitavìt. 

411. Si alternm dicitnr, esse scilicet «multitudinem u 
iam constitutam personam moralem vere unam et acti^ 
cialis proprie dictae capacetn (id quod manifeste sapponit Sa 
zius), nihil sane obest, quominus illa et originarìum sali 
dicatur auctoritatis politicae et suo consensu, si quando pL 
eam in unum hominem eiusque familiam vel in paucorum 
legium transferre possit: at vero tum haec ipsa hypothesis al 
gravissimas incurrit logicas difficuUates , quas a se declinare : 
quaquam potest. 

Nani multitudo unita, quae ut talis capax est, per acfam 
vere socialem alienandi suum ius imperii, eo ipso est vera societM 
civilis democratico constituta seu respublica democratica^ in qua pò* 
pulus ipso in sua morali imitate et personalUaie consideratns naton- 
liter est et per se manet subiectum supremae civilis auctorìtatù, 
sivo eam per se sivo per magistratus tamquam sua organa exerceiL 

Hinc vero merito arguitur: 

1. Omnis translatio potestatis in unum vel plures detenni- 
natos principes, quac in tali casu fieri contigerit, suapte naton 



per se liquida, tam prò usu loquendi definita et ab omnì ambignitate 
simulquo tantae auctoritatis esse, quae omnem interpretatioiMm exeladanti ftt 
eorum sif;uiiicationi uaturali et obviae vel minimum detrahatnr; nuudme à i' 
fero tantum ad sustoutandnni praeiudicatam opinionem in se philomfphicam H 
ad cuniinuuom Kcclosiao doctrinam piane <icce$soriam saacipiatary quae i 
intor doctores catbolicos et iuris perìtos tum rei catbolicae stadio, tam i 
olaros iamdudum ^communis"* esse desiit. — Ecqoid? — lioetne forte ^^ 
tacite suppouore. Suuimum Pontificem — eimiique Leonem XIII — in pnbbct 
et solltMinii documonto aut temere illa verba usurpasse, quae genuinam entf 
nuMitoni haud oxprinioivnt iiist rum tacita restrictione , aut vim yerbomm i*" 
speotu philodophioae controvon^iao (sibi notissimae) actu non percepiase ▼•! BOi 
satin poiulorasso ? — Quitd si quidem nemo affirmare rationabiliter possit, ^ 
unum remunot. ut aguoscamus Sanctissimum Patrem haud inopportonmn iu^' 
casso, rrfutando orn>ri>s viTitati catbolicae adversos, sima) etiam — parccD^^ 
((uidcni forma vi quasi por transeunam — aliquatenus tangere hisloriei^ 
coutrovtTsiaiu. quuo de modo pbiloaiophice explicandi doctrinam catholicam ia^ 
oatbolict>s vtTsabatur. 



Examen criticum. 373 

L praesentem quaestionem , qua agitur de primitus consti- 
i, legìtìma ac determinata publica auctorìtate in societate 
i, sed ad quaestionem de mutanda forma dvilis imperii pertinet. 
2. Qui cum Bellarmino asserunt istam potestatis translationem 
eratim loquendo iure naturae necessariam et praeceptam esse, 
[^uod totus populus eam per se ordinate exercere nequeat, 
liei obstaculo irretiuntur: 

a) Aliquam generalem necessitatem inducunt, quae in ipsa 
tam generaliter fundata non est. Quamvis enim tota populì 
Ltitudo immediate per se ipsam seu communi omnium suffiragio 

Eitem publicam eiusque particulares et quotidianos actus 

e non possit, non tamen propterea tenetur nec necessitate 

;ur, ut ipsam potestatem alienet et in particulares personas 

(ferat, sed potest eam, si maluerit, retinere, dummodo interim 

a organa sibi provideat, quae ipsius lege et nomine regimen 

linarium exerceant. Quippe formam civilis imperii etiam demo- 

tota antiquitas Christiana nec non ipsa Ecclesia catho- 

i ut per se legitimam agnovit. Quis autem serio dixerit multi- 

, quae supponitur posse communi consensu suam potestatem 

òmam in favorem principis abdicare, regimen organice-demo- 

1/w sibi dare non posse? 

b) Secum ipsis eatenus collidunt, a) quod, licet populum uni- 
reim subiectum auctoritatis per se practice ineptum osse iudi- 

eidem tamen ex lege ordinaria gravissimum publicae auc- 
ritatìs actum attribuunt, qualis est definitiva translatio potestatis 
aliquem principem ; et J3) quod formam civilis imperii democra- 
quam aliunde cum universa philosophia Christiana non secus 
chicam tamquam per se licitam et legitimam admittunt, hac 
i theoria implicite reprobant, utpote naturalem obligationem 
1 e ì-obligationem imponentes multitudini , potestate sua ori- 
na se exuendi. 

l. 3. Quod si vero quis cum Suarezio minus urgens hanc 

ligationem et a solo facto monarchici regiminis quomodocumque 

36 introducto procedens, hanc generalem assertionem tenet: 

tem civilem, quoties in uno homine vd principe reperitur, 

no ac ordinario iure a populo et communitate manasse vd 

oxime vd remote, nec posse aliter haberi ut iusta sit^ — eo ipso 

Qui implicite statuiti inter omnes formas civilis imperii solam 

"wam democraticam esse naturaliter originariam, solam pei* se 



374 Seotio III. Liber I. Caput II. Articnlns 2. § 2. 

et immediate iuris divini ncdurcdis (etsi non praecipientis, certe 
concedentis), omnes autem reliquas ab hac per humanum co 
esse derivatas et bine iuris mere humani. Et revera hi < 
clusionem etìam Suarezius non diffitetur, sed eiu